Potreba udžbenika higijene proizilazi iz činjenice što ga imperativno i sa punim pravom traže ne samo studenti medicine i lekari nego i svi ostali zdravstveni radnici. On treba da ispuni onu veliku prazninu koja postoji u našoj medicinskoj literaturi, naročito u preventivnoj medicini. Ovdj udžbenik plod je moga dugogodišnjeg rada na polju higijene i njenih graničnih disciplina. Stoga je on u prvom redu i namenjen medicinskim radnicima i studentima.

Napisati udžbenik higijene, koji bi obuhvatio sve higijenske probleme, nije lak poduhvat. Odrediti i približno tačne konture gde počinje i završava higijena kao medicinska disciplina dosta je teška stvar, iz prostoga razloga, jer je celokupna medicina najintimnije prožeta higijenom i njenim problemima. Stoga je tačno izrečeno shvatanje, da je higijena uistinu sinteza celokupne medicine. Jedino tako shvaćena i tretirana higijena može nam dati sve one pozitivne rezultate, koji joj se sa raznih strana i stavljaju u zadatak. Cepkanje i raščlanjavanje predmeta higijene u više zasebnih grupa i odseka, sa kruto određenim uskim zadacima i ograničenim delokrugom rada, ne samo da nije racionalno, nego je ono štaviše i štetno, jer se tim ponekad gube iz vida glavni ciljevi i zadaci higijene, tj. podizanje opšte higijenske kulture. Znači da je pogrešno rasčlanjavati predmet higijene in extenso, jer se pritom može desiti da se zanemare važnija pitanja i problemi, nego je treba kao i svaku drugu naučnu disciplinu više sažeti, zaokrugliti i tako koncentrovati da obuhvati sve ono što je bitno i osnovno.

Higijena je naučna medicinska disciplina s određenom metodikom rada. Ona, pored toga, u punoj meri iskorišćava i sve druge discipline medicine, naročito mikrobiologiju i epidemiologiju, povezujući ih sa sobom u jednu organsku celinu. Svoje uspehe ona postiže jedino na osnovu rezultata i preduzetih mera proverenih naučnim metodama. Higijena ispituje i registruje sve mogućne štetnosti u okolini čoveka i anališe i ustanovljava kako se ti štetni uticaji odrazuju ne samo na organizam pojedinog čoveka nego i na pojedine grupe Ijudi, na veće kolektive i na celo društvo. Ona je i dinamične prirode jer joj je zadatak ne samo da razjasni delovanje spoljnih faktora na živu materiju, nego i da sredi međusobne veze i antagonistička delovanja između tih spoljnih faktora i organizma, odnosno da ih tako racionalno reguliše, da oni idu na korist Ijudskog društva. Njen je zadatak, dakle, da zgodnim sredstvima i preduzetim opštim merama sva ta delovanja, međusobne odnose i uticaje prema potrebi i prema rezultatima naučnog istraživanja ublažava, sprečava i po mogućnosti i potpuno otklanja, a eventualno ih u povoljnim prilikama poneko i potencira i unapređuje.

Na osnovu ovih smernica napisan je uglavnom i ovaj udžbenik higijene, u kojem je najvećim delom obuhvaćena osnovna materija opšte higijene, naročito ona koja je u skladu sa našim potrebama. Pri izradi udžbenika nastojao sam da pojedina poglavlja obradim na što razumljiviji način, a u obliku i veličini kako to najbolje odgovara potrebama nastave i nastavnom programu higijene. Mogućno je da će se nekom učiniti da je udžbenik preopširan, ali imajući u vidu nedostatak stručne medicinske literature, naročito literature iz higijene, smatram da taj prigovor otpada a priori. Često je, međutim, nešto opširniji udžbenik naročito za naše prilike, ne samo korisniji i pregledniji, razumljiviji i dragoceniji, nego i celishodniji, jer takav udžbenik redovno sadržava čitav niz mnogobrojnih podataka i činjenica, koje se inače teško nalaze. Stoga smatram da osnovni udžbenik treba da je takav da može da služi i kao putokaz u nekoj naučnoj disciplini i kao riznica koja treba da je u stanju da nam gotovo redovno pruži potreban odgovor na najveći deo pitanja iz te oblasti. Očevidno je da udžbenik, sa naučne tačke gledišta treba da se zasniva na rezultatima i tekovinama moderne nauke. Da li sam i ukoliko sam uspeo da zadovoljim sve ove postavljene, zadatke daće mi odgovor vreme i moji objektivni čitaoci.

