Posle tri decenije izašao je novi udžbenik Higijene za studente medicine. Prvi udžbenik Higijena napisao je prof. dr Milan Prica davnih pedesetih godina, drugi udžbenik Higijena i socijalna medicina izdat je 1969. godine, da bi se prerađeno izdanje Higijena pojavilo 1978. godine, po odvajanju predmeta socijalna medicina.
Za oba izdanja je bio glavni urednik prof. dr Miomir Savićević.

Evo novog, savremenog udžbenika posle toliko godina. Napisali su ga nastavnici predmeta i Katedre higijene, Medicinskog fakulteta u Beogradu, koji su sa mnogo motiva i entuzijazma, ali i sa puno profesionalne odgovornosti, koristeći sva postojeća znanja i iskustva iz ovog dela Preventivne medicine, približili ga studentima.

Autori ovog udžbenika, obrađujući sva poglavlja (XXXIII), imali su u vidu da je higijena najstariji predmet na Medicinskom fakultetu, da ga, prema nastavnom planu i programu, slušaju studenti pete i šeste godine studija, a da ga polažu na samom završetku fakulteta. To podrazumeva da studenti već imaju odgovarajuće integrisano znanje i praktične veštine iz bazičnih i kliničkih disciplina, pa su autori i to imali u vidu prilikom pisanja udžbenika.

Polazeći od glavne činjenice da je higijena u osnovi preventivna disciplina i da obrađuje činioce rizika od uticaja na pojavu oboljenja i oštećenja, ali da je to i primenjena nauka, koja se bavi terapeutskim radom, cilj je bio da se u Udžbeniku sagleda nedeljivost medicine, da se studenti, lekari i drugi stmčnjaci osposobe kako za ranu prevenciju, tako i za praktično saniranje psihosomatskih poremećaja i oboljenja.

Pridržavajući se nastavnog plana i programa, autori su na osnovu najnovijih saznanja i đostignuća obradili područja delatnosti: komunalne higijene, higijene rada, higijene ishrane, školske higijene, psihofiziologije rasta i razvoja, mentalne higijene, higijene rekreacije i sporta, sanitame mikrobiologije, kao i primenu preventivno-medicinskih mera u katastrofama. Posebna pažnja je posvećena zaštiti zdravlja vulnerabilnih kategorija stanovništva. Prepomčene su najnovije svetske doktrine, norme i standardi, uz odgovarajuće domaće propise.

Autori su se trudili da Udžbenik bude napisan jasnim, pristupačnim jezikom i stilom.

Cilj napisanog Udžbenika je da uputi studente medicine u najnovija saznanja iz ovog dela preventivne medicine, ali i da bude koristan poslediplomcima, specijalizantima, iz preventivnih grana medicine, kao i lekarima opšte medicine.

Knjigu posvećujemo studentima, kao i lekarima, da sva ta bogata znanja i iskustva budu u službi čoveka u novom veku.

Bićemo zahvalni ako Udžbenik bude lepo prihvaćen, ali isto tako kooperativni za svaku konstruktivnu sugestiju.

U Beogradu, januara 2002. godine
prof. dr Radojka I. Kocijančić

Predgovor drugom izdanju.

Udžbenik Higijene izašao je iz štampe 2002. godine, posle 30 godina od predhodnog udžbenika.

Napisali su ga tadašnji nastavnici Katedre Higijene, a uredila prof. dr Radojka Kocijančić, šef Katedre. Ovaj udžbenik je veoma brzo rasprodat. Već četiri godine ga nema u prodaji. Koristile su ga generacije studenata iz
Beograda, cele Srbije, ali i studenti iz Republike Srpske, Cme Gore i šire. Bio je koristan Udžbenik i za edukaciju poslediplomcima i specijalizantima preventivnih grana medicine, lekarima opšte medicine, a pojedina poglavlja je koristila i šira čitalačka publika.

I ovo izdanje posvećujemo studentima i lekarima, da svoja bogata znanja i iskustva stave u službu čoveka pacijenta.

Nadamo se da će znanja iz Udžbenika Higijene pomoći sagledavanju činiocima rizika, njihovom saniranju i otklanjanju, a time i unapređenju psihosomatskog zdravlja šire populacije, posebno vulnerabilnih grupa.

