Priručnik DEZINFEKCIJA zamišljen je kao treći u nizu iz medicinske higijene i sanitacije pa s priručnicima DERATIZACIJA U PRAKSI i ZDRAVSTVENA DEZINSEKCIJA U NASTAMBAMA I OKOLIŠU zaokružuje cjelinu područja animalne higijene iz integrirane higijene i sanitacije.
Priručnik sadržava pet poglavlja: 1. Fizikalni postupci dezinfekcije, 2. Kemijska dezinfekcija, 3. Osjetljivost mikroorganizama na dezinficijense i odnos mikroorganizama i učinka dezinfekcije u okolišu, 4. Određivanje vrijednosti kemijskih dezinficijensa i liste kemijskih dezinficijensa i 5. Dezinfekcija u veterinarskoj praksi.
Medicinska dezinfekcija širok je pojam brojnih spoznaja iz fizike, kemije, mikrobiologije i humane i veterinarske medicine kao cjeline pa je interferencija neizbježna.
Svrha je potaknuti stručnjake koji prakticiraju animalnu higijenu, kao i one koji studiraju ili usavršavaju spoznaje da bi ustrajali na programima preventivne medicine.
U Zagrebu, travnja 1999.
Prof. dr sci. Antun Asaj
Sadržaj
Uvod
Neke činjenice iz povijesti
Dezinfekcija i sterilizacija dva su različita pojma
Područja učinka dezinfekcijskih sredstava i postupaka
Vrste dezinfekcija
Kazalo naziva i pojmova u dezinfekciji i sterilizaciji
Postupci dezinfekcije i sterilizacije
Čimbenici koji mogu utjecati na smanjenje broja klica
Početni broj klica
Prirodni čimbenici
Mehanički postupci dezinfekcije
1. Fizikalni postupci dezinfekcije
1.1. Sterilna filtracija
1.2. Aktinički postupci (dezinfekcija zračenjem)
1.3. Dezinfekcija toplinom
1.4. Sterilizacija
1.4.1. Sterilizacija toplim zrakom
1.4.2. Tindalizacija
1.4.3. Sterilizacija parom
1.4.4. Sterilizacija mikrobicidnim plinovima
Sterilizacija etilendioksidom
Sterilizacija formaldehidom
Sterilizacija ß-propiolaktonom (BPL)
1.4.5. Ostali postupci sterilizacije
Kemiklavni postupak
Čišćenje materijala prije sterilizacije
Umatanje materijala za sterilizaciju
Knjiga evidencije o sterilizaciji
Postupci za nadzor učinka sterilizacije
Termoelektrični postupak
Biološkipostupak
2. Kemijska dezinfekcija
2.1. Idealan univerzalni dezinficijens
2.2. Kriteriji za izbor dezinficijensa
2.3. Mehanizam učinka kemijskih dezinfekcijskih sredstava
2.4. Vrste kemijskih dezinficijensa
2.4.1. Halogeni
Klor
Suvremeni pojmovi i spoznaje pri dezinfekciji klorom
Klorna potreba vode
Kloriranje uz točku loma (Brakk point chlorination)
Postupci za ođređivanje raspoloživoga klora
Mehanizam dezinfekcije klorom
Stabilnostklora u otopinama
Čimbenici koji utječu na biocidni učinak klora
Učinak tvrdoće u vodi
Učinak dodavanja amonijaka i amino-spojeva
Pregled trgovačkih klornih preparata
Tekući klor
Hipokloriti
Anorganski kloramini
Organski kloramini
2.4.2. Sanitacija klorom u praksi
U vodi
Generatori klora i klorinatori
Jod i jodni spojevi
2.4.2. Aldehidi
Formaldehid
Antimikrobne značajke formaldehida
Učinak
Područje dezinfekcije
Glutaraldehid
Glioksal
2.4.3. Fenol i fenolni derivati
Fenol
Čimbenici koji utječu na mikrobicidni učinak fenolnih spojeva
Temperatura
pH vrijednost
Organske tvari
Dodatak soli
Učinak iona željeza
Derivati fenola
Krezoli
o-krezol
2.4.4. Lužine
Natrijeva lužina
Natrijev karbonat
Vapno
Negašeno vapno
Gašeno vapno
„Vapneno mlijeko“
Vodena otopina drvenog pepela
2.4.5. Oksidanti
Vodikov peroksid
Peroctena kiselina
Toksičnost
Ozon
2.4.6. Kiseline i esteri
Mravlja kiselina
Mliječna kiselina
Octena kiselina
2.4.7. Površinski djelatne tvari
a) Anionske površinski DT
a1) Kisele anionske površinski DT
b) Kationske površinski DT
Visokomolekulski alifatski amini
Alifatski diamini
Kvaterni amonijevi spojevi (KAS)
Antimi krobne značajke KAS
Područje upotabe KAS
Značajniji KAS
Gvanidini
Digvanidini
c) Amfoterne površinski DT
d) Neionski površinski DT
Tween 80
2.4.8. Alkoholi