Prepuštajući ovaj udžbenik studentima i lekarima ne mogu,a da se sa pijetetom ne setim jednog od prvih naših profesora higijene, moga učitelja, pok. prof. dr. Emila Prašeka i pok. prof. dr. Milana Jovanovića — Batuta, ovih neumornih radnika na polju higijene:

Prijatna mi je dužnost da se i ovom prilikom zahvalim gosp. prof. dr. Iliji Dimitrijeviću, redaktoru ovoga dela, na trudu koji je uložio prilikom redakcije udžbenika i saradnicima moga Instituta.
Usled tehničkih razloga knjiga je štampana latinicom, a klišeji su bili izrađeni znatno pre štampanja knjige, ćirilicom, stoga molim čitaoce da ovaj nesklad ne zamere štampariji.

U Beogradu, decembra 1951 godine.
MILAN PRICA

SADRŽAJ

Predgovor

VAZDUH
Hemijski sastojci vazduha i njihov higijenski značaj
Normalni sastojci vazduha
Kiseonik
Ozon
Vodonik peroksid
Ugljendioksid
Zagađenje vazduha gasovima
Amonijak
Azotna kiselina i azotasta kiselina
Sumpordioksid
Sumporvodonik
Ugljenmonoksid
Metan
Higijenski značaj zagađenja vazduha gasovima
Fizička stanja i svojstva vazduha i njihov higijenski značaj
Atmosferski pritisak
Povećan atmosferski pritisak
Smanjen atmosferski pritisak
Brdska ili gorska bolest
Pilotska ili balonska bolest
Vlaga vazduha
Higijenski značaj vlage vazduha
Merenje vlage vazduha
Temperatura vazduha i njen higijenski značaj
Toplotni udar ili kap od omare
Insolacija ili sunčanica
Indirektna dejstva toplote
Delovanje niske temperature
Nazeb
Vetrovi
Vodeni talozi
Rashlađivanje organizma
Katatermometar
Zona komfora ili ugodnog osećanja
Efektivna temperatura
Sunčani zraci
Svetlosni zraci
Ultracrveni zraci
Ultravioletni zraci
Delovanje svetlosti
Rentgenski zraci
Radioaktivni zraci
Elektricitet vazduha
Klima
Planinska ili visinska klima
Kontinentalna klima
Stepska klima
Šumska klima
Gradska klima
Morska klima
Klima Jadrana
Mikroklima i lokalna klima
Klimatski pojasevi
Tropska klima
Umerena klima
Polarna klima
Aklimatizacija
Mehaničko zagađenje vazduha i njegov higijenski značaj
Ulična prašina
Prašina stambenih prostorija
Merenje i određivanje vrste i količine prašine u vazduhu
Mikroorganizmi u vazduhu
Odredivanje broja i vrsta naikroorganizama u vazduhu
Meteorobiologija
ZEMLJIŠTE (TLE)
Mehanička i fizička struktura tla
Vodeni kapacitet
Temperatura tla
Pođzemni vazduh
Mikroorganizmi u zemlji i njihov značaj
Mineralizacija
Patogeni mikroorganizmi u zemlji
Pettenkofer-ova teorija
Površni slojevi zemlje i bakteriske i parazitne infekcije
Bakterijske infekcije
Tetanus
Botulizam
Gasna gangrena
Antraks
Typhus, paratyphus
Parazitne infekcije
Ascaridiasis
Trichocephalosis
Ancylostomiasis
Strongyloidosis
Zraci zemlje

