Stalno nastojanje da se proizvedu što kvalitetniji voćni plodovi uz ekološki što prihvatljivije metode dovelo je do formiranja mnogobrojnih asocijacija koje su počele da se bave ovom problematikom širom sveta, a posebno u Evropi. Uvažavajući ovo, Međunarocino hortikulturno društvo (ISHS) je osnovalo sekciju za Integralnu proizvodnju voća, koja je organizator Simpozijuma o Integralnoj proizvodnji voća (IPV) održanog u Švajcarskoj 1989 i Holandiji, 1992. godine.

U okvim rezolucije sa Simpozijuma o IPV održanog u Švajcarskoj 1989, data je sledeća radna definicija: IPV je kombinacija genetskih, agronomskih, biotehnoloških i hemijskih metoda u ekonomski prihvatljivom sistemu proizvodnje, koji obezbeđuje kvalitet ploda i očuvanje okoline i ljudskog zdravlja.

Evropska radna grupa koju je formirala Internacionalna organizacija za biološko suzbijanje štetnih organizama i biljaka (IOBC) i ISEIS u januaru 1991. dala je sledeću definiciju ove proizvodnje: IPV je ekonomična proizvodnja voća visokog kvaliteta, pri čemu prioritet imaju najsigurniji ekološki metodi, uz minimalne nepoželjne propratne pojave i upotrebu sintetskih hemijskih proizvoda tako da se obezbedi sigurnost za okolinu i zdravlje čoveka.

Pored navedenog načina proizvodnje u nas i u svetu se govori i o biološkoj proizvodnji, odnosno drugim načinima proizvodnje. U praksi postoji vrlo veliki broj naziva koji unose zabunu i često izazivaju vrlo negativnu reakciju stručnjaka u smislu skeptičnog odnosa prema novinama.

Prema zakonskoj regulativi u južnom Tirolu pod biološkom proizvodnjom se podrazumeva proizvodnja, prerada i prodaja poljoprivrednih proizvoda, koji su provereno proizvedeni bez hemijsko-sintetičkih sredstava.

Pod integralnom proizvodnjom podrazumeva se način proizvodnje koji koristi sve prirodne prednosti da bi se proizveli i prodali poljoprivredni proizvodi dobrog spoljašnjeg i unutrašnjeg kvaliteta sa najmanjom mogućom upotrebom sredstava za tretiranje biljaka.

Istorijski gledano, integralna proizvodnja treba da se veže za pojam integralne zaštite koja je počela sa se uvodi pre svega u Nemačkoj pre oko 40 godina, pa je pojam proširen na sve metode i sredstva u tehnologiji gajenja voća. Ovde svakako nije zanemarena ni ekonomska strana problema, pa je integralni pristup uvek razvijan do ekonomski prihvatljivog nivoa.

U svetu trenutno postoji veliki broj organizacija i udruženja proizvođača poljoprivrednih proizvoda koji se orijentišu ka biološkoj ili integralnoj proizvodnji.

Trenutno se, kada se radi o biološkoj proizvodnji, kao najafirmisanija javlja grupa IFOAM (Internacionalno udruženje bioloških pokreta u poljoprivredi).

Kada se radi o integralnoj proizvodnji, minimalne standarde uputstava za IPV kod jabučastog voća dale su grupe IOBC i ISHS u Italiji 1990. i Nemačkoj 1991. One su definisale osnovne principe ove proizvodnje i dale uputstva i standarde. O tome će biti reči u daljim izlaganjima. Ove grupe su se usaglasile oko: definicije, potrebe specijalnog obrazovanja, značaja izbora mesta za podizanje zasada, izbora vrste, sorte, podloge i načina gajenja u novim zasadima, načina održavanja zemljišta i ishrane, navodnjavanja, formiranja potrebnog oblika stabala i njihovog održavanja, regulacije rađanja, zaštite biljaka u ovom konceptu, berbi i čuvanju, očuvanju okoline, kao i o načinu primene, kontrole, postupku za priznavanje statusa proizvodnje i izdavanje uverenja i dozvola za korišćenje zaštitnog znaka Voće proizvedeno po IPV konceptu. Zemlje ili regioni koji žele da se priključe ovoj grupaciji mogu, prema pravilima ovog Udruženja, da podnesu zahtev za uključivanje u ovaj sistem proizvodnje pod propisanim uslovima. Pri tom one treba uz zahtev da prilože i svoj program tehnologije. posebno zaštite. Već prema specifičnostima regiona ili zemalja, moguće su razlike u programima.