Etilni alkohol
Metlni alkohol
Spektar učinka alkohola
Učinkovitost
Dezinfekcijski učinak
Konzervirajući učinak
2.4.9. Manje važni kemijski dezinficijensi
Teške kovine
Živin klorid (sublimat)
Bakreni sulfat (modra galica)
Oligodinamički učinak kovina
2.4.10. Boje
Akridini
Trifenilmetani
Kinoni
3. Osjetljivost mikroorganizama na dezinficijense i odnos mikroorganizama i učinka dezinfekcije u okolišu
3.1. Odnos mikroorganizama na čimbenike okoliša
3.1.1. Bakterije u odnosu na temperaturno područje rasta
Psihrofilne bakterije
Mezofilne bakterije
Termofilne bakterije
3.1.2. Učinak pH na spektar učinka dezinficijensa
Raspoloživa voda
Potreban sadržaj relativne vlage zraka
Osmotski tlak
4. Određivanje vrijednosti kemijskih dezinficijensa i liste kemijskih dezinficijensa
4.1. Općenito
4.2. Podjela testova za kemijske dezinficijense po načinu izvođenja
4.2.1. Rideal-Walkerov test
4.2.2. Poboljšani Rideal-Walkerov test
4.2.3. Chick-Martinov test
4.2.4. Postupak fenolnog koeficijenta (AOAC, 1984)
4.2.5. Kvantitivni suspenzijski testovi
DGHM kvantitativni suspenzijski test i drugi testovi
4.2.6. Testovi mogućnosti učinka (Capacity tests)
Kelsey-Sykes poboljšani test
Kelsey-Mayerov test
4.2.7. Testovi s nosačima
4.2.8. Uporaba inaktivatora dezinficijensa
4.2.9. Postupci za testiranje dezinficijensa u veterinarskoj uporabi i povremene liste istraženih trgovačkih dezinfekcijskih sredstava
Lista I
Lista II
5. Dezinfekcija u veterinarskoj praksi
5.1. Općenito
5.2. Vrste dezinfekcija staja
5.2.1. Profilaktična dezinfekcija
5.2.2. Tekuća dezinfekcija
5.2.3. Završna dezinfekcija
5.3. Dezinfekcija farmi i objekata u sklopu ciljane izolacije od okoliša
5.3.1. Zaštitne dezinfekcijske zapreke (barijere)
Dezinfekcijske barijere za osobe
Dezinfekcijska barijera za vozilo
5.3.2. Pojačana izolacija objekata ugroženih od okoliša
5.4. Postupak dezinfekcije staja i prostorija
5.4.1. Uređaji i pribor za čišćenje i dezinfekciju
Za mehaničko čišćenje
Za pranje pod mlazom vode
Uređaji za dezinfekciju
Prskalice
Raspršivači
Zamagljivači
Hladni zamagljivači
Topli zamagljivači
5.5. Izrada plana i programa dezinfekcije
5.5.1. Provedba po planu i programu
5.5.2. Procjena učinka provedene dezinfekcije
5.5.3. Utvrđivanje ostataka dezinficijensa
Mogući brzi test ostataka s pripremljenim indikatorskim papirićima po Asaju (1993.)
5.5.4 Kontrola učinka dezinfekcije na izloženim površinama mikrobiološkim putem
Uzimanje obrisaka
Uzimanje otisaka
Utvrđivanje određenih bakterija
5.6. Mehaničko čišćenje i sanitarno pranje površina za dezinfekciju
5.6.1. Mehaničko čišćenje
5.6.2. Sanitarno pranje
Sredstva za čišćenje i sanitarno pranje
Lužnata sredstva
Kisela sredstva
Neutralna sredstva
Kontrola učinka sanitarnog čišćenja i pranja
Vizualna procjena
Potvrda uklanjanja nevidljive nečistoće
5.6.3. Dezinfekcija u užemu smislu nakon sanitarnog čišćenja i pranja
Izbor kemijskih sredstava za dezinfekciju zgrada
Dezinfekcija pri pojavi pojedinih zaraznih bolesti domaćih životinja
Potrebna količina otopine dezinficijensa po m2
Pri dezinfekciji zraka po m3
Stupanj učinka dezinfekcije u postotku redukcije broja mikroorganizama
Učinak dezinficijensa na specifične uzročnike zaraznih bolesti u veterinarskoj medicini
Učinak na pojedine uzročnike
Virusi
Bakterije
Spore bakterija
Gljivice
Postupci pri pojavi slinavke i šapa
Postupak pri pojavi bedrenice
Postupci dezinfekcije
Pojava goveđe sponigioformne encefalopatije (ESB)
5.6.4. Dezinfekcija vode
Dezinfekcija vode za piće i napajanje
Kloriranje
Dezinfekcija klordioksidom
Ozonizacija
Ultra ljubičasto ozračivanje vode
Ostali postupci dezinfekcije vode
Dezinfekcija otpadne vode
Dezinfekcija fekalne tvari
Gnojnica
Tekućignoj
Higijenizacija tekućega gnoja .