VODA ZA PIĆE
Higijenske karakteristike
Voda kao prenosilac patogenih mikroorganizama
Hidrične epidemije
Infekcije bakterijama i protozoama
Parazitna oboljenja
Struma
Fizičke karakteristike vode za piće
Hemijske karakteristike vode za piće
Gvožđe
Mangan
Tvrdoća vode
Smanjivanje tvrdoće vode
Agresivna ugljena kiselina
Olovo
Bakar i cink
Radioaktivne materije
Potrebna dnevna količina vode
Snabdevanje vodom
Lokalno snabdevanje vodom
Atmosferska voda ili kišnica—
Lokva
Čatrnja ili cisterna
Prosuđivanje kvaliteta cisternske vode
Podzemna voda
Abisinski bunar
Arteski bunar
Kopani bunar
Dezinfekcija bunarske vode
Izvor
Centralno snabdevanje vodom
Centralno snabdevanje izvorskom vodom
Centralno snabdevanje podzemnom vodom
Veštačko stvaranje podzemne vode
Centralno snabdevanje površinskom vodom
Vodojaže
Rečna voda
Prečišćavanje vode za piće
Spora filtracija
Brza filtracija
Dezinfekcija i sterilizacija vode za piće
Ultravioletni zraci
Hlor
Hlorinacija na tački preloma
Verdenizacija
Ozonizacija
Dezinfekcija manjih količina vode
Opšte norme za vodu za piće i za vodu u domaćinstvu

HIGIJENA ISHRANE
Uvod
Kalorična vrednost hrane
Izračunavanje kalorične vrednosti hrane
Nosioci energije i njihov značaj
Zaštitne ili protektivne materije
Mineralne soli
Voda
Vitamini
Vitamin A, Axerophtol
Vitamin D, Calcipherol
Vitamin E, Tokopherol
Vitamin K, Alfaphyllochinon
Grupa vitamina B
Vitamin B1, Aneurin, Tiamin
Vitamin B2, Riboflavin, LaktofLavin
Vitamin B6, Pyridoxin, Adermin
PP-faktor, Nicotylamid
Vitamin C, Askorbinska kiselina
Higijenska ishrana
Nedovoljna ishrana
Društvena ishrana
Ishrana širokih slojeva naroda
Opšta dijetetika
Oštećenja organizma namirnicama za život
Klasifikacija hrane
Animalne namirnice za život
Mleko i mlečni proizvodi
Sastav mleka
Masti mleka
Proteini, belančevine
Mlečni šećer, laktoza
Soli
Vitamini
Fermenti ili enzimi mleka
Ćelije u mleku
Mikroorganizmi mleka
Normalni mikroorganizmi mleka
Klasifikacija mikroorganizma u mleku
Patogeni mikroorganizmi
Broj bakterija u mleku
Vrste mleka
Vrste kravljeg mleka
Vrste kiselog mleka
Konzervisanje mleka
Falsifikovanje mleka
Higijensko nadziranje mleka
Mlečni produkti
Jaja
Sastav jaja
Metode konzervisanja jaja
Meso
Sastav mesa
Vrste mesa
Bakteriske i parazitne infekcije
Parazitne infekcije
Bakterijske infekcije
Trovanje namirnicama za život
Botulizam
Ribe
Trovanje ribom (Ichtyotoxismus)
Konzervisanje mesa
Fizičke metode konzervisanja
Hemiske metode konzervisanja
Konzervisanje riba
Ajvar. Ikra
Životinjske masti
Vegetabilne namirnice za život
Žita ili cerealije
Vrste žita
Brašno
Zagađivanje žita i brašna
Bakterijska zagađenja
Parazitne gljivice
Ostala trovanja brašnom
Preglji i insekti
Hleb
Suva testa
Leguminoze, mahunasti plodovi
Povrće
Konzervisanje povrća
Jestiva biljna ulja (zejtini)
Voće
Konzervisanje voća
Med
Šećer
Veštačka sladila
Poslastice
Sladoled
Bezalkoholna pića
Alkoholna pića
Pojedine vrste alkoholnih pića
Dejstvo alkohola na organizam
Začini
Sredstva za uživanje
Tablica namirnica animalnog porekla
Tablica namirnica vegetabilnog porekla
Iskorišćavanje namirnica

HIGIJENA NASELJA
Karakteristike naselja
Planiranje naselja
Aeracija i ventilacija naselja
Zona za industriju
Zona za stanovanje
Zelene površine i parkovi
Grad sav u vrtovima (Garden City)
Ulice i pravac ulica
Gradska buka

HIGIJENA SELA
Planiranje sela
Kuće za stanovanje
Asanacija sela
HIGIJENA STANA
Način izgradnje zgrada za stanovanje
Osvetljenje stana
Temperatura stana
Ventilacija stana
Epidemiološki značaj stana
Stanovi u mansardi (potkrovnica)
Podrumski stanovi
Vlažni stanovi
Kućne gljivice
Higijenski stan