Prema Oberhoferu (1992), izgleda da integralna proizvodnja momentalno predstavlja najbolji kompromis između privrednih zahteva poljoprivrede (količina i kvalitet proizvoda) i zahteva da se zaštiti životna sredina (zemljište, voda, životinjski i biljni svet) i proizvede hrana koja je dovoljno zdravstveno sigurna za potrošače.

Među zemljama koje su najdalje otišle u organizaciji ove proizvodnje nalazi se Italija, odnosno njen severni deo, Južni Tirol, kroz AGRIOS asocijaciju (Radna grupa za integralnu proizvodnju voća u južnom Tirolu). Grupacija je osnovana u decembru 1988. godine, i do sada je izdala 28 izdanja Uputstva za integralnu proizvodnju jabučastog voća, a posebno Uputstvo o berbi i čuvanju voća iz integralne proizvodnje.

Integralna proizvodnja je prvi put u Južnom Tirolu regulisana donošenjem zakona br. 12, 30. 04. 1991. godine. U okviru njega su posebno definisani cilj, formiranje radnih grupa i pokrajinske komisije za IPV i regulisano korišćenje zaštitne marke proizvoda.

Od proizvođača voća Uputstva zahtevaju da:
– ograniči upotrebu sredstava koja deluju nepovoljno na okolinu,
– da u odnosu na berbu produži, vreme primene preparata duže od zakonski propisanog, da vodi kontrolnu svesku, prskanja i đubrenja
– da u voćnjaku omogući analizu trave, listova i plodova voća, a u hladnjači analizu plodova vezano za izbor dozvoljenih sredstava.

Uputstva za 1992. godinu dopuštaju samo 50% od zakonski najveće dozvoljene količine ostataka sredstava za zaštitu na plodovima. Radne grupe i njene aktivnosti finansiraju se iz sredstava prometnih organizacija (70%) i javnih sredstava (30%).

Prema Oberhofem (1992), za ovaj program se u južnom Tirolu 1991. i 1992. prijavilo 85% proizvođača iz južnog Tirola, sa 600.000 t voća.

O aktuelnom stanju integralne proizvodnje voća u Južnom Tirolu piše Wierer (2005) navodeći da je AGRIOS program prihvatio rekordan broj proizvođača.

Interesantno je da se vidi kakav bilans je na kraju 2005. u pogledu broja učesnika koji su ispunili uslove AGRIOS-a i koliko je površina ostalo u programu.

Izuzetno je značajan marketing takvih proizvoda, pa je ova asosijacija sa voćarskom privredom ovoga kraja ulagala početkom devedesetih u reklamu 5.3 miliona DM godišnje. Pored svih mera u IPV je osnovna predpostavka da učesnici imaju pozitivan odnos prema zaštiti okoline i potrošačima. O ovome brinu organizatori IPV tako što učesnicima ovoga programa pripremaju program u vidu predavanja, informatora i stalno ih informišu o novostima i trendovima u ovoj oblasti.

Da bi ova ideja mogla da živi potrebno je stalno razvijanje naučne misli u ovoj oblasti i naravno efikasna savetodavna služba. Osobe koje se bave marketingom treba da podržavaju ovu ideju i pokažu interes.

