Bolesti ljudi, životinja i biljaka mogu da izazovu različiti, hemijski, fizički i biološki agensi. Fizički i hemijski agensi izazivaju ne zarazna, oboljenja. Bolesti koje izazivaju biološki agensi nazivaju zarazne bolesti. Biološki agensi ili uzročnici zaraznih bolesti su neke vrste bakterija, virusa, rikecija i plijesni. Od desetak hiljada poznatih vrsta mikroorganizama, njih oko 300 ima sposobnost da izazovu različita oboljenja ljudi i životinja. Takvi mikroorganizmi se nazivaju patogeni mikroorganizmi.
Ako su u košnici prisutni patogeni mikroorganizmi uz ostale nepovoljne faktore, dovoljno je da oboli jedna pčela ili ličinka (larva), pa da se od nje inficiraju (zaraze) ne samo pčele i ličinke tog društva, nego i pčele ostalih društava na pčelinjaku, pa čak i drugih pčelinjaka, ukoliko se ne preduzmu mjere za likvidaciju bolesti.
Kada patogeni mikroorganizmi nemaju povoljne uslove za život i razmnožavanje kao što su temperatura, vlaga, hrana itd. oni ugibaju ili stvaraju tkz. spore sa čvrstom ovojnicom koja ih zaštićuje od nepovoljnih vanjskih faktora. Kada spore opet dospeju u povoljne prilike, one »isklijaju«, te se iz njih ponovo stvaraju mikroorganizmi sposobni za nove infekcije. Međutim, ovi mikroorganizmi i njihove spore osjetljivi su prema direktnom djelovanju sunčevih zraka, visokih temperatura, antibiotika i kemoterapeutika, što treba imati na umu kod terapije (liječenja) i dezinfekcije pčelarskog pribora.
Zarazne bolesti pčela, dakle, mogu biti uzrokovane virusima, bakterijama i plijesnima. Od virusnih oboljenja pčela, do danas, su bila najpoznatija mješinasto leglo i pčelinja paraliza, međutim, novija literatura ukazuje i na prisustvo virusa akutne paralize pčela, virusa polagane paralize pčela, virusa indijske pčele, F-virusa, Arkansas virusa, Kašmirskog virusa i drugih. Bakterije su uzročnici većeg broja oboljenja pčela i legla, među kojima su najpoznatija američka kuga pčelinjeg legla ili američka gnjiloća i evropska kuga legla, odnosno evropska gnjiloća pčelinjeg legla. Od oboljenja uzrokovanih plijesnima najčešće se pojavljuje krečno (vapnenasto) leglo i kamenito leglo, koja u posljednje vrijeme zauzimaju vidno mjesto u patologiji pčela. a ođ parazitamih bolesti nozemoza, varooza i akaroza.
Ođ nezaraznih oboljenja na pčelinjacima se najčešće susreće prehlađeno leglo, majska bolest i otrovanje pčela.
Spomenuta oboljenja pčela i legla najfrekventnija su u proljeće, a najčešće se pojavljuje prehlađeno leglo radi naglih temperatumih promjena. U mjesecu maju javlja se majska bolest i mješinasto leglo, dok se pčelinja paraliza javlja za vrijeme toplih ljetnih dana. Američka kuga pčelinjeg legla javlja se tokom godine kada ima legla, ali se najlakše uočava u jesen kada zaostaju uginule ličinke (larve). Nozemoza i akaroza su oboljenja pretežno zimskog perioda, dok je varooza prisutna tokom cijele godine.
Autori
Dr Husnija Ćerimagić
Dr Muhidin Hadžimuratović
Dr Jože Rihar
Sadržaj
I. BOLESTI PČELA
1. Zarazne bolesti
Općenito o bolestima pčela
Bolesti pčela uzrokovane virusima
Mješinasto leglo
Pčelinja paraliza
Bolesti pčela uzrokovane bakterijama
Američka kuga pčelinjeg legla (Američka gnjiloća)
Evropska kuga pčelinjeg legla (Evropska gnjiloća)
Bolesti pčela uzrokovane plijesnima
Kamenito leglo
Krečno leglo (Vapnenasto leglo)
Bolesti pčela uzrokovane parazitima
Nozemoza
Akaroza
Varooza
Uzimanje i slanje uzoraka pčela i legla za laboratorijska ispitivanja
2. Nezarazne bolesti pčela
Prehlađeno leglo
Majska bolest
Trovanje medljikom
Literatura
II. ŠTETOČINE I NEPRIJATELJI PČELINJEG DRUŠTVA
Voskov moljac
Pčelinja uš
Miševi
Ostali štetnici
Mravi
Ostali neprijatelji
Literatura
III. TROVANJA PČELA
Trovanje pčela hemijskim putem
Podjela i osobine pesticida
Oblici i načini primjene pesticida i otrovnost za pčele
Uticaj fenofaza i vrsta biljaka na jačinu trovanja pčela
Biologija pčelinjeg društva i jačina trovanja
Otrovnost pesticida za pčele
Insekticidi
Hlorirani ugljikovodonici
Organo-fosforni insekticidi
Karbonati
Sistematski piretroidi
Sredstva za zimsko prskanje
Insekticidi za ostale namjene
Akarieidi
Limacidi i rodenticidi
Herbicidi
Utvrđivanje (dijagnoza) trovanja pčela
Zaštita pčela od trovanja
Savezni i republički zakoni i propisi
Literatura
Bolesti pčela uzrokovane virusima
Mješinasto leglo
Mješinasto leglo je zarazna bolest poklopljenog legla i mlađih pčela radilica uzrokovana virusom, a kojoj se u posljednje vrijeme pridaje sve veći značaj s obzirom na ekonomske štete koje nanosi pčelarstvu. Virus mješinastog legla spada među manje viruse promjera od 28-30 nanometara, sa slabom otpornošću prema višim temperaturama. Virus gubi patogenost za 10 minuta u medu zagrijanom na 70°C, a u medu održavanom na sobnoj temperaturi, zadržava patogenost od 21 do 90 dana. Inače, virus se razmnožava i održava samo u živim stanicama-ćelijama pčele i ličinke, a u uginulim pčelama i ličinkama (larvama) ostaje aktivan od jedne do dvije nedjelje. Vještačku infekciju moguće je izazvati materijalom od propalih ličinki. Oboljenje je rašireno u cijelom svijetu, kao i u našoj zemlji.
