Novija istraživanja pokazuju da se u nas energetska pothranjenost stanovništva sve više smanjuje, ali je sve češća nepravilna ishrana, s izraženim deficitom zaštitnih materija, u prvom redu vitamina i mineralnih soli. Zdravstveni značaj ovih materija je odavno dokazan; one direktno utiču na fizičku i mentalnu kondiciju čoveka, pa prema tome i na njegovu radnu sposobnost.

Kao što je poznato, povrće je nezamenljivi izvor vitamina i mineralnih soli, ali i drugih korisnih materija: ugljenih hidrata, belančevina, organskih kiselina, eteričnih ulja, fitoncida i dr. Sve veća potrošnja rafinisane hrane smanjuje unošenje celuloze i biljnih vlakana u čovečiji organizam; ima sve više dokaza da ove materije igraju značajnu ulogu u sprečavanju nekih bolesti sistema za varenje. Osim toga, svojim volumenom povrće doprinosi da se pri jelu smanji prekomerno uzimanje hrane bogate životinjskim belančevinama, zasićenim mastima i rafinisanim ugljenim hidratima. Zbog svega toga veoma je važna svakodnevna upotreba povrća u ishrani.

Na našem geografskom prostoru proizvodnja svežeg povrća na otvorenom polju ima izrazito sezonski karakter. Gajenjem u staklenicima i drugim vrstama zaštićenog prostora može se ostvariti neprekidna, celogodišnja ponuda svežeg povrća.

Sa tehničkog stanovišta vansezonsko gajenje povrća, naročito u staklenim baštama i savremenim plastenicima, predstavlja visoko specijalizovani i tehnološki vrlo složen oblik biljne proizvodnje. To su svojevrsne fabrike, ne samo po visini ulaganja nego i po karakteru proizvodnog procesa, uključujući i sisteme automatske kontrole vegetacionih uslova. Velika opterećenja investicijama i troškovima zagrevanja formiraju visoku cenu proizvoda. Zbog toga povrće iz staklenika ima ograničen broj potrošača, utoliko veći ukoliko je društvo bogatije.

Vansezonska proizvodnja povrća ostvaruje se u zaštićenom prosturu, odnosno u staklenicima, plastenicima i toplim lejama. Stare, primitivnije vrste zaštićenog prostora (topla gnezda, bankovi i dr.) koriste se sve manje.

Staklenici većcg kapaciteta počeli su u nas da se grade posle 1960, najpre u jugoistočnoj Makedoniji i na Primorju, a kasnije i u kontinentalnim rejonima. Staklenici se ubrzanije grade od sredine sedamdesetih godina; ukupne površine pod staklenicima u 1982. iznosile su 504 ha (1973. bilo ih je 45 ha). Najviše staklenika izgrađeno je u Makedoniji — 254 ha, u Hrvatskoj 105 ha, Vojvodini 35 ha, Bosni i Hercegovini 30 ha, na Kosovu 24 ha, u Srbiji van pokrajina 19 ha, u Sloveniji 6 ha i u Crnoj Gori 7 ha. Zamah u izgradnji staklenika zaustavljen je zbog krize u snabdevanju naftom i visokih troškova njihovog zagrevanja mazutom. To je znatno poskupelo njihovu proizvodnju i ugrozilo poslovanje i već izgrađenih objekata. Stoga se poslednjih godina proučavaju mogućnosti šireg iskorišćavanja geotermalnih voda iz veštačkih bušotina za zagrevanje staklenika, naročito u Makedoniji, južnoj Srbiji, Vojvodini i drugim predelima Panonske nizije. Ubuduće staklenici će se takođe graditi u blizini postojećih i projektovanih velikih termoelektrana koje sagorevaju ugalj i daju jeftinu toplotu za grejanje staklenika.

Oko 70% površina u jugoslovenskim staklenicima zauzima povrće, a ostale cveće. Od povrća se najviše gaji paradajz i krastavac, a manje paprika i salata.