Proizvođači treba da ostanu stalno kompetentni kroz permanentno obučavanje i da budu praćeni dobrom savetodavnom službom.

Kao nadogradnja sistema IPV lanci supermarketa u EVROPI se udružuju 1997. godine u cilju stvaranja jedinstvenih standarda vezanih za dobru poljoprivrednu praksu (Good Agricultural Practices-GAP) EUREPGAP, a u cilju zaštite potrošača, životne sredine, radnika i brige o životinjama. Prema Magazinu (2006) u 2005. godini je izdato u preko 60 zemalja 35.000 EUREPGUP certifkata za voće i povrće.

Prema Waidneru (2006) Greenpeace je u kasnu jesen 2005 stavio na stub srama velike nemačke i švajcarske lance za snabdevanje životnim namirnicama tvrdnjom da prodaju voće i povrće sa dosta ostataka pesticida na njima. Kao posledica toga na primer dva trgovačka lanca LIDL i ALDI su obavestili južnotirolske dobavljače da će prihvatati samo EUREPGAP certificiranu robu. Pri tom je LIDL zahtevao da rezidui budu na nivou najviše 33% zakonom dozvoljenih vrednosti u Nemačkoj. ALDI toleriše najviše 4 aktivne materije, koje pojedinačno i sumarno ne smeju da prelaze 80% u Nemačkoj dozvoljenih rezidua.

Ovu knjigu smo upravo i napisali sa željom da pomognemo da se i kod nas formiraju takve asocijacije na nivou regiona ili države, i kao takve uključe u međunarodnu podelu rada i tržište.

Knjiga treba da posluži i kao podsticaj stručnoj javnosti i nadležnim organizacijama da se i u našoj zemlji uvede organizovan sistem IPV u cilju proizvodnje zdravstveno i ekološki bezbedmje hrane i olakšanja izvoza voća. S obzirom da je počev od 1. januara 1993 godine Evropska zajednica prihvatila jedinstvenu zakonsku regulativu u vezi sa prometom robe i minimum standarda kvaliteta, posebno u pogledu zdravstvene bezbednosti poljoprivrednih proizvoda, potrebno je da se i naši programi tehnologije proizvodnje usklade sa njima. Nakon prihvatanja ovog koncepta EurepGAP certifikacija treba da bude sledeći znatno lakši korak koji bi omogućio lakši pristup probirljivim tržištima sveta.

Knjiga je delo grupe autora, tako da je svako pisao o onome što mu je najuža specijalnost. Imajuci u vidu činjenicu da se ovde radi o profesorima, naučnim radnicima i stručnjacima iz proizvodnje, uvereni smo da će knjiga predstavljati korisnu i interesantnu materiju za širi krug čitalaca, stručnjaka iz oblasti voćarstva, ishrane i zaštite bilja, za proizvođače voća, studente, učenike i dr. Knjiga se sastoji od tri dela u kojima su obrađeni jabuka, kruška i dunja. S obzirom na srodnost ovih voćnih vrsta, materija obrađena u pojedinim poglavljima ne ponavlja se kod druge voćne vrste, već se navode samo specifičnosti.

Novi Sad, maj 2006.
Dr Dušan Gvozdenović

Sadržaj

Predgovor
JABUKA
UVOD
EKOLOŠKI USLOVI
Toplota
Svetlost
Voda i vlaga
Vetar
Zemljište

PODIZANJE ZASADA
Izbor sorti
Standardne sorte i njihovi klonovi koji se najviše sreću u Srbiji
Sper tipovi
Sorte stubastog tipa rasta – Columnar tipovi
Novije sorte aktuelne u stranoj praksi i kod nas
Oprašivanje i oplodnja
Regulisanje rasta i rodnosti
Izbor podloga
Kvalitet sadnica za pojedine oblike krune
Sistemi gajenja i oblici krune
Izbor oblika krune
Vitko vreteno
Severnoholandsko vitko vreteno
Formiranje vitkoga vretena po Schmitz-Hübsch metodu
Rastojanja za jabuku
Potpora i protivgradna zaštita