Postupci slaganja stajnjaka
Biotermička dezinfekcija
Kompostiranje
Postupci higijenizacije tekućega gnoja
5.6.5. Dezinfekcija u utilizacijskom zavodu
5.6.6. Dezinfekcija kao sastavni dio higijenskih programa
Dezinfekcija u govedarstvu
Dezinfekcija sisa uranjanjem u dezinfekcijske otopine u profilaksi mastitisa u krava
Značenje i učinak dezinfekcije sisa nakon mužnje
Razvoj preparata za dezinfekciju sisa
Čišćenje i dezinfekcija uređaja za strojnu mužnju, mijekovoda i spremišta za mlijeko
Dezinfekcija pri uzgoju i tovu teladi i junadi između turnusa tova
5.6.7. Dezinfekcija u svinjogojstvu
5.6.8. Dezinfekcija u peradarstvu
a) Kad nije utvrđena zarazna bolest
b) Nakon zarazne bolesti
Fumigacija jaja u inkubacijskoj stanici
Fumigacija peradnjaka
Fumigacija formaldehidom
Procjena učinka fumigacije formaldehidom
Povremena profilaktična dezinfekcija peradnjaka .
5.6.9. Dezinfekcija u ostalim nastambama u stočarstvu, kućanstvu, te u zoološkom vrtu
5.6.10. Dezinfekcijasirovih koža, vune i kosti
Dezinfekcija sirovih koža pri određenim zaraznim boiestima
Slinavka i šap
Klasična svinjska kuga i influenca u svinja
Svinjski vrbanac, hemoragična septikemija i paratifus u svinja
Bolest Aujeszkoga
Konjski encefalomijelitis i influenca u konja
Zarazna anemija kopitara
Bruceloza ovaca i goveda
Bruceloza i listerioza svinja
Listerioza (postupak namijenjen za kožare)
Dezinfekcija vune
Dezinfekcija kosti
5.6.11. Dezinfekcija u mesnoj industriji
Dezinfekcija pri obradi i preradi mesa
Ostatci sredstava za čišćenje i dezinfekciju
Čišćenje i dezinfekcija u mesnicama i ribarnicama
5.6.12. Čišćenje i dezinfekcija u mljekarskoj industriji
5.6.13. Higijensko čišćenje i dezinfekcija u kuhinjama i restoranima gdje se priprema i poslužuje hrana životinjskog podrijetla
Bryanov pristup (HACCP)
5.6.14. Dezinfekcija ruku
Higijenska dezinfekcija ruku
5.6.15. Dezinfekcija životinja
5.6.16. Dezinfekcija pri transportu životinja i životnjskih proizvoda
Dezinfekcija cestovnih vozila i željezničkih vagona
Dezinfekcijska stanica
Dezinfekcija plovila
Dezinfekcija zrakoplova
5.7. Ekotoksikološka pitanja pri uporabi dezinficijensa
5.8. Zaštita pri radu i skladištenje dezinfekcijskih sredstava
5.8.1. Lužine
5.8.2. Kiseline
5.8.3. Klor i klorni spojevi
5.9. Prva pomoć pri otrovanju kemijskim dezinficijensima i sredstvima za čišćenje
5.9.1. Opći postupci pri otrovanju
Ako je otrov unesen peroralno
Ako je otrov unesen udisanjem
Ako je otrov nanesen na kožu
Ako je otrov došao u dodir sa očima
5.9.2. Halogeni
Otrovanje preparatima klora
Otrovanje kloraminomT
Otrovanje jodom i spojevima joda
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Antidot
Prognoza
5.9.3. Oksidant
Otrovanje vodikovim peroksidom
Otrovanje kalijevim permanganatom
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Profilaksa
Otrovanje ozonom
5.9.4. Lužine i fosfati
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Profilaksa
Antidot
Prognoza
5.9.5. Kiseline
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Profilaksa
Antidot
Prognoza
5.9.6. Fenol i fenolni spojevi
Klinički znakovi
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Profilaksa
Prognoza
5.9.7. Aldehidi (formaldehid i glutaraldehiđ)
Formaldehid
Akutno otrovanje
Prognoza
5.9.8. Alkoholi i glikoli
Etilni alkohol (etanol)
Klinički znakovi
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Prognoza
Metilni alkohol (metanol)
Klinički znakovi
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje inhalacijom
Prognoza
5.9.9. Kationski detergenti
Klinički nalaz
Kronična otrovanja
Antidot
Prognoza
5.9.10. Živini spojevi
Živin klorid (sublimat)
Klinički znakovi
Akutno otrovanje
Kronično otrovanje
Antidot
Profilaksa
Odnosni propisi za dezinfekciju, dezinsekciju i deratizaciju u veterinarskoj medicini
Zakon o veterinarstvu (1997)
Pogovor
Popis priloga
Likovni prilozi po rednim brojevima proizvođača ili autora izvan popisa literature
Literatura
Uvod
Neke činjenice iz povijesti
Dezinfekcija kao dio sanitacije oduvijek je operativni oblik higijene i preventivne medicine.