Poslednjih godina sve se češće gaji povrće u zaklonima od plastičnih folija, u tzv. plastenicima. Ova vrsta uzgoja u zaštićenom prostoru je veoma ekonomična i dostupna svim individualnim odgajivačima. Naročito dobri rezultati postižu se u južnim krajevima zemlje. Procenjuje se da površine pod plastičnim folijama dostižu oko 8.000 ha, od čega je u Makedoniji oko 50%, a ostatak na Primorju, u Pomoravlju i u drugim rejonima.

Klasične tople leje, koje se greju biotermičkim materijama (svež stajnjak i dr.), koriste individualni odgajivači uglavnom za odgajanje rasada.

Sadržaj

UVOD

PROIZVODNJA POVRĆA U STAKLENICIMA

Instalacije za održavanje mikroklime u staklenicima
Izvori toplotne energije
Mogućnosti štednje toplotne energije
Zemljišne smeše
Gajenje biljaka bez zemlje (Hidroponika) .
Integrisana borba protiv štetočina i bolesti na povrtarskim usevima u staklenicima
Gajenje pojedinih useva u staklenicima
Tehnika gajenja
Proizvodnja krastavaca
Proizvodnja paprike
Proizvodnja plavog patlidžana
Proizvodnja dinja
Proizvodnja salate

PROIZVODNJA POVRĆA U PLASTENICIMA

Tipovi plastenika
Proizvodnja rasada u plastenicima
Proizvodnja paradajza
Proizvodnja paprike
Proizvodnja krastavaca
Proizvodnja tikvica
Proizvodnja plavog patlidžana
Proizvodnja krompira
Proizvodnja dinja
Proizvodnja lubenica
Proizvodnja salate
Proizvodnja spanaća
Proizvodnja kelja, karfiola i kelerabe
Proizvodnja mrkve
Proizvodnja rotkvica
Proizvodnja crnog luka
Proizvodnja boranije

PROIZVODNJA RASADA I POVRĆA U TOPLIM LEJAMA

Setva i nega rasada
Proizvodnja povrća

PROSTI OBLICI ZAŠTIĆENOG PROSTORA

Organizacija zaštićenog prostora

Literatura

Proizvodnja povrca u staklenicima

Staklenici su najsavršeniji oblik zaštićenog prostora, sa znatnim funkcionalnim preimućstvima u odnosu na tople leje. U njima se mogu ostvariti mnogo povoljniji vegetacioni uslovi. Savremeni staklenici opremljeni su uređajima koji automatski regulišu mikroklimatske uslove.

U povrtarstvu se staklenici koriste uglavnom za proizvodnju svežeg povrća u toku zime i proleća, a u novije vreme i za gajenje rasada.

Tipovi stakleničkog prostora

Sa građevinsko-tehničkog stanovišta postoje različiti tipovi i mnoge varijante stakleničkih objekata. Nezavisno od toga, za svaki staklenik, kao specifičan građevinski objekt, karakteristično je da ima:

• elemente konstrukcije i
• unutrašnje instalacije.

Osnovni elementi konstrukcije su: osnova, noseća konstrukcija, krovne staklene površine, bočne staklene površine, otvori za provetravanje i vrata.

Unutrašnje uređaje sačinjavaju: vodovodna, grejna i električna instalacija, konstrukcija za pridržavanje biljaka, stelaže, staze, uređaji i aparati za merenje i regulisanje temperature, zemljišne i vazdušne vlage i dr.

Prema građevinsko-tehničkim karakteristikama odnosno spoljnom izgledu, proizvodnoj nameni i drugim osobenostima može se razlikovati više tipova staklenika.

Pojedinačni staklenici. Sastoje se od jednog samostalnog odeljenja; mogu biti jednostrani i dvostrani.

Jednostrani staklenik. Severnu stranu ovakvog staklenika čini vertikalni zid uz koji se naslanja kosi stakleni krov. Obično su malog kapaciteta i često se grade uz južni zid neke zgrade. Koriste se za proizvodnju rasada, gajenje povrća i cveća u saksijama. Veoma su pogodni za individualne odgajivače jer za izgradnju nisu potrebna velika ulaganja.