NEGA ZASADA
Rezidba
Povijanje i vezivanje za potporu
Proređivanje i poboljšanje kvaliteta plodova
Održavanje zemljišta
Ishrana voćaka
Navodnjavanje jabuke
Zaštita od nepovoljnih vremenskih prilika
Prolećni mrazevi
Zaštita od mraza prskanjem vodom
Zalivanje radi odlaganja kretanja vegetacije
Zaštita od grada
Zaštita od vetra
Zaštita jabuke od bolesti i štetočina
Obolenja kore jabuke
Bakteriozna oboljenja
Gljivična oboljenja jabuke
Štetočine jabuke

OSNOVNI PRINCIPI ZAŠTITE VOĆAKA U IPV
NEŽELJENI UNOS STRANIH MATERIJA
MEHANIZACIJA SAVREMENIH ZASADA
BERBA I ČUVANJE JABUKE U IPV
KRUŠKA
UVOD

EKOLOŠKI USLOVI
Toplota
Svetlost
Voda i vlaga
Vetar
Zemljište

PODIZANJE ZASADA
Izbor lokacije
Izbor sorti
Oprašivanje
Izbor podloga
Kompatibilnost
Proizvodnja sadnica
Izbor oblika krune

NEGA ZASADA
Rezidba kruške u rodu
Specifičnosti ishrane kruške
Zaštita od nepovoljnih vremenskih prilika
Zaštita kruške
Bolesti kruške
Štetočine kruške

BERBA I ČUVANJE KRUŠKE
DUNJA
UVOD
EKOLOŠKI USLOVI
Toplota
Svetlost
Voda i vlažnost
Vetar
Zemljište

PODIZANJE ZASADA
Izbor sorti
Raspored sorti u zasadu
Izbor podloga
Proizvodnja sadnica
Rastojanja za dunju
NEGA ZASADA
Rezidba dunje
Zaštita od bolesti
Zaštita od štetočina

BERBA I ČUVANJE
LITERATURA
PRILOZI
Izbor zaštitnih sredstava u IPV prema AGRIOS programu za 2005. godinu
Pravila za izdavanje robne marke Južno-tirolsko voće iz IP marketinškim organizacijama

Jabuka

Uvod

Obim proizvodnje jabuke u svetskoj proizvodnji prema Missere i sar. 1996 čini trećinu od ukupnih količina glavnih gajenih vrsta voća. On se u svetu za 10 godina značajno povećao. Tako je na primer prema podacima FAO u periodu 1990/92 proizvedeno prosečno 41,611.000 t, a u periodu 1999/2001 prosečno 59,894.000 t..

Vodeći proizvođači u svetu su Kina (21.751.000 t), SAD (4,834.000 t), Italija (2,226.000 t) Franuska (2,158.000 t), i Poljska (1,759.000 t).

Najveći porast proizvodnje jabuke u svetu je u tom periodu ostvarila Kina koja je sa 6,153-000 t podigla proizvodnju na 21,751.000 t. Južna Amerika je takođe imala značajan porast proizvodnje u ovom periodu.

Najveći izvoznici jabuke su Francuska, SAD, Italija, Čile i Novi Zeland, a najveći uvoznici Nemačka, V. Britanija, Holandija, Belgija i Rusija.

Najveći prosečan prinos po jedinici površine trenutno ima Južni Tirol gde se ostvaruje 50-70 t po ha, zavisno od sorte.