U povijesti čovječanstva razvoj higijene uvijek je bio povezan s kulturnim napretkom (Bodenschatz, 1989).
U starom vijeku zadivljuju spoznaje Rimljana i njihova poimanja o higijeni kupanja, opskrbi vodom za piće, o otpadnim vodama i skrbi o otpadu.
U srednjem vijeku razina higijene pada i razvoj stagnira. Epidemije kuge, boginja, kolere, malarije i širenje tuberkuloze doveli su do desetkovanja pučanstva. Bojazan od zaraze unatoč nepoznavanju mikrobne etiologije dovela je do spoznaje o potrebi izolacije oboljelih. Za širenje bolesti okrivljene su mijazme, tj. loš zrak. Zaštita od mijazmi uključila je nošenje kljunastih maski i uporabu različitih mirisnih tvari kao npr. kamfora, bijelog luka, mirte, sumpora, crnogoričnih iglica i sl.
Za hrvatsku preventivnu medicinu važna je odluka Velikog vijeća Dubrovačke Republike iz 1377. o kontroliranoj izolaciji brodova kao postupku zaštite od unošenja kuge. Tako »Svi dolazeći iz kužnih krajeva moraju se izolirati kroz 40 dana« (Vodopija i sur., 1993). Pojam karantene ostao je i vrijedi i danas.
Razvoj dezinfekcije vezan je za sredinu 18. stoljeća. Godine 1774. otkriven je klor. Početkom 19. stoljeća, otkriven je vodikov peroksid, a kao antiseptik uvodi se hipoklorit. Voda za piće dezinficira se kuhanjem. Jod i klorno vapno uporabljuju se za dezinfekciju rana. Godine 1834. dobiven je fenol iz katrana kamenog ugljena.
Godine 1835. objavljena je prva uredba o dezinfekciji. Semmelvveis (1818-1865) spoznaje nužnost dezinfekcije ruku otopinom klornog vapna u akušerstvu. Otkrivaju se KAS i formaldehid. U stanicama za oboljele od kolere uvodi se dezinfekcija suhom toplinom. Pasteur (1822-1895) spoznaje važnost autoklava, što je od osnovnog značenja za fizikalnu dezinfekciju i posebno za sterilizaciju. Opisane su bakteriostatičke značajke srebra i dezinficirajući učinak kalijeva permanganata uvodizapiće. Godine 1872. utvrđenje dezinficirajući učinak etilnog alkohola.
Godine 1881. Gaffky, Koch i Loffler uvode uporabu strujeće vodene pare za dezinfekciju. Slijedi uporaba pregrijane vodene pare za sterilizaciju, kao i mogućnost uporabe karbolnog sapuna u dezinfekciji. Godine 1889. uveden je lizol koji je odigrao važnu ulogu pri epidemiji kolere 1892. u Hamburgu. Ubrzo Traube predlaže kloriranje vode za piće. Godine 1900. opisana je peroctena kiselina, a 1907. kloramin.
Lister (1827-1912) uvodi antisepsu u kiruršku praksu uz obradu kirurških rana fenolom. Fliigge razlikuje kiruršku od higijenske dezinfekcije ruku. Godine 1916. slijedi otkrivanje baktericidnog učinka KAS-a koji Domagk 1935. uvodi kao sredstvo za dezinfekciju, kao površinski djelatnu tvar i sredstvo za čišćenje.
Nakon 1945. kao dezinficijensi spoznaju se peroctena kiselina, a 1963. glutaraldehid.
Posljednjih godina sve je jača kritika dezinficijensa zbog toksikoloških i karcinogenih učinaka. To se posebno odnosi na formaldehid.
Činjenicu da je znatan uspjeh protiv hospitalnih uzročnika gnojenja (Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa i Streptococcus pjogenes) postignut sulfonamidima i antibioticima zatamnio je razvoj otpornih sojeva. Na scenu su se opet u antisepsu vratili dezinficijensi kao prvo i najvažnije sredstvo.
Ove povijesne činjenice utrle su put higijeni i sanitaciji, a posebno čišćenje i dezinfekcija uopće. Zato danas dezinficijensi pri profilaksi infekcija zauzimaju mjesto kao što ga imaju lijekovi u liječenju.