Sadržaj

Predgovor prvom izdanju

I Poglavlje

Uvod (R. Kocijančić)
Zadaci bigijene danas

II Poglavlje

Atmosfera (V. Jorga, B. Jakovljević, Z. Marmut)
Prirodni sastav atmosfere (V. Jorga)
Fotohemijski smog (B. Jakovljević)
Ekološko-medicinski aspekti štetnih hemijskih agensa radne sredine (Z. Mannut)

III Poglavlje

Klima i mikroklima kao faktori termalnog stresa (J. Jorga)

IV Poglavlje

Ekološki značaj zemljišta i geomedicina (D. Backović)

V Poglavlje

Higijena naselja (N. Vasiljević, G. Sbutega-Milošević, B. Jakovljević)
Osnovni higijenski problemi naselja (N. Vasiljević)
Higijena saobraćaja (N. Vasiljević)
Higijena stanovanja (G. Sbutega-Milošević)
Grejanje i ventilacija (B. Jakovljević)

VI Poglavlje

Medicinski značaj buke i vibracija (G. Belojević)

VII Poglavlje

Pesticidi (N. Vasiljević, B. Jakovljević)
Uticaj pesticida na zdravlje (N. Vasiljević)
Preventivne mere u radu s pesticidima (B. Jakovljević)

VIII Poglavlje

Medicinsko-ekološki značaj vode za piće (D. Plećaš, S. Filipović-Ršumović)
Ekološki značaj vode za piće (D. Plećaš)
Prerada sirove vode u vodu za piće (S. Filipović-Ršumović)
Zdravstveni značaj vode (D. Plećaš)
Načini vodosnabdevalja (S. Filipović-Ršumović)

IX Poglavlje

Prevencija rizika iz životnog i radnog prostora dispozicija otpadnih materija (D. Plećaš)

X Poglavlje

Radijacija (Z. Marmut, D. Plećaš, D. Backović)
Dnevno i električno osvetljenje (Z. Marmut)
Ultraljubičasto zračenje (D. Plećaš)
Infracrvena radijacija (D. Plećaš)
Izvori elektromagnetskih polja u životnoj sredini (D. Backović)
Jonizujuće zračenje (D. Plećaš)

XI Poglavlje

Nesreće i povrede na radu uzroci, posledice i prevencija (Z. Marmut)

XII Poglavlje

Prevencija premora (R. Kocijančić)

XIII Poglavlje

Higijenski problemi u industriji i činioci prevencije (R. Kocijančić, G. Belojević, Z. Marmut)
Higijenski problemi u metalurgiji (R. KocijanČić)
Higijenski problemi u metalskoj industriji (R. Kocijančić)
Higijenski problemi u tekstilnoj industriji (G. Belojević)
Higijenski problemi u poljoprivredi (G. Belojević)
Higijenski problemi u hemijskoj industriji (Z. Marmut)
Higijenski problemi u građevinarstvu (Z. Marmut)

XIV Poglavlje

Zaštita zdravlja radnika kao vulnerabilnih kategorija stanovništva (R. Kocijančić)

XV Poglavlje

Zaštita žena kao vulnerabilnih kategorija stanovništva (R. Kocijančić)

XVI Poglavlje

Zaštita zdravlja mladih kao vulnerabilnih kategorija stanovništva (R. Kocijančić)

XVII Poglavlje

Zaštita zdravlja starih kao vulnerabilnih kategorija stanovništva (R. Kocijančić)

XVIII Poglavlje

Školska higijena (R. Kocijančić)

XIX Poglavlje

Psihofiziologija rasta i razvoja (R. Kocijančić)

XX Poglavlje

Uvod u ishranu i metode za procenu ishrane i stanja uhranjenosti (M. Pecelj-Gec, J. Jorga)

XXI Poglavlje

Energetske potrebe i nutritivni znaćaj hranljivih materija (M. Pecelj-Gec)

XXII Poglavlje

Namirnice (M. Pecelj-Gec)

XXIII Poglavlje

Zdravstvena ispravnost namirnica (M. Pecelj-Gec, G. Ristić)

