Intenzivna govedarska proizvodnja ima industrijsko obeležje i karakteriše je preveliko opterećenje organizma visoko-proizvodnih grla, odnosno izrazita sklonost ka pojavi oboljenja organa za varenje i poremećaja metabolizma. Bolesti predželudaca i sirišta zauzimaju značajno mesto u patologiji goveda, što je i razumljivo ako se ima u vidu sva složenost i specifičnost njihove funkcije kod ove vrste životinja.

Izučavanjem funkcije i poremećaja predželudaca, naročito poslednjih decenija, otkrivene su nove fiziološke, patofiziološke i kliničke činjenice, što je u prvom redu omogućilo efikasnu terapiju i profilaksu oboljenja predželudaca. Međutim, sve učestalije se pojavljuju i promene na sirištu kao posledica delovanja alimentarnih faktora pri industrijskom uzgoju teladi. To je osnovni razlogšto se od samog početka ispitivanja najviše pažnje posvetilo izučavanju etiopatogenetske uloge sirišta kod gastro-intestinalnih oboljenja teladi. Kasnije, sve većom primenom dijagnostičke laparotomije u razjašnjavanju nekih nejasnih slučajeva poremećaja digestivnog trakta, omogućeno je da se otkriju mnoga manje poznata oboljenja sirišta i creva, posebno ona koja nastaju promenom njihovog položaja. Ranije je postojalo gledište da su promene položaja organa kod goveda relativno retka pojava, posebno u odnosu na konje. Prema sadašnjim saznanjima, slobodno može da se kaže da se i kod goveda, naročito visoko-produktivnih rasa, promene položaja sirišta sve češće susreću, a u nekim zapatima mogu da postanu i najznačajniji zdravstveni problem. O tome svedoče mnogobrojni bibliografski podaci iz velikog broja zemalja sa razvijenom govedarskom proizvodnjom, a u poslednje vreme sve više se potvrđuje i u našim uslovima uzgoja goveda.

Na osnovu sopstvenog iskustva u dijagnostici i hirurškom tretmanu promene položaja sirišta goveda na velikim industrijskim farmama kod nas, veliki doprinos su dali poznati stručnjaci veterinarske medicine mr Nikola Radakooić, veterinar specijalista i Mandić Luka, diplomirani veterinar. Rezultati ispitivanja u našem radu umnogome su potvrdili značaj ovih zdravstvenih problema, na koje su više od tri decenije ukazivali mnogobrojni stručnjaci iz zemalja sa intenzivnom govedarskom proizvodnjom.

U Beogradu, aprila, 1994. godine

Autori

Sadržaj

1. UVOD

2. ANATOMSKO-TOPOGRAFSKI ODNOSI

3. FIZIOLOŠKI I HISTOLOŠKI PODACI

4. INERVACIJA SIRIŠTA

5. ULOGA SIRIŠTA U PROCESIMA VARENJA HRANE

6. BOLESTI SIRIŠTA

6.1. Zapaljenje sluzokože sirišta
6.2. Prepunjenost sirišta izazvano hranom
6.3. Indigestija sirišta izazvana zemljom ili peskom
6.4. Zastoj sadržaja u sirištu kao posledica oštećenja n. vagusa
6.5. Promena položaja sirišta
6.6. Promena položaja sirišta kod mladih goveda
6.7. Čir sirišta

7. REZIME
7. RESUME

8. LITERATURA

9. REČNIK

1. Uvod

Preživari su poligastrične životinje, jer imaju složeni želudac. Njihov želudac se sastoji iz predželudaca (kapura, burag i listavac) i pravog želuca − sirišta (abomasus). Pošto se u predželucima odigravaju vrlo značajni i intenzivni procesi razgrađivanja hrane, dugo je zanemarivana uloga pravog želuca − abomazusa u procesima varenja hrane u preživara. Međutim, novija ispitivanja i otkriće niza poremećaja u varenju hrane, koji nastaju usled poremećaja funkcije sirišta, pokazala su da je normalno funkcionisanje sirišta važno za varenje hrane i funkciju ostalih delova digestivnog trakta. U stvari, funkcionalna povezanost predželudaca i sirišta je osnovni razlog što patološki procesi u jednom delu, mogu da uzrokuju poremećaje funkcije u drugim delovima, odnosno digestivnom traktu u celini.