Dezinfekcija i sterilizacija dva su različita pojma
Dezinfekcija označuje dovođenje patogenih uzročnika na živome tkivu, izlučinama i na vektorima u stanje da više nisu infekciozni. Svrha je dezinfekcije blokada putova prijenosa uzročnika. Dezinfekcijajerelativnaeliminacija nepoželjnih mikroorganizama.
Sterilizacija je uništavanje svih mikroorganizama bez obzira na to jesu li ili nisu uzročnici zaraznih bolesti. Postupci su sterilizacije radikalni pa nije uporabljiva na živome tkivu i na mnogim tvarima. Sterilizacija uključuje i dezinfekciju. Svrha je sterilizacije asepsa. Ukratko, sterilizacija je potpuno uništavanje svih oblika mikroorganizama, uključujući i spore.
Inaktivacija priona u odnosu na područje učinka ostaje otvorena.
Područja učinka dezinfekcijskih sredstava i postupaka
Područja učinka dezinfekcijskih sredstava i postupaka možemo po Bodenschatzu (1989) označiti s A, B, C i D.
Učinak A uključuje ubijanje vegetativnih oblika bakterija, mikobakterija, gljivica i spora bacila i gljivica.
Učinak B uključuje inaktivaciju virusa.
Učinak C uključuje ubijanje spora antraksa.
Učinak D uključuje ubijanje spora uzročnika gangrene, plinovitih edema i tetanusa. Za učinak D moraju se primijeniti postupci sterilizacije.
Vrste dezinfekcija
Dezinfekcija kao pojam nema opće, sveobuhvatno značenje. Podrazumijevaju se mjere za ubijanje i inaktivaciju određenih mikroorganizama da bi se isključila infekcija.
Razlikujemo:
Profilaktičnu (rutinsku) dezinfekciju. Ona je usko povezana s dnevnim čišćenjem. Cilj je najveća moguća redukcija mikroorganizama uz smanjenje broja patogenih i uvjetno patogenih uzročnika. Provodi se po određenim odgovarajućim programima i planovima čišćenja i dezinfekcije u uvjetima s većim lii manjim rizikom.
Tekuću dezinfekciju obavljamo za vrijeme trajanja zarazne bolesti. Svrha joj je spriječiti raznošenje uzročnika bolesti. Odnosi se na sve kontaminirano ili moguće kontaminirano od oboljelog pacijenta ili životinje, uključujući i njihove izlučine.
Završnu dezinfekciju provodimo nakon prestanka zarazne bolesti a to obuhvaća sve izložene površine, inventar i pribor koji su bili u dodiru s oboljelim pacijentom ili životinjom i kada oni više nisu izlučivači uzročnika. Svrha je osigurati uvjete da se novi korisnik ili životinja neće zaraziti.
Kazalo naziva i pojmova u dezinfekciji i sterilizaciji
Antibioza – bakterijskiantagonizam
Antisepsa − prevencija sepse inhibicijom ili uništenjem štetnih mikroorganizama
Antiseptik − kemijsko sredstvo ili agens koji se upotrebljava u antisepsi. Učinak je pretežno inhibitoran, a iznimno letalan za nepoželjne uzročnike zaraznih bolesti
Asepsa − prevencija mikrobne kontaminacije živoga tkiva
Baktericid − kemijsko sredstvo koje umštava bakterije, ali ne i bakterijske spore
Baktericidan − kao i u pridjevima fungicidan 1 virucidan označava svojstvo tvari da uništava bakterije, odnosno gljivice i viruse ili općenito mikroorganizme
Bakteriostaza − sprječavanje rasta bakterija
Bakteriostatičan − svojstvo tvari da sprječava rast bakterija
Biocid — sinonim za germicid. To je agens koji razara sve vrste mikroorganizama, za razliku od baktericida, fungicida iii virucida, koji pokazuju letalni učinak za pojedine vrste mikroorganizama
Biostat − sredstvo koje inhibira rast svih vrsta mikroorganizama
Dezinficijens − kemijsko sredstvo koje se upotrebljava u dezinfekciji Dezodoracija − uklanjanje nepoželjnih mirisa
Flambiranje – uništavanje mikroorganizama žarenjem i opaljivanjem Fungicid − kemijsko sredstvo koje uništava gljivice
Fungistatičan − svojstvo tvari da sprječava rast gljivica
Germicid − sredstvo koje uništava sve vrste mikroorganizama. Po američkim standardima, dobar germicid mora u propisanoj koncentraciji uništiti vegetativne oblike gram+ i gram” bakterija u roku od 10 minuta