Za proizvodnju jabuke u razvijenim zemljama je karakteristična intenzifikacija proizvodnje uz zadržavanje ili porast obima proizvodnje na manjim površinama. Ovo je postignuto kod jabuke povećanjem broja stabala po jedinici površine i smanjenjem dimenzija krune

Jabuka je voćna vrsta čiji se plodovi u nas najduže i najviše troše u svežem stanju. U Srbiji se prema Vlahoviću (2003) u proseku proizvede godišnje oko 200.000 t jabuke. Ova proizvodnja je podložna velikim oscilacijama. Tradicionalno najjače područje je Subotičko-horgoška peščara. Najveći deo proizvodnje se prodaje na domaćem tržištu, manji deo se izvozi, najčešće na tržište Rusije.

S obzirom na raspoložive površine zemljišta i klimu, ova proizvodnja je relativno mala. Nivo tehnologije proizvodnje jabuke u nas može se oceniti na bazi procentualnog učešća extra i I klase. Ono u Srbiji varira u širokim granicama od 45 do 80%. Pri tom treba naglasiti da se visok procenat izvoznog kvaliteta dobija samo u manjem broju savremenih zasada. Ovu proizvodnju karakteriše u dobroj meri zastareo sortiment u kome je i dalje vodeća sorta ajdared. Unapređenje proizvodnje jabuke, u cilju korišćenja komparativnih prednosti naših uslova, moguće je samo bržim uvođenjem u najširu praksu novih sorti i klonova i tehnologije primenjene u najrazvijenijim voćarskim zemljama Evrope i ostalih delova sveta.

Treba reći da se u razvijenim voćarskim zemljama proizvodnja jabuke uglavnom organizuje po IPV konceptu, u nekim regionima i do 90%, dok se po konvencionalnom i biološkom konceptu proizvodi svega 10%. Akcenat dakle trenutno stoji na integralnoj proizvodnji voća.

Kruška

Uvod

U svetu se prema Vlahoviću (2003) godišnje proizvede 17,000.000 t kruške. Prema Musacchi i sar. (2004) u svetu je 1990 proizvedeno 9,500.000 t. Proizvodnja u Evropi 2002-2003 se kretala od 2,0-2,4 miliona t godišnje pri čemu su vodeći proizvođači Italija i Španija koje su zajedno proizvodile oko 65% od toga. Vodeće sorte u Evropi su bile konferans (25%), vilijamovka (11%), fetelova (10%) i blankilja (10%). U Italiji su vodeće sorte u novim zasadima sorte fetelova, vilijamovka i konferans.

Vodeći proizvođači kruške u Južnoj Americi (958.000 t), koja je veliki izvoznik su Argentina i Čile. U ovim zemljama su najzastupljenije sorte vilijamovka (50% površine) i pakhams (27%), vrlo malo je abata fetela.

Kina, Koreja i Japan su vodeći proizvođači kruške u Aziji (2001 godine proizvedeno 8,896.000 t). Vodeće sorte su orijentalne (nashi) a u Kini sorta Yali.

U Australiji se proizvede (2001) oko 160.000 t. Osnovne sorte su vilijamovka, pakhams triumf i boskova bočica.

U Africi se proizvede godišnje 441.701 t (1998). Vodeće zemlje u proizvodnji su Južnoafrička republika, 56%, Alžir 16%, Tunis 11% i Maroko 8%. Osnovne sorte su vilijamovka, pakhams triumf, forele, rosemari, društvenka, rana vilijamovka i boskova bočica.

U našoj zemlji se prema Vlahoviću (2003) godišnje proizvodi 68.000 t kruške.

Vodeće sorte u novopodignutim zasadima su vilijamovka i fetelova, u manjoj meri santa marija, pakhams triumf i dr.. Krasanka, sorta izvanrednog kvaliteta i izuzetno dugog perioda čuvanja u hladnjači, je zbog podložnosti oboljevanju od bakteriozne plamenjače praktično isključena iz sortimenta.