SVETLOST
Opšti deo
Merenje svetlosti
Metoda merenja svetlosti
Dnevna svetlost
Veštačko osvetljenje
Pojedine vrste veštačkog osvetljenja

GREJANJE
Značaj grejanja
Opšti higijenski zahtevi
Temperatura vazduha
Lokalno grejanje
Centralno grejanje
Grejanje toplim vazduhom
Grejanje toplom vodom
Grejanje parom
Etažno grejanje
Higijenske osobine pojedinih vrsta grejanja

VENTILACIJA
Zadatak ventilacije
Određivanje ventilacionog kvantuma
Vazdušni kubus
Prirodna ventilacija
Veštačka ventilacija
Ispitivanje ventilacije
Vrste ventilaeije za razne prostorije
Značaj ventilacije
Klimatizacija prostorija

OTPACI I NJIHOVO ODSTRANJIVANJE
Sastav otpadaka
Higijenski značaj otpadaka
Sistemi odstranjivanja otpadaka
Nužnička ili septička jama
Sistem pokretnih sudova
Dezinfekcija jama i transportnih sudova
Separacioni sistem
Praktična primena pojedinih sistema
Nužnik
Kanalizacija
Dispozicija splavina
Razređenje splavina
Čišćenje splavina
Mehaničke i fizičke metode čišćenja
Biološke metode
Prirodne biološke metode
Veštačke biološke metode
Čišćenje aktivnim muljem
Dezinfekcija splavina
Higijenska kontrola
ODSTRANJIVANJE ĐUBRETA
Sastav đubreta
Higijenski značaj kućnog đubreta
Metode odstranjivanja kućnog đubreta
Ulično đubre
Odstranjivanje leševa životinja

MRTVACI
Transportovanje mrtvaca
Način sahranjivanja mrtvaca
Sahranjivanje u zemlji
Sahranjivanje mrtvih ili kremacija

BOLNICE
Sistem izgradnje bolnica
Organizacija bolničke službe u FNRJ
Projektovanje bolnica
Broj postelja
Orijentacija bolnica
Organizacija bolnica
Stručno medicinski deo
Bolničko odeljenje
Radni deo
Prijemno odeljenje
Operacioni trakt
Ođeljenje za rentgen
Fizička terapija
Laboratorije
Administrativno-ekonomski deo
Bolnica za infektivne bolesti
Bolnice za tuberkulozu
Klimatizacija bolnica

INDIVIDUALNA HIGIJENA
Odelo
Materijal animalnog porekla
Materijal biljnog porekla
Svojstva tkanine
Ekonomija toplote
Impregnovane i vunene tkanine
Obuća
Nega kože
Postelja

ŠKOLSKA HIGIJENA
Školska zgrada
Osvetljenje učionice
Ventilacija učionice
Nameštaj učionice
Učila

Ostale prostorije
Snabdevanje vodom
Čišćenje školske zgrade
Higijena nastave
Režim vazduha
Razvitak školske dece
Bolesti školske dece
Neinfektivne bolesti
Nervna oboljenja i duhovni defekti
Duhovno defektna deca
Akutne infektivne bolesti
Pojedine infektivne bdesti
Hronične infektivne bolesti
Bolesti kože
Individualna higijena učenika
Fizičko vaspitanje u školi
Sanitarna inspekcija škola
Zdravstvena i socijalna zaštita školske dece
Škole za fizički defektnu, duhovno defektnu i moralno defektnu decu

HIGIJENA BADA
Bidlogija rada
Premorenost
Higijensko regulisanje rada
Režim rada i odmora
Žena i rad
Higijenske mere za zaštitu zdravlja radnica
Deca i rad
Ishrana radnika
Udaljenost mesta zaposlenja od mesta stanovanja
Težina i intenzivnost rada

Ritam rada
Monotonija rada
Racionalizacija rada
Dejstvo klimatskih faktora na efekat rada
Higijena radnih prostorija i industriskih postrojenja
Radne prostorije
Temperatura radnih prostorija
Grejanje radnih prostorija
Lokalna klima radnih prostorija
Osvetljenje radnih prostorija
Radno mesto
Sporedne prostorije
Lačna higijena
Prva pomoć
Traumatizam
Oštećenja u vezi sa prozvodnim procesom
Mehanička trauma
Električna trauma