HACCP − (Hazard Analysis Critical Control Point) podrazumijeva kontrole uvjeta i postupaka koji mogu uzrokovati onečišćenje hrane u proizvodnji, čuvanju i raspodjeli. Zamisao je da se zdravstvena ispravnost namirnica ne nadzire u gotovim proizvodima, da je nadzor rezultat sustavne kontrole i nadzora tehnoloških postupka i uporabe tehničkih postignuća
Inhibitor − sredstvo koje smanjuje rast mikroorganizama
Infekcija – prodor nepoželjnih mikroorganizama u Ijudski lii životmjski organizam bez obzira na to hoće li se poslije razviti klinička bolest ili neće Invazija − u medicini prodor parazita u viši oblik živog bića
Jatrogena infekcija − artificijelna infekcija
Kontaminacija − onečišćenje predmeta nepoželjnim mikroorganizmima Konzerviranje -čuvanje i sprječavanje razgradnje u određenom materijalu. Slično pojmu prezervacija
Liofilizacija − čuvanje mikroorganizama postupkom dehidracije i zamrzavanja
Nazokomijalna infekcija − infekcija u bolnici ili stacionaru
Obeskličenje − po njemačkom Entkeimung znači uklanjanje u apsolutnom smislu, što je zapravo sterilizacija
Pasterizacija − postupak uporabe vlažne topline s temperaturom nižom od vrelišta vode kroz određeno vrijeme za uništavanje osjetljivih mikroorganizama. Niska je pasterizacija pri 60 °C u tij eku 3 0 minuta, a visoka ili brza pasterizacija pri 85 °C u tijeku nekoliko sekundi. Upotrebljava se u mljekarstvu i u industriji pića.
Perzistencija − sposobnost inače normalno osjetljivih mikroorganizama da postanu neosjetljivi prema određenim agensima i postupcima zbog izmijenjenih prilika sredine
Prezervacija – čuvanje namirnica, lijekova, boja, ljepila i drugog od kvarenja izazvanog mikroorganizmima
Radizidacija − uništavanje klica opasnih za zdravlje radijacijskim postupkom
Remanencija − produljeni učinak nekog dezinficijensa na koži
Rezistencija − otpornost mikroorganizma prema određenim agensima i postupcima
Senzibilititet − osjetljivost mikroorganizama na vanjske utjecaje
Sporocid − sredstvo koje uništava spore
Tenacitet − otpornost mikroorganizama na vanjske utjecaje
Tindalizacija — frakcionirana sterilizacija kojom se u termolabilnom materijalu mogu uništiti i sporogeni mikroorganizmi
Verdenizacija − dezinfekcija vode klorom
Virucid − sredstvo koje uništava viruse
Virulencija − sposobnost uzročnika zaraznih bolesti da izazovu zarazu (stupanj patogenosti)
Dodaci (prefiksi i sufiksi) uz pojam učinka:
- anti = učinak slabljenjaili ubijanja
- cid = nepovratni učinak ubijanja
- statičan = povratni učinak slabljenja
| A) Fizikalni postupci | B) Kemijski postupci | |||
| Odjeljivanje (S) | Zračenje (DS) | Toplina (DS) | Tekućine (D) | Plinovi (DS) |
| filtracija (S) | UV-zrake (D) | žarenje (S) | oksidanti | etilenoksid (S) |
| obrnuta osmoza (S) | jonizirajuće zrake (S) | izgaranje (S) | halogeni | formaldehid (DS) |
| – | β-zrake (S) | kuhanje (D) | kovine | ozon (D) |
| – | γ-zrake (S) | pasterizacija (D) | lužine | trietilenglikol (D) |
| – | – | para (DS) | alkoholi | β-propiolakton (S) |
| – | – | topli zrak (S) | aldehidi | – |
| – | – | – | organske kiseline fenoli | – |
| – | – | – | površinski djelatne tvari | – |
Područje uporabe:
(D) = dezinfekcija
(S) = sterilizacija
(DS) = dezinfekcija i sterilizacija
Postupci dezinfekcije i sterilizacjie
Postupci dezinfekcije i sterilizacije prikazani su u pril. 1.
Čimbenici koji mogu utjecati na smanjenje broja klica
Čimbenici koji mogu utjecati na smanjenje broja klica jesu brojni. Navest ćemo samo 8 na koje treba uvijek misliti.
To su:
- vrsta i otpornost ciljanih mikroorganizama,
- funkcionalno stanje mikroorganizama (vegetativni oblici ili spore),
- broj mikroorganizama (misli se na trenutni početni broj),
- primijenjena temperatura,
- vrijeme učinka postupka dezinfekcije ili sterilizacije,
- prodorna moć dezinficijensa ili postupka sterilizacije,
- specifična prodornost kroz objekt dezinfekcije i
- uvjeti okoliša (onečišćenost, soli, pH, suha ili vlažna sredina i sl.) koji su od značenja za početni broj mikroorganizama.