Kruška spada u voćne vrste koje se u našoj zemlji proizvode radi upotrebe u svežem stanju, ali i za preradu u izvanrednu rakiju, kompote, sokove i dr. Ona je visokoakumulativna voćna vrsta i sa tog aspekta vrlo interesantna za naše proizvođače. U našim uslovima, u zavisnosti od nivoa tehnologije i uslova gajenja, može se postići prinos 25.000 do 50.000 kg/ha, ređe više. Kvalitetna proizvodnja sa visokim učešćem extra i prve klase uslovljena je navodnjavanjem. Proizvodnja kruške je vrlo delikatna, posebno zbog problema koji se javljaju u njenoj zaštiti od bolesti i štetočina. U tom smislu potrebno je vrlo dobro poznavanje tehnologije zaštite od bolesti i štetočina, visoka tehnološka kultura i disciplina. Sve ostale operacije treba da olakšaju održavanje što boljeg zdravstvenog stanja voćaka i redukciju primene hemijskih sredstava u njenoj proizvodnji.

Proizvodnja kruške je vrlo interesantna ne samo za domaće tržište već i za izvoz u druge zemlje. Cena ostvarena u izvozu iz naše zemlje kada smo bili i izvoznici, kretala se u zavisnosti od sorte i kvaliteta, vrlo često od 0.8 do 1.0 DM. Pod izvoznim kvalitetom se podrazumevaju plodovi extra i I klase, strogo prema evropskim standardima, uz uvažavanje NDK primenjenih sredstava za zaštitu od bolesti i štetočina a prema njihovom programu izbora preparata. Zadnjih godina se u toku dobrog dela godine na našem tržištu prodaje kruška iz Italije, Argentine, Čilea i drugih zemalja. Sezona ponude kruške je kod nas skraćena i zbog loših, uglavnom zastarelih hladnjača. Obim proizvodnje je opao zbog masovnih krčenja prouzrokovanih slabim poznavanjem tehnologije suzbijanja kruškine buve i pojavom bakteriozne plamenjače, a bez masovnijeg podizanja novih zasada.

Dunja

Uvod

Dunja je voćna vrsta koja je u strukturi proizvodnje voća u nas zastupljena sa oko 0.8. Prema podacima FAO proizvodnja dunje u nas je 2003. godine bila 15.066 t, 2004. 11.620 t, a 2005. 9.748 t.. Ukupna proizvodnja dunje pokazuje trend opadanja. Prosečan prinos po stablu iznosi 11 kg, odnosno 6,2 t po hektaru (Vlahović, 2006). Prema Aeppli i sar. (1981), prosečan prinos u toku petnaest godina ispitivanja je za vranjsku dunju iznosio 42.3, berecki 26.5, šampion 24.8 i NZ 1/9 26.5 kg po stablu. Dunja se gaji u vrlo ograničenom obimu, daleko manjem nego što to njene biološke osobine dozvoljavaju. Obzirom da se poljoprivreda i prerađivačka industrija interesuju za altemativne voćne vrste, ona može biti vrlo interesantna za diverzifikaciju proizvodnje.

Troškovi proizvodnje ove voćne vrste su relativno niski, posebno u odnosu na jabuku, a stupanje na rod je rano. U dobrim proizvodnim zasadima može se računati sa 30,000 do 40,000 kg po ha. Troškovi podizanja zasada su vrlo mali jer ona ne zahteva potporu a sadi se relativno mali broj sadnica po jedinici površine.

Podizanjem savremenih zasada dunje može se obezbediti solidna sirovinska baza za proizvodnju sokova, kompota, marmelada, voćnih salata, kitnikeza, izvanredne rakije i dr.

Plodovi dunje i lišće imaju i određeno lekovito dejstvo o čemu pišu Tucakov (1973), Mihajlović (1989) i dr.

Dunja se u nas sreće uglavnom u vidu pojedinačnih stabala po dvorištima i baštama. Plantaže dunje koje su bile podignute u okolini Subotice, Mladenovca i Gornjeg Milanovca su uglavnom propale ili u lošem stanju, tako da je praktično uzornih većih zasada vrlo malo.