Sirište je u prvim nedeljama života preživara jedini funkcionalno sposoban deo želuca. Pri tome, treba da se naglasi da uloga sirišta u varenju hrane nije ista kod teladi i kod odraslih goveda. Dok se telad hrani mlekom funkcioniše refleks ezofagealnog žleba, mleko dospeva direktno u sirište. Utvrđeno je da je u prvom danu života vrednost pH sirišta viša, jer lučenje hlorovodonične kiseline počinje tek 16 časova posle rođenja teleta. Ovo je veoma važno, jer u tom najranijem periodu života antitela kolostruma mogu da prolaze kroz sirište bez denaturisanja i da se kasnije, kada dospeju u tanka creva, resorbuju neizmenjena. Na taj način organizam teleta stiče odbranu od različitih infekcija u prvim nedeljama života, odnosno sve dok ne otpočne proces aktivne imunološke zaštite.

Sluzokoža širišta teleta luči lab-ferment (himozin), pod čijim se delovanjem kazein mleka hidrolizuje na parakazein i surutkinu albumozu. Parakazein se spaja sa kalcijumom u kalcijum-parakazeinat koji pod dejstvom proteolitičkih enzima, podleže razlaganju. G periodu kada je uloga lab-fermenta nezamenljiva u varenju i iskorišćavanju fosfoproteida mleka, vrednosti pH u sirištu su od 5 do 6. Međutim, sa rastom i promenom načina ishrane elektrohemijska reakcija želudačnog soka postaje kiselija (pH =1,83,9). Skoro u isto vreme u želudačnom soku se javlja pepsinogen koji se pod dejstvom hlorovodonične kiseline aktiviše u pepsin. Na taj način u stvari otpočinje proces varenja punovrednih belančevina mikroflore predželudaca i belančevina hrane. Zbog kratkotrajnog zadržavanja sadržaja u lumenu sirišta, proces razlaganja belančevina nije tako intenzivan. Uglavnom se svaruju proteini protozoa, a mnogo manje bakterija. To je osnovni razlog što je broj bakterija u sadržaju sirišta veći nego kod monogastričnih životinja i što se u želudačnom sadržaju preživara uvek nalaze veće količine mlečne kiseline. Naime, najveći deo mlečne kiseline koja se nalazi u sadržaju sirišta nastaje procesom mlečno-kiselinskog vrenja ugljenih hidrata pod dejstvom enzima bakterija, a samo manji deo ove kiseline dospeva iz predželudaca ako nije resorbovana.

Lučenje želudačnog − abomaznog soka odvija se neprestano, jer se u sirištu uvek nalazi neka količina sadržaja koji kontinuisano prelazi iz predželudaca. Mnogi ističu da je stalno priticanje sadržaja iz predgastričnog sektora u abomazus osnovni stimulans za lučenje abomaznog soka. Sadržaj stalno pristiže iz listavca u sirište i tu se zadržava kraće vreme, zahvaljujući peristaltičkim pokretima njegovog zida, kojima se, u stvari, omogućava stalna pasaža sadržaja iz sirišta u duodenum. Na brzinu pasaže sadržaja iz abomasusa u duodenum utiče i elektrohemijska reakcija sadržaja. Pri nižim vrednostima pH sadržaja sirišta evakuacija je brža i obrnuto. Smatra se da na to utiču niže masne kiseline, naročito sirćetna kiselina, a u mnogo manjoj meri mlečna ili propionska kiselina. Peristaltički pokreti zida sirišta su snažni i odvijaju se pravilno, s obzirom da je kod preživara priticanje sadržaja iz listavca u sirište kontinuisano. Pri tome, pokreti zida sirišta se šire talasasto od srednjeg dela duž velike krivine prema pilorusu, u kome su oni i brži i mnogo snažniji. Svakako u tome ne sme da se zanemari uloga vegetativnog nervnog sistema. Goveda su životinje sa naglašenom aktivnošću parasimpatikusa − vagusa, naročito u pogledu njegovog uticaja na motilitet organa za varenje. Između ostalog, to je jedan od najvažnijih faktora koji omogućava kontinuisano odvijanje peristaltičkih pokreta i pražnjenje sadržaja iz sirišta. Pored toga, zahvaljujući takvom stanju vegetativnog nervnog sistema kod goveda, pilorus je stalno opušten, odnosno poluotvoren, što je takođe vrlo važno u procesu kontinuisane pasaže sadržaja iz predželudaca preko sirišta u creva.