XXIV Poglavlje

Preporuke za pravilnu ishranu (M. Pecelj-Gec, J. Jorga)

XXV Poglavlje

Nutritivni poremećaji (D. Plećaš, M. Pecelj-Gec, J. Jorga)

XXVI Poglavlje

Ishrana i hronične nezarazne bolesti (M. Pecelj-Gec, G. Ristić, J. Jorga)

XXVII Poglavlje

Mentalna higijena (R. Kocijančić)

XXVIII Poglavlje

Prevencija narkomanije i alkoholizma (R. Kocijančić)

XXIX Poglavlje

Prevencija oboljenja koja se prenose polnim putem (G. Sbutega-Milošević)

XXX Poglavlje

Higijena rekreacije i sporta (V. Jorga)

XXXI Poglavlje

Osnovi lične higijene (N. Vasiljević)

XXXII Poglavlje

Sanitarna mikrobiologija (G. Sbutega-Milošević)
Dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija (G. Sbutega-Milošević)
Intrahospitalne infekcije (G. Sbutega-Milošević)

XXXIII Poglavlje

Preventivno-medicinske mere u katastrofama (G. Belojević, G. Ristić)
Vrste i opšte karakteristike katastrofa (G. Belojević)
Snabdevanje hranom u vanrednim uslovima (G. Ristić)
Voda za piće za opštu populaciju u vanrednim uslovima (G. Ristić)
Preventivno-medicinske mere u toku kretawa stanovništva i vojske (G. Belojević)
Smeštaj stanovništva u vaanrednim uslovima (G. Belojević)

Literatura

Indeks pojmova

I Poglavlje – Uvod

Zadaci higijene danas

Radojka Kocijančić

Zadaci higijene danas

Higijena je preventivna medicinska nauka koja se bavi izučavanjem i saniranjem činilaca štetnih po psihosomatsko zdravlje čoveka.

Kako je čovek jedinstveno organsko, psihičko i socijalno biće, to je i pristup tom humanom biću nedeljiv, pa je preventivna delatnost higijene unapređenje činilaca iz radne i životne sredine, kao i lečenje oštećenja, poremećaja i oboljenja Ijudi, pa i njihova resocijalizacija.

Jedna od prvih rezolucija Svetske zdravstvene organizacije po njenom osnivanju posle Drugog svetskog rata bila je da „medicina nije samo lečenje već i veština sprečavanja nastanka bolesti“.

Higijena kao naučna disciplina i predmet nastaje u XIX veku i vezuje se za ime prvog profesora higijene u Minhenu Maxa Pettenkofera.

Razvoj higijene i preventivne medicine ima veoma dugu istoriju. Poznato je da su se vekovima medicinom bavili sveštenici, vračevi, nadrilekari. Tako su se bolesnici u starom Vavilonu ispovedali sveštenicima. Međutim, u tako primitivnom pristupu obolelom donose se propisi o čistoti duha i tela, nadzoru nad objektima za vodosnabdevanje, kao i o izolaciji leproznih bolesnika i dr.

Egipatska medicina, koja se razvijala u inhotep hramovima, u kojima je lekar bio ,,polubog“, ostavila je šest medicinskih papirusa. Posebno je značajan Eberzov, na kojem se prepoznaju higijenske mere: sanacija smeća, kontrola vode za piće, kontrola hrane, propisi o sahranjivanju i dr.

U staroj jevrejskoj medicini sreću se mere profilakse, kao i kazna za njihovo nesprovođenje. Tu su prvi koreni suzbijanja zaraznih bolesti, izolacije bolesnika, higijenskog porođaja.

Staroindijska medicina poznata je po medicinskoj literaturi Svetim knjigama Vede, iz kojih se moglo naučiti o čistoći tela, odeće, stana, negovanju zuba, fizičkoj aktivnosti.

Stara kineska medicina je bila značajna po tome što je dužnost carevog lekara bila da besplatno leči i sprečava bolesti. Tu su koreni prevencije bili potencirani. Preteča vakcinacije od velikih boginja vezana je za XI vek.
Odeća obolelih i umrlih od variole vere spaljivana je, a taj prah se davao zdravima da ga ušmrkavaju. Tako su oni blago obolevali i postajali imuni na tešku bolest.