Dvostrani staklenici imaju krovnu staklenu površinu »na dve vode«. Slemeni ugao koji čine krovne površine može da bude različit. Grade se pretežno od metala. Koriste se za proizvodnju rasada i gajenje povrća. Njihova veličina može biti različita, počev od nekoliko desetina kvadratnih metara pa do onih koji pokrivaju površinu 500—1000 m2. Širina (raspon) velikih pojedinačnih staklenika kreće se od 8 do 20 m a dužina od 50 do 80 m; to su tzv. hangarni staklenici. Ako su u stakleniku postavljene stelaže na kojima se drže sandučići, saksije ili drugi sudovi za gajenje biljaka, onda je to stelažni staklenik.

U pojedinačnim staklenicima može se ostvariti odlično provetravanje, te su veoma pogodni za uzgoj rasada.

Blok staklenici. U građevinskom smislu to je niz bočno spojenih pojedinačnih staklenika. Na taj način dobije se jedinstvena zastakljena površina podeljena samo nizovima stubova nosača. Podizanje velikih blokova omogućuje znatno jeftiniju gradnju jer se smanjuje broj bočnih staklenih zidova; time se istovremeno smanjuje spoljna rashladna površina u odnosu na ukupno zahvaćeni prostor, te se postižu znatne uštede u troškovima grejanja. Ovakvi staklenici imaju i neka druga preimućstva, a glavni nedostatak im je otežano provetravanje.

Savremeni blok-staklenici grade se za višestruko iskorišćavanje: u njima se uspešno mogu gajiti različite kulture (paradajz, krastavac, paprika, cveće). Grade se od tanjih metalnih profila sa maksimalno razmaknutim »šprosnama«, tako da se stvaranje senki svodi na najmanju moguću meru.

Visina bočnih staklenih zidova ovih staklenika obično je 1,8—2,5 m, dok visina u slemenu zavisi od raspona nosećih elemenata, odnosno širine odeljka. Najviše se primenjuju rasponi od 3,2, 6,4 m i 12,6 m. Blok-staklenici se montiraju lako i brzo od elemenata fabričke proizvodnje, često u blokovima od po više hektara.

Sistemi grejanja mogu biti različiti, ali se najčešće primenjuje grejanje toplom vodom. Instalacije za grejanje zemljišta se ugrađuju. Temperatura vazduha, a ponegde i vlažnost, regulišu se automatski.

U novije vreme u nas i u drugim zemljama ovakvi staklenici podižu se na velikim površinama.

Staklenici tipa Venlo. Staklenici tipa Venlo, koji se uvoze iz Bugarske, gde se proizvode na osnovu holandske licence. Prvobitna holandska konstrukcija je nešto izmenjena i poboljšana (PO-8, PO-8A).

Staklenik se najčešće sastoji iz 2 bloka po 3 ha, mada se mogu graditi manje ili veće jedinice. Svaki blok je unutrašnjim pregradama podeljen na dva polja od po 1,5 ha.

Vertikalne strane (bočni i čeoni stakleni zidovi) leže na betonskoj »cokli« širine 15 cm i visine 25 cm. Stubovi nosači stoje na armiranim betonskim stopama čija je visina iznad zemlje 25 cm.

Staklenik tipa Venlo

Izostavljeno iz prikaza

Noseća konstrukcija je izrađena od pocinkovanih čeličnih profila. Osnovni elementi konstrukcije su stubovi nosači razmaknuti 3 m po dužini a 3,20 m poprečno; tako se dobijaju staklenički odeljci (lađe) s rasponom od 3,20 m. Stubovi su poprečno vezani gredicama, a po dužini olukom.

Konstrukcija je izračunata da izdrži opterećenje snegom do 70 kg/nr i pritisak vetra od 55 kg/m2.

Bočni i krovni nosači stakla (šprosne) izrađene su od pocinkovanog čeličnog lima; razmak između šprosni je 75,7 cm. Debljina stakla na krovnim površinama je 5 mm, a na bočnim 3 mm. Staklo je pričvršćeno specijalnim gitom i metalnim spojnicama.