Na osnovu navedenih činjenica može da se konstatuje da je pravilno funkcionisanje sirišta od velikog značaja za normalno odvijanje funkcija ostalih delova organa za varenje. Međutim, motorička aktivnost je osnovni uslov za njegovo pravilno funkcionisanje. G skoro svim slučajevima patoloških stanja sirišta, atonija njegovog zida je najznačajniji pratilac bolesti, a ne retko i jedan od faktora koji čine neposredan povod nastanku oboljenja.

Poremećaji funkcije sirišta goveda mogu da se ispolje kao oboljenja:

1. Dispepsija (dispepsia), koja označava sekrecione poremećaje sluzokože sirišta koji su nastali kao posledica grešaka u ishrani.
2. Zapaljenje sluzokože sirišta (abomasitis), koje može da bude uzrokovano bakterijama (kolibaciloza), parazitima (trihostrongiloza, hemonhoza i ostertagioza), korozivnim materijama, sedimentacijom peska, kao i propratna pojava kod maligne kataralne groznice, sluzokožne bolesti, pastereloze, salmoneloze, hepatitisa, pneumonija, intoksikacija i poremećaja mineralnog metabolizma.
3.  Začepljenje (obstructio abomasi) je izazvano smetnjama u pražnjenju sirišta zbog zatvaranja pilorusnog dela stranim telima ili spazmom pilorusnog sfinktera.
4. Proširenje sirišta (dilatatio abomasi) nastaje nagomilavanjem sadržaja i stvaranjem gasova u njegovom lumenu.
5. Promene položaja levo ili desno, sa ili bez torzije (dislocatio abomasi sinistra, dislocatio abomasi dextra, dislocatio abomasi dextra cum torsione sinistra seu dextra).
6. Čir (ulcus abomasi)
7. Tumori (tumores abomasi) koji su zapaženi kod aktinobaciloze i leukoze, dok su vrlo retko dijagnostikovani karcinomi, sarkomi i adenomi.

Iako svako od navedenih oboljenja ima svoj značaj u patologiji goveda, zbog značaja koja ona imaju u intenzivnom uzgoju ove vrste životinja, ograničavamo se na ona najvažnija.

O autoru

Prof. dr Srbislav Stamatović

Biograflja − Dr Srbislav Stamatović rođen je 1920. godine u Beogradu. Veterinarski fakultet je upisao 1938. godine. Na istom fakultetu diplomirao je 1948. godine. Iste godine postavljen je za veterinara, a 1949. godine je izabran za asistenta za predmet unutrašnje bolesti papkara na Veterinarskom fakultetu u Beogradu. Doktoriraoje 1953. godine. Za docenta je izabran 1955. godine, za vanredog profesora 1961. godine, a za redovnog profesora 1970. godine. Bio je višegodišnji direktor Instituta za patologiju i terapiju domaćih životinja i šef Katedre za bolesti papkara.

Radi naučnog i stručnog usavršavanja i saradnje boravio je kraće ili duže vreme na veterinarskim fakultetima u Beču, Hanoveru, Minhenu, Kopenhagenu i Brnu.

Naučni rad profesora Stamatovića je veoma obiman i raznovrstan. CJ oko 200 objavljenih radova obuhvaćeno je nekoliko značajnih problema kliničke patologije i terapije domaćih papkara. Posebno se ističu njegove publikacije iz vezikalne hematurije, zarazne šepavosti ovaca, leukoze goveda, bolesti metabolizma, etiopatogeneze i terapije hepatopatija i ispitivanje metaboličkog profila u dijagnozi oboljenja domaćih životinja. Pored neposrednog rada na istraživanjima, profesor Stamatović je učestvovao i u kreiranju programa naučnih istraživanja i uspešno je rukovodio istraživačkim projektima i zadacima.

Profesor Stamatović je napisao sa svojim saradnicima udžbenike Bolesti goveda, Bolesti ovaca i koza, Bolesti svinja i druge naučne i stručne publikacije.

Životni put pokojnog profesrora Stamatovića je bio pun sadržaja. Dao je krupan i neizbrisiv doprinos školi, nauci, struci i društvenoj zajednici. Njegovo stvaralačko delo i lik sa ponosom ostaju u pamćenju mnogobrojnih generacija naučnih radnika i stručnjaka koji su ga poznavali.