U delu Corpus Hipocraticum, tom čuvenom delu Hipokrata, oca medicine, medicina se odvaja od ,,mađija“. Tu je i čuveni spis o vazduhu, vodi, telu, o profesionalnim oboljenjima, a težište je bilo na samoj prevenciji.

Klaudije Galen (130-201) nastavlja učenje slavnog Hipokrata i navodi da je problem nastanka bolesti i u okolini koja deluje na čoveka.

Avicena (980-1037), poznat kao enciklopedista, istakao je da se mnoga oboljenja prenose vodom za piće.

Prvu bolnicu u Carigradu osnovao je 1308. godine kralj Milutin, ali je zatvorena posle pada Carigrada 1453. godine. U njoj su takođe primenjivane neke preventivne mere. U manastiru Studenica je osnovana prva prava bolnica u Evropi, pa su to svetli periodi posle ,,apokrifne“ medicine, u kojoj je bolest bila opisana kao borba demona i bogova. Ali, posle toga je došao srednji vek, u kojem se medicina vratila unazad, i to u period ,,demonološkog“ pristupa bolesnom čoveku.

Sa istorijskim razvojem društva razvila se preventivna medicinska delatnost, pa i higijena.

Bemardo Ramazzini je proučavao profesionalna oboljenja i stavljao težište na uslove rada.

Johan Frank (1745-1821), hajdelberški lekar, proučavao je činioce rizika, a posebno ishrane u dečjem dobu.

Max Pettenkofer (1858-1901) razvio je higijenu i edukovao profesore širom Evrope.

Dr Stevan Milosavljević (1827-1879) radio je kao opštinski lekar na sanaciji okoline Beograda. Doneo je odluku da se osnuje ,,dom za s uma sišavše“, a radio je i na poboljšanju uslova lečenja siromašnih kao i na jačanju brige za javnu higijenu i dr.

Prof. đr Milan Jovanović Batut, osnivač predmeta higijene i prvi dekan Medicinskog fakulteta u Beogradu, još je 1905. godine u Parizu saopštavao značaj higijene i preventivne medicine uopšte.

Sa brzim razvojem medicine i odgovarajućim preventivnim i terapeutskim postupcima mnoga oboljenja koja su bila i epidemijskog karaktera nestala su. Tome je doprinela i antibiotska era, u kojoj su slavna imena naučnika: Luja Pastera, Aleksandra Fleminga, Roberta Koha. Međutim, sa razvojem industrije, kao i sa sve većom zloupotrebom prirode i njenih resursa javljaju se novi faktori rizika u životu i radnoj sredini. Zato je zadatak higijene danas da očuva zdravlje Ijudi u izmenjenim uslovima života i radne sredine.

Koja je osnovna delatnost higijene danas?

Poznato je da Svetska zdravstvena organizacija definiše zdravlje pozitivnim kriterijumima. Pored odsustva bolesti ili nesposobnosti, zdravlje zahteva i psihičko, socijalno i fizičko blagostanje.

Kako se približiti tom cilju?

Treba poći od težnje da se ,,sagradi“ i očuva normalna, zrela, zdrava psihosomatska ličnost, koja će dobro funkcionisati i prilagođavati se.

Da bi se očuvala čovekova ličnost na dugom razvojnom putu, neophodno je uvek imati u vidu i njegovu želju, a i težnje naučnika da Ijudski vek duže traje i da pri tom on bude što kvalitetniji i sadržajniji.

Da bi se postigao dobar psihosomatski razvoj i očuvalo zdravlje, neophodno je poznavati činioce rizika, koji mogu biti mnogobrojni.

Ranom prevencijom kroz genetska savetovališta, kao i praćenjem graviditeta, porođaja, ranog razvojnog i adolescentnog doba unapređuje se zdravlje i otklanjaju nepovoljni činioci, a to mogu biti, pre svega: neadekvatna ishrana, nehigijensko vodosnabdevanje i stanovanje, loši ekonomski uslovi života, uticaj mnogobrojnih aerozagađivača, buke i vibracija, zračenja, stresori i stanja stresa, prouzrokovani problemima u porodici, nemogućnošću ostvarenja sopstvenog identiteta, problemima u braku, lošim interpersonalnim odnosima na poslu, kao i nemogućnošću adekvatnog mentalnog funkcionisanja. Ovo su samo neki od problema iz domena preventivnog delovanja.