Bolest se najčešće javlja sporadično i to u toku maja i juna mjeseca, da bi u jesen prestala sama od sebe, odnosno u vreme kada više nema legla i inficiranih (zaraženih) mladih pčela radilica. U toku ljeta mogu postojati neprimijetne-nevidljive infekcije i to obično onda kad je broj uginulih ličinki malen, pa ih pčele vrlo brzo odstrane iz stanice (ćelije), odnosno košnice, pa se u takvim slučajevima teško može ustanoviti postojanje infekcije.
Mlade pčele čistačice otvaraju stanice i nastoje ih očistiti izvlačeći polusuhe uginule ličinke, istovremeno usisavajući njihov tečni sadržaj, te se i one same na ovaj način inficiraju, pa kao takve predstavljaju izvor zaraze.
Virus se vrlo brzo razmnožava u mliječnim žlijezdama i ganglijama glave pčele, tako da zaražene pčele pri hranjenju nepoklopljenog legla prenose virus na ličinke-larve i na taj način šire zarazu. Međutim, starije pčele radilice su otporne na infekciju. Zaražene mlađe pčele radilice potpuno prestaju uzimati pelud, a bez peludi nisu u stanju proizvoditi mliječ i vosak, pa zbog ovoga one gube svoj normalni biološki razvoj u zajednici i prije vremena postaju pčele sakupljačice i ugibaju u starosti oko 3 nedelje, čime se objašnjava i prestanak zaraze u Ijetnim mjesecima.
Infekciju unutar košnice šire zaražene mlade radilice tokom hranjenja nepoklopljenog legla. a iz jedne pčelinje zajednice u drugu prenosi je najčešće sam pčelar ili pčele grabljivice zalijetanjem u tuđe košnice.
Prvi znaci bolesti javljaju se na poklopcima u vidu tamnih mrlja sa blagim ulegnućem, te oštećenjima u vidu rupica nepravilnih ivica. Uginula ličinka poprima sivo-smeđu boju, lako se izvlači iz stanice i ima oblik mješine ispunjene tekućinom između kožice i tijela ličinke, po čemu je oboljenje i dobilo ime. Tekućina je u početku bistra, a kasnije se zamućuje i gruša. Tijelo ličinke (larve) mijenja boju, pa poprima žućkastu, zatim crno-smeđu boju, koja uvjek započinje od glave i širi se prema zadnjem dijelu tijela. Tijelo ličinke nema neki specifičan miris i nije rastegljivo kao kod američke kuge pčelinjeg legla, zatim gubi kolutičavost i raspada se u kašastu masu, ali se lako može izvlačiti iz stanice, jer je kožica ličinke ostala očuvana. Uginula ličinka leži na dnu stanice i sve više se suši, te poprima tamno-smeđu do crne boje, a zatim se glava i zadnji dio tijela savijaju prema gore, tako da ličinka (larva) poprimi oblik gondole ili barke.
Iako su znaci bolesti karakteristični, treba paziti da se bolest ne zamijeni s nekim drugim oboljenjem, naročito sa američkom kugom pčelinjeg legla, s obzirom da su oba oboljenja bolest poklopljenog legla.