Visina bočnih staklenih površina od cokle do strehe je 2,20 m, a u slemenu 3 m.

Grejna instalacija je izračunata na temperaturnu razIiku (Δt) 30°C i brzinu vetra 5 m/sec. Svako polje od 1,5 ha ima nezavisan kotao. Garantovana temperatura vazduha u stakleniku je 18°C, pri spoljnoj temperaturi od —12°C. Maksimalna temperatura vode u glavnoj odvodnoj cevi je 115°C a u povratnoj 90°C.

Kotlarnica ima 4 kotla, svaki nominalne snage 4 miliona kcal/h. Kotlovi zagrevaju vodu, ali je jedan od njih opremljen da razvija paru.

Kotlarnica je opremljena cirkulacionim pumpama za podgrevanje mazuta i vode za sva 4 staklenička polja.

Grejna instalacija u stakleniku sastoji se od 4 do 6 cevi u svakom odeljku (lođi) pričvršćene na stubovima nosačima, po 2 ili 3 sa obostrane.

Instalacija za navodnjavanje u svakom stakleničkom bloku od 6 ha razdeljena je na 4 ogranka, svaki za po jedno polje od 1,5 ha. Maksimalni kapacitet instalacije je 30 1/s i obezbeđuje neophodne potrebe biljaka za vodom.

Uređaji za podgrevanje vode obezbeđuju toplu vodu za zalivanje preko posebne pumpe. Temperatura vode se reguliše prema zahtevima kulture automatom. Pokraj instalacije za podgrevanje vode nalaze se baseni za spravljanje rastvora đubriva; odavde se rastvori ubacuju u vodovodnu instalaciju.

Voda se rasprskava diznama montiranim na plastičnim cevima. Za svaka dva slaklenička odeljka (lođe) postoji hidrant za ručno zalivanje.

Provetravanje se ostvaruje pomoću ventilacionih otvora na krovnim površinama. Ukupna površina ventilacionih otvora je20% krovne površine. Otvaranje je 70% automatsko i 30% ručno. Brzina podizanja i spuštanja prozora je 0,003 m/s. Ventilacioni prozori se podižu najviše 70 cm. Za automatsko otvaranje prozora svakog polja od 1,5 ha postoje 2 mehanizma.

U novije vreme sve više se grade staklenici sa širokim odeljcima — čak do 20 m. Istraživanja su pokazala da se u staklenicima sa širim odeljcima mogu da ostvare povoljniji uslovi za uspevanje gajenih kultura. U Holandiji su dobili 18% veći prinos paradajza u staklenicima s rasponom oko 13 m u poređenju sa staklenicima čiji su odeljci široki 3,20 m. U staklenicima s rasponom 6,40 m prinos je bio veći 12%. U istim srazmerama povećava se i čisti dohodak.

Osim toga, staklenici sa širim odeljcima pružaju znatno veće mogućnosti za primenu mehanizacije. Danas se koriste uglavnom u proizvodnji rentabilnijih kultura (ruže, karanfili i dr.). Ipak, treba očekivati da će u budućnosti preovladati staklenici sa širim odeljcima.

Pokretni staklenici. Po svom izgledu ne razlikuju se mnogo od običnih staklenika. Umesto temelja postavljene su čelične šine po kojima se cela konstrukcija staklenika, preko sistema valjaka, može pomeriti. Tako je moguće da svake godine staklenik pokrije novu površinu, ili da se vrati na staro mesto.

Pokretni staklenici nastali su iz težnje da se reši problem plodoreda, brzog »zamaranja« zemljišta i sporog obnavljanja njegovih agrikulturnih osobina.

Toranj-staklenici. To su visoki tornjevi od čelika i stakla (Ruthnerovi staklenici kule, visine 12—50 m) u čijoj unutrašnjosti je postavljen sistem stelaža koje se neprekidno kružno kreću u vertikalnom smislu. Na stelaže se postavljaju saksije ili polietilenski sudovi sa biljkama. Po svojoj konstrukciji toranj-staklenici predstavljaju značajnu novinu u oblasti stakleničkog građevinarstva.