Ova publikacija namenjena je pre svega pčelarima praktičarima koji se svakodnevno u svom radu sreću sa bolestima, trovanjem i štetočinama pčela na svojim pčelinjacima. Stoga je stavljen naglasak na one mere i ona sredstva koje sam pčelar može i treba da primeni u prepoznavanju bolesti, trovanja i štetočina pčela, njihovom sprečavanju i suzbijanju, ali i da uputi pčelare na ona mesta, centre i institucije, bez čije pomoći ne mogu da se sveobuhvatno i uspešno suzbiju bolesti pčela i pčelinjeg legla.
U Beogradu, jula 1988.
Dr Dušan Todorović
Sadržaj
PREDGOVOR
UZROCI NASTANKA PČELA I PČELINJEG LEGLA
ODBRAMBENE SNAGE PČELE I PČELINJE ZAJEDNICE
Morfološke barijere protiv prodora prouzrokovača bolesti
Nagon za otklapanje i čišćenje ćelija saća
Baktericidnost mleča
Propoliziranje stranih materija
Imunološki sistem pčela
POLOŽAJ PČELINJAKA, KONSTRUKCIJA KOŠNICA
RASE PČELA I NJIHOVA POVEZANOST SA BOLESTIMA PČELA I NJIHOVIM SUZBIJANJEM
Položaj pčelinjaka
Konstrukcija košnica
Rasa pčela
PRENOŠENJE I ŠIRENJE ZARAZNIH I PARAZITSKIH BOLESTI PČELA
Pčele kao prenosioci bolesti
Štetočine i neprijatelji pčela kao prenosioci bolesti
Prenošenje bolesti pčela nepažnjom pčelara
BOLESTI PČELINJEG LEGLA
Izgled i razvoj zdravog legla
Podela rada u pčelinjem društvu
ZARAZNE BOLESTI PČELINJEG LEGLA
Američka kuga pčelinjeg legla
Izbijanje i tok bolesti
Blaga trulež pčelinjeg legla
Krečno leglo (Ascospherosis)
Kameno leglo, Aspergiloza
Mešinasto (vrećasto) leglo
NEZARAZNE BOLESTI PČELINJEG LEGLA
Prehlađeno leglo
ZARAZNE BOLESTI ODRASLIH PČELA
BOLESTI ODRASLIH PČELA PROUZROKOVANE BAKTERIJAMA
Septikemija pčela
Paratifus pčela
Druge bakterijske infekcije odraslih pčela
Hafnia alvei
E. coli
Salmonella sp
Bolesti odraslih pčela prouzrokovane parazitima
Nozemoza
Ameboza
Druge manje poznate parazitske protozoe pčela
Haplosporidie
Flagelate
Gregarine
Akaroza
Spoljašnje akarine
Varooza
Drugi krpelji koji se ne javljaju u našem području
Tropilaelaps clareae
Euvarroa sinhai
BOLESTI ODRASLIH PČELA PROUZROKOVANE VIRUSIMA
Hronična paraliza pčela
Akutna paraliza pčela
Drugi virusi odraslih pčela
NEZARAZNE BOLESTI ODRASLIH PČELA
Dizenterija pčela
Majska bolest
Anomalije pčela
BOLESTI I MANE MATICE
Melanoza
MANE MATICE
Matica trutuša
Lažne matice
Dezinfekcija i higijena na pčelinjaku
TROVANJE PČELA
Trovanje pčela pesticidima
Štetočine i neprijatelji pčela
Voskov moljac
Polenov moljac
Pčelinja vaš
Buba majak i njegove larve triunguline
Slaninar
Muva grbača
Senotainija
Osice i stršljeni
Polist
Pčelinji vuk
Mravi
Leptir mrtvačka glava
Vilin konjic
Bogomoljka
Stonoga
Uholaža
Pauci
Mermitide
Žabe
Gušteri
Jež
Miševi
Rovčica
Ptice
Medvedi
LITERATURA
SADRŽAJ
Uzroci nastanka bolesti pčela i pčelinjeg legla
Bolesti pčela i pčelinjeg legla najčešće prouzrokuju tzv. biološki činioci — prouzrokovači bolesti (određene vrste bakterija, gljivica, virusa i parazita). Ovi prouzrokovači bolesti po pravilu nisu vidljivi golim okom nego samo pomoću mikroskopa (bakterije) a neki samo elektronskim mikroskopom (virusi). Prouzrokovači nekih parazitskih bolesti takođe su vidljivi samo mikroskopom (Nosema apis), ali ima i takvih koje pčelar može videti golim okom (Varroa jacobsoni). Većina bolesti koje izazivaju živi činioci zaraznog su karaktera, što znači da se određeni prouzrokovači prenose dodirom, hranom ili na neki drugi način sa pčele na pčelu, iz jedne pčelinje zajednice u drugu. Prodiranje prouzrokovača zaraznih bolesti u organizam pčele i njihovo razmnožavanje predstavlja zaražavanje, a prodor ili naseljavanje parazita na pčelu naziva se invadiranje. Parazitske bolesti (varooza, akaroza, nozemoza) nisu zarazne bolesti u pravom smislu ali se takođe prenose, pa se i one šire slično zarazama. Zarazne bolesti pčela i pčelinjeg legla, za čije nastajanje je dovoljno samo prisustvo prouzrokovača i prijemčive jedinke, nazivaju se prave (obligatne) zarazne bolesti (američka kuga legla). Međutim, velika većina zaraznih bolesti pčela spada u tzv. uslovne (fakultativne) zarazne bolesti za čije izbijanje je pored prisustva prouzrokovača, neophodno da na pčele u košnici ili izvan nje deluju i štetni odnosno nepovoljni činioci (nepodesna ventilacija, dug bespašni period itd.).