Ako je bolest jako raširena, najbolje je zajednicu uništiti. U lakšim slučajevima prije nego što se pristupi liječenju bolesti, potrebno je suziti leglo-plodište, a iz košnice odstraniti saće sa uginulim ličinkama. Bolesnoj zajednici treba dati antibiotik Kloramfenikol i to 1 gram otopljen u 1,5 litar šećerne otopine i to svaki drugi dan po pola litre. Kloramfenikol je potrebno prethodno otopiti u malo vode, pa tek onda pomiješati sa pripremljenom šećernom otopinom. S obzirom da antibiotici ne djeluju na viruse dobar dio terapeutskog efekta leka u šećernoj otopini pripisuje se i ribonukleazi, enzimu koji se u manjim količinama nalazi u šećeru. Ako se oboljenje javlja svake godine u istoj zajednici, potrebno je zamijeniti maticu, a košnicu obavezno dezinficirati.
Pčelinja paraliza
Crna bolest pčela, bolest šumske paše, crne pčele
Paraliza pčela je zarazno oboljenje odraslih pčela uzrokovano virusom ovalnog oblika, dužine 30-65, a širine oko 22 nanometra, koji je neotporan prema višim temperaturama, a razmnožava i održava se u moždanom tkivu glave pčele.
S obzirom na tok bolesti razlikuje se hronična i akutna paraliza pčela.
Bolest je vrlo česta i javlja se u cijeloj našoj zemlji, pa i u celom svetu, a manifestuje se drhtanjem krila i zatka, kao i pojavom crnih pčela. Iako kod ove bolesti ne propada cijela pčelinja zajednica, gubitak pčela radilica može nekada uzrokovati znatne ekonomske štete.
Kako još nije pouzdano utvrđeno kako se virus prenosi u prirodnim uslovima, ipak preovladava mišljenje da se u prirodi bolest širi putem živih inficiranih pčela, na što ukazuje i to da se virus može naći i u mednom mehuru pčela. Da bi bolest nastala, osim prisustva virusa, potrebno je delovanje još nekih nepovoljnih faktora na pčelinju zajednicu kao što su nedostatak peludne (belančevinaste) uz jaku nektarnu ili medljikovu pašu. Važnu ulogu također ima i nasledni faktor. Osim navedenih faktora, u nastanku oboljenja spominju se još i velike vrućine u košnici, slaba ventilacija i žeđ pčela.
Bolest se češće javlja u suho godišnje doba i to obično u proljeće i leto, a prestaje u jesen, te na jednom pčelinjaku obično oboli samo nekoliko pčelinjih zajednica.
Obolele pčele su slabe, kretanja su im nepravilna, dršću krilima, a često krila i noge drže raširene. Pčele gube dlačice, naročito na zatku, pa izgledaju sjajno-crne. Zadak je često smanjen, pa pčele izgledaju manje. Uginule pčele su nekada pokrivene lepljivom sluzi koja ima miris ribe. Među prvim znacima bolesti je pojava da zdrave pčele izvlače iz košnice male sjajno-crne pčele, koje se opiru izvlačenju i pokušavaju ponovo da se vrate u košnicu. Obolele pčele u košnici nalaze se obično iznad saća sa medom, gde često feciraju (balegaju), jer ne mogu da izleću iz košnice. Zajednica sve više slabi, a prinos meda je slabiji, pa ipak retko propadne cela zajednica. Uginuće pčela se javlja obično 5-7 dana nakon infekcije.
Međutim, nekada se bolest naglo javi i ugiba veći broj, pčela kod kojih je zadak povećan usled proširenog mednog mehura, koji je ispunjen tečnošću u kojoj se nalazi virus. Takve pčele ne mogu leteti i ugibaju za nekoliko dana.
Kod akutne paralize virus se razmnožava u pčelama u toku zime i početkom proljeća, gde također nastaju znatni gubici u pčelinjim zajednicama, sa znacima sličnim hroničnom toku paralize. Razlika je samo u tome što obolele pčele vrlo brzo ugibaju poslije prvih znakova oboljenja.
Efikasnog leka za lečenje pčelinje paralize nema, pa treba nastojati da se otklone negativni faktori koji imaju uticaja na nastanak oboljenja. Košnice sa pčelama ne smiju za vreme vrućih letnih dana biti izložene direktnom delovanju sunčanih zraka, a leto treba širom otvoriti. Ako se bolest javlja redovito svake godine u istoj zajednici, preporučuje se zamena matice. Za vreme jake medljikove ili nektarne paše. korisno je pčelama u košnici dodati belančevinaste hrane kao, na primer, sojino brašno, mleko u prahu, ili koju drugu zamenu za pelud.
Kako je virus pčelinje paralize osetljiv na delovanje fermenta ribonukleaze, neki stručnjaci za sprečavanje nastanka oboljenja preporučuju prskanje pčela vodenom otopinom ribonukleaze i to 4 puta u razmaku od 10 dana tokom maja i juna meseca. Kako je poznato da šećer sadrži u manjim količinama ribonukleazu, preporučuje se povremeno pčelama davati manje količine retke šećerne otopine sa C vitaminom.
Uz navedene preventivne mere, takođe se preporučuje davanje oboleloj zajednici 1-2 grama modre galice (bakar-sulfat) u jednoj litri šećerne otopine na jednu pčelinju zajednicu.