Početni broj klica
Činjenica je da o početnome broju klica ovisi potrebno vrijeme za ubijanje pojedinih mikroorganizama. Smanjivanje broja klica ovisi o početnome broju i o trajanju učinka.
D-vrijednost (destrukcijska vrijednost ili decimalno redukcijsko vrijeme) dobije se grafički ako se na vertikali prikaže logaritamski broj klica, a na horizontali vrijeme, pa se oblikuje pravac koji slijedi krivulju preživljenja (pril. 2). Iz toga slijedi da, ovisno o početnome broju klica za ubijanje pojedinih klica treba i određeno vrijeme izloženosti. Dakle, učinak postupka za redukciju broja mikroorganizama ovisi o početnome broju klica i o potrebnome vremenu.
Prilog 2. Krivulja preživljavanja spora Bacillus stearothermophilus u zasićenoj vodenoj pari podtlakom pri 121 °C (Bodenschatz, 1989).
Izostavljeno iz prikaza
Brzina razvoja bakterija u hranjivim podlogama i u vodi važna je za kvantitativno određivanje broja bakterija u uzorcima. To se odnosi na GNB (Global Number of Bacteria) i ukupan broj klica GKZ (Gesamtkeimzabl) u tekućoj sredini. Cesto su tu odlučni načini uzorkovanja, držanja i transporta do laboratorija koji ne bi smio biti dulji od 6 sati. Razlog je u brzini umnožavanja bakterija u tekućim hranjivim podlogama (pril.3).
- A = vrijeme mirovanja (latencije) prvih 6 sati
- B = vrijeme ubrzanog razvoja
- C = vrijeme logaritamskog razvoja
Prilog 3. Brzina razvoja bakterija u hranjivim podlogama (Hollisur., 1970).
Izostavljeno iz prikaza
Prije opisa fizikalnih l kemijskih postupaka dezinfekcije kao glavnih oblika dezinfekcije treba poznavati i pogodovne prirodne i mehaničke čimbenike koji na mikroorganizme djeluju nepovoljno, odnosno uklanjaju ih iz određene sredine.
Prirodni čimbenici
Postoje prirodni čimbenici koji nepovoljno utječu na mikroorganizme.
U prirodi su sve vrste živih bića pod stainim utjecajem prirodnih čimbenika (fizikalnih, kemijskih i bioloških) i nalaze se u određenoj biološkoj ravnoteži.
Sunčevo svjetlo djeluje baktericidno UV-zrakama. Prodornost je UV-zraka kroz vodu i zrak ograničena. Obično staklo koje sadržava olovo zadržava UV-zrake.
Taloženje ima značenje u vodama stajačicama u kojima se suspendirane bakterije sporo talože pa se na taj način pridonosi samopročišćavanju.
Filtracija prirodnim putem odigrava se u vodi koja prolazi kroz propusne slojeve tla. Sto su čestice granulometrijski veće, protok je veći (šljunak, pijesak). U tlima s koloidalnim česticama koje bubre (glina, ilovača) protok je vode onemogućen. Prirodna filtracija podzemne vode u tlu ima veliko higijensko značenje za vodooprskrbne izvore vode za piće.
Među prirodne čimberiike koji nepovoljno utječu na mikroorganizme mogu se ubrojiti i životni uvjeti, kao što su hrana, vlaga, toplina i dr. Neke patogene bakterije izvan organizma preživljavaju različito vrijeme. Bakterije otporne na isušivanje prežive dulje (streptokoki, enterokoki, stafilokoki, uzročnici tuberkuloze). Hemolitički streptokoki prežive u suhoj prašini oko 25 dana. Posebno su otporne spore bacila. Tako npr. spore uzročnika antraksa prežive u tlu l dulje od 30 godina. S druge strane, uzročnici kuge, kolere, trbušnog tifusa i hripavca u vanjskoj sredini brzo propadaju.
Antagonizam između mikroorgamzama u prirodi također ima važno mjesto u redukciji patogenih bakterija. To se posebno odnosi na saprofitske bakterije koje ne žive zajedno s patogenim bakterijama.
Bakteriofagi kao virusi koji liziraju pojedine bakterije obično su specifični za pojedine vrste bakterija pa ih ima u rijekama, jezerima i u otpadnim vodama gdje se nalaze ili su se naiazile bakterije.
Na granicama između prirodnih čimbenika i artificijelnih fizikalnih postupaka koji se dopunjuju neki luče i mehaničke postupke dezinfekcije.
Mehanički postupci dezinfekcije
Mehanički postupci dezinfekcije jesu uobičajeni mehanički postupci čišćenja, taloženje, ventilacija i filtracija.
Uobičajem mehanički postupci čišćenja uključuju struganje, metenje i pranje. Na taj se način mikroflora u prostorijama može smanjiti i do 60% od početnog broja. Na podovima taj učinak iznosi od 25 do 50%.