Buka
Delovanje povećanog atmosferskog pritiska
Industrijska prašina
Delovanje prašine
Prirodna zaštita protiv prodiranja prašine
Dermatokonioze
Pneumokonioze
Enterokonioze
Klasifikacija prašina
Neorganska prašina
Silicosis
Alununosis
Asbestosis
Cementna prašina

Tomasova zgura
Manganizam
Prašina kreča
Kalcijumcijanid
Hlorni kreč
Metalna prašina
Organske vrste prašine
Prašina drveta
Prašina pamuka i vune. Byssinosis
Prašina brašna i šećera
Prašina duvana
Industriski otrovi
I. Neorganski otrovi

Trovanje olovom. Satumizam. Plumbizam
Trovanje živom. Merkunializam
Trovanje hromom. Hromizam
Trovanje cinkom
Trovanje arsenom
Trovanje arsenvodonikom
Trovanje fosforom
Trovanje fosfinom
Trovanje hlorom
Trovanje fluoorom. Fluorizam
II. Organski otrovi
Metan
Acetilen
Sumporugljenik

Petroleum
Benzin
Trihloretilen
Metilalkohol
Benzol i njegovi homolozi
Nitrobenzol
Anilin. Anilizam
Profesionalni maligni tumori, karcinomi
Fenoli
Naftalin
Eksplozija prašine i gasova
Profesionalne infektivne bolesti
Pojedine infektivne i parazitne bolesti

Tuberkuloza
Anthrax, crni prišt, prostrel
Malleus. Sakagija
Brucellosis
Erisipeloid
Tularemia
Psittacosis
Actinomyeosis
Ancylostomiasis
Reumatoze
Higijenska zaštita radnika protiv dejstva opasnih vrsta prašine, otrovnih gasova i
Pregled i savetovanje učenika pre izbora zanimanja
Glavne fizičke osobine i glavna primena izvesnih toksičnih supstancija sa glavnim dijagnostičkim znacima štetnog delovanja ili ostalih nezgoda
Tablica delovanja otrovnih gasova i para

DEZINFEKCIJA
Metodika ispitivanja delovanja dezinfekcionih sredstava
Mehaničke metode
Fizičke metode
Filtracija
Desikacija
Svetlost
Pasterizacija

Para
Vrste pare
Hemijske metode
Kiseline
Alkalije
Halogeni
Oksidaciona dezinficijentna sredstva
Oligodinamično delovanje
Soli teških metala
Alkoholi
Fenoli
Aldehidi
Ostala hemijska dezinficijentna sredstva

Boje
Sulfonamidi
Penicilin
Actinomycin
Streptomycin
Fumigacin
Clavacin
Thyrothricin
Chloromycetin
Aureomycin
Bacitracin
Praktična dezinfekcija
Hirurška sterilizacija
Sterilizacija medikamenata
Uništavanje gamadi i insekata (dezinsekcija)
Vaš (Uš)
Depedikulacija
Stidna vaš. Phthyrius pubis
Stenica. Cimex lectularius

Buve
Muve
Ornithodurus — Krpelji (Krlje)
Bubašvabe
Moljci
Slaninar
Mravi
Komarci
Phlebotomus papatasii
Metode uništavanja insekata
Sumporenje
Ugljentetrahlorid
Hlorpikrin
Paradihlorbenzol
Xylamon
Etilenoksid
Cijanovodonična kiselina
Neocid (DDT)
Chlordane
Heksahlorocikloheksan H.C.C.
Buhač. Pyrethrum
Tamanjenje pacova

ISPITIVANJE MLEKA
Fizičko i hemisko ispitivanje
Dokazivanje enzima
Bakteriološko ispitivanje mleka
Analiza falsifikovanog mleka

HIGIJENSKO ISPITIVANJE VODE
Fizičke metode
Lokalna inspekcija
Mikroskopsko — biološko ispitivanje
Hemijske metode
Bakteriološko ispitivanje
Broj bakterija
Bacterium coli commune i njegov značaj
Kolititar
Određivanje verovatnog broja koli bacila
Uzimanje vode za bakteriološko ispitivanje
Izolacija patogenih mikroorganizama iz vode
Dodatak
Psihrometrijska tablica
Registar
Prilog
Tablica klasifikacije namirnica za život