Bolesti pčela i pčelinjeg legla mogu nastati delovanjem neživih činilaca. Tako na primer, dejstvom niskih temperatura (termičkj činioci) nastaje prehlađeno leglo. Neodgovarajućom ishranom (alimentarni činioci) nastaje dizenterija, a delovanjem otrova (toksični činioci) nastaju bolesna stanja — trovanje pčela.
Bolesti pčela izazvane neživim činiocima spadaju u nezarazne bolesti pa se javljaju ograničeno u ponekom društvu u pčelinjaku, mada se dejstvo ovih činilaca istovremeno može ispoljiti na većini, pa i svim društvima u pčelinjaku (majska bolest, trovanje pesticidima itd.).
Međutim, za nastajanje bolesti pčela i pčelinjeg legla nisu dovoljni samo navedeni činioci. Da bi jedna pčelinja zajednica obolela potrebno je da štetni agensi savladaju odbrambene snage pčele kao jedinke i organizovane pčelinje zajednice kao biološke celine pa da se tek tada pojave bolesti pčela i pčelinjeg legla.
Odbrambene snage pčele i pčelinje zajednice
Pčela i pčelinja zajednica poseduju mnogobrojne odbrambene mehanizme kojima se brane od nastanka bolesti. Da nije tih mehanizama, pčela bi u toku evolucije iščezla jer su i pre pojave pčela na zemlji postojali mnogi prouzrokovači bolesti, od kojih su neki svoju životnu sredinu našli baš na pčeli i ostali vekovni pratioci pčelinjih zajednica. Tako u najstarijim zapisima (pre nove ere) nalazimo opise boiesti pčela (na primer američke kuge legla), ali su pčele, uprkos mnogobrojnim bolestima, preživele. Međutim, ne sme se zaboraviti da je u uslovima modernog pčelarenja i potreba za što većom proizvodnjom meda i ostalih pčelinjih proizvoda, opterećenje pčelinjih zajednica i suvdše veiiko (preterano oduzimanje zaliha meda, polena i propolisa), a staništa pčela — košnice izgrađene za što veću produktivnost i podesno manipulisanje, pri čemu se neke važne činjenice za život i zdravlje pčela stavljaju u drugi plan (loše podešena ventilacija, nedovoljna debljina zidova košnica itd.). Stoga je čovek, prilagodavajući načine pčelarenja i košnice svojim potrebama, poremetio mnoge odbrambene mehanizme pčelinje zajednice. Po pravilu samo lečenje pčela u stvari nije ništa drugo nego pomaganje i podsticanje ovih odbrambenih mehanizama.
Skica spoljašnje građe pčele radilice (po Snodgrass-u) H glava. Th grudi (thorax). Ab trbuh, zadak (abdomen). I propodaeum (prvi segment zadaka ugrađen u grudi). II—VII segmenti zadka. Ll, L2, L3 = noge. Mdvilice (mandibule). Prb jezik. Sp stigme, žigovi (otvori za disanje). Spl stigmatski otvor na grudima sa vencem dlačica. W2, W3krila. 1. prothorax, 2. mesothorax 3. metathorax.
Odbrambene snage pčela i pčelinje zajednice od bolesti razlikuju se umnogome od odbrambenih snaga kičmenjaka, domaćih životinja i ljudi, i imaju u okviru organizovane biološke celine svoje osobenosti. Ove odbrambene snage sastoje se pre svega od urođene otpornosti svakog pojedinog člana pčelinje zajednice prema prouzrokovačima bolesti. Stoga otpornost pojedinih jedinki predstavlja i otpomost čitave pčelinje zajednice. Ovu otpornost, odnosno odbrambene snage pčela od bolesti čine morfološke barijere (građa organa) koje sprečavaju prodor prouzrokovača u organizam pčele. U okviru odbrambenih snaga od posebnog je značaja prisustvo antimikrobnih supstanci u pčelinjem društvu koje uslovljavaju idealne higijenske uslove za život i rad pčela. Važan odbrambeni mehanizam pčelinje zajednice je i nagon pčela za otklapanje ćelija i uklanjanje obolelih i uginulih larvi iz legla, propolizovanje stranih materija i baktericidnost mleča.