Izmenjena biološka sredina, međutim, nameće dodatne mere u prevenciji pojave intrahospitalnih infekcija, epidemija u školama, predškolskim ustanovama, u objektima za kolektivnu ishranu.

Novi tehnološki procesi rada iziskuju da se maksimalno kontrolišu uslovi radne sredine i da se tako što više spreči pojava traumatizma, apsentizma, invalidnosti, profesionalnih oštećenja i oboljenja. Zato je prvi i osnovni zadatak higijene danas da u nedeljivoj medicinskoj nauci stavi težište na preventivno delovanje.
Neophodno je da unapredi razvojni ciklus čoveka, te da time postigne kako produženje Ijudskog života, tako i kvalitet života i rada. Radi toga će se unapređivanjem ekoloških činioca: hrane, vode, vazduha, kao i ranom prevencijom genetskih poremećaja i dobrim mentalnim funkcionisanjem obezbeđivati sklad između unutrašnje i spoljašnje homeostaze, koja održava ličnost.

Higijena je disciplina koja u svom delokrugu rada, pored edukacije u preventivnoj delatnosti, podrazumeva i rad na primarnoj, sekundarnoj i tercijarnoj prevenciji.

Rad odgovarajućih savetovališta, uz istraživačko-terenski rad na većim ciljanim grupama (deca, radnici, sportisti i dr.) velika je dragocenost kako za epidemiološki metod ovakvih studija, tako i za prevenciju oboljenja.

Higijena ima široko područje delovanja, od izučavanja i unapređenja zdravlja pojedinaca i grupe do praćenja različitih činilaca radne i životne sredine i njihovog uticaja na zdravlje. Da bi se postigla njihova sanacija, neophodni su entuzijazam i humanost lekara i zdravstvenih radnika koji rade u preventivnoj delatnosti, ali i savremena tehnička opremljenost, kao i materijalna sredstva.

Svoje delovanje higijena ostvamje kroz različite oblasti: komunalnu higijenu, higijenu rada, higijenu ishrane, školsku higijenu, psihofiziologiju rasta i razvoja, mentalnu higijenu, higijenu rekreacije i sporta, ličnu higijenu, sanitarnu mikrobiologiju i higijenu u katastrofama.

Rad uvek treba da bude timski.

Težnja da se unapredi zdravlje Ijudi i produži Ijudski vek, kao i da taj život bude što kvalitetniji ostaje večni cilj savremene higijene.

O autorima

• Prof. dr Radojka I. Kocijančić, redovni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i psihijatrije, subspecijalista ishrane
• Prof. dr Marija Pecelj-Gec, redovni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene
• Prof. dr Vladimir Jorga, redovni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i medicine sporta
• Prof. dr Draga Plećaš, redovni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene, subspecijalista ishrane
• Prof. dr Goran Belojević, redovni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i subspecijalista iz Komunalne higijene sa Higijenom naselja
• Prof. dr Gordana Ristić, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene, subspecijalista ishrane
• Prof. dr Gorica Sbutega-Milošević, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i subspecijalista iz Komunalne higijene sa Higijenom naselja
• Prof. dr Jagoda Jorga, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i subspecijalista ishrane
• Prof. dr Zoran Marmut, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i subspecijalista iz ekotoksikologije
• Prof. dr Nađa Vasiljević, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene, subspecijalista ishrane
• Prof. dr Branko Jakovljević, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene, subspecijalista ishrane
• Prof. dr Dušan Backović, vanredni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i dečje psihijatrije
• Viši stručni saradnik Svetlana Filipović-Ršumović, diplomirani inženjer tehnologije

Glavni urednik

Prof. dr Radojka I. Kocijančić, redovni profesor na Medicinskom fakultetu u Beogradu, specijalista higijene i psihijatrije, redovni član Akademije medicinskih nauka SLD i šef Katedre higijene

Svi autori su članovi Katedre higijene na Medicinskom fakultetu u Beogradu.