Osim već navedene sedimentacije u vodama, taloženje klica u zraku prostorija u stanju suspenzije na čvrstim česticama prašine ili u sitnim kapljicama vode ili sluzi ima stanovito higijensko značenje. Pri govoru, a napose pri kašlju i kihanju izbacuje se kapljice veličine od 10 µm do 1 mm. Samo za jednog kašljanja ili kihanja može se prosječno izbaciti oko 40 tisuća takvih kapljica na udaljenosti od 1 metra. Ovisno o veličini kapljice, temperaturi, vlazi i strujanju zraka, te kapljice mogu kraće ili dulje vrijeme lebdjeti u zraku. Zbog male površine njihova se ovojnica brzo osuši pa ostanu jezgre klica. Taloženje je takvih čestica sporo. Nešto je brže pri vlažnom zraku.
Ventilacijom prostorija može se razrijediti ustajali zrak svježim l tako ukloniti i do 60% klica iz zraka. Propuh (usmjereno jače strujanje zraka) pomaže razrijeđenju, ali zbog jednostrana hlađenja može izazvati prehlade.
Filtracijom ulaznoga zraka u prostorije, kao i strujećega zraka može se smanjiti kontaminacija zraka mikroorganizmima i prašinom. Posebno je opasno ako se u ventilacijski sustav nasele patogeni uzročnici. Isto tako prijeti l opasnost ako se to dogodi u vodovima tople vode. Zbog toga svi uređaji za kondicioniranje zraka i toplovodi moraju biti pod stalnim nadzorom.
U jednoj kapi sluzi izbačene pri govoru ima do pet tisuća bakterija. Pri izgovoru 300 riječi broj bakterija izbačenih iz usta, ne uzimajući u obzir viruse, može iznositi do 250.000. Zbog toga je pri aseptičnim uvjetima rada vrlo važno nošenje maske od gaze. Maske od gaze veličine 20 x 25 cm moraju pokrivati polovicu nosa, usta i lice ispod brade. Ako je maska sastavljena od 4 do 6 slojeva gaze, može zadržati i do 99% bakterija koje bi se ubacile disanjem i govorom (Vuković, 1974).
O autoru
Prof. dr. sc. Antun Asaj
Prof. dr. sc. Antun Asaj rad započinje 1. IV 1954. kao diplomirani veterinar pripravnik u Veterinarskom zavodu u Vinkovcima. Na osobni zahtjev prelazi na rad na Veterinarski fakultet Zagreb u Zavod za zoohigijenu kao sveučilišni asistent 1. X. 1954. Od 1964. radi kao sveučilišni docent, od 1974. kao redovni sveučilišni profesor, a od 1976. kao znanstveni savjetnik.
Na Veterinarskom fakultetu predstojnik je Centra za peradarstvo (1964. − 1966) Predstojnik je zavoda za zoohigijenu od 1983. do odlaska u mirovinu, na osobni zahtjev, 30. IX. 1994.
Znanstveni i stručni rad kroz više od četiri desetljeća zaokružuju mu dosad 353 publikacije, što ih je objavio samostalno ili u suradnji s brojnim suradnicima, u mnogim stručnim i znanstvenim časopisima, zbornicima s kongresa i simpozija u zemlji i u inozemstvu. Podloga su tome bili voditeljstvo u pet znanstvenih projekata i suradnja s drugim istraživačima, kao i analize i rješenja iz prakse. U taj broj su uključeni i sveučilišni udžbenici Asaj, A.: Higijenska analiza poljoprivrednog gospodarstva, Zagreb, 1957., Asaj, A.: Praktikum iz zoohigijene, Zagreb, 1962. i Asaj, A.: Zoohigijena u praksi, Zagreb, 1974. Slijede Asaj, A.: poglavlja Zoohigijena u tri izdanja Veterinarskog priručnika, Zagreb, 1976., 1989. i 1996.
Osim znanstvenom, stručnom i edukativnom radu, javnim nastupima i publikacijama, posebnu pažnju poklonio je i radu u udrugama veterinara i srodnih struka s primijenjenom ekološkom osnovom. Tako je osnovao i predsjedavao Sekciji za DDD u Društvu veterinara Hrvatske i Hrvatskoj veterinarskoj komori 1975. − 1994. Član je Odjela za ekologiju i etologiju Hrvatskog veterinarskog društva 1893., Hrvatskog ekološkog društva i Hrvatskog društva za zaštitu voda i mora.
Više od 28 godina aktivan je član Inernational Society for Animal Hygiene (ISAH). Bio je referent na svih devet dosad održanih svjetskih kongresa. Član je proširenog izvršnog odbora i predstavnik Hrvatske u ISAH-u od 1991. do 1997. U povodu 25 godina ISAH-a dobio je 1995. u Budimpešti diplomu za uspješan rad kroz više dekada.