U monografiji smo pokušali da u relativno sažetom obimu i na što je moguće pristupačniji način prikažemo karakteristike životinjskih sporednih – proizvoda koji nastaju u poljoprivrednoj proizvodnji, odnosno u uzgoju domaćih komercijalnih životinja i klaničnoj industriji, a nisu povoljni za ishranu ljudi, kao i njihovu namenu.
Radi ocene mogućnosti iskorišćenja životinjskih sporednih proizvoda njihovom tehničkom preradom u korisne proizvode (hranu za životinje i bioenergente), uz očuvanje životne sredine, prikazali smo: savremeni pristup problemu iskorišćenja sporednih proizvoda životinjskog porekla, klasifikaciju i kategorizaciju kao sirovine za tehničku preradu, parametre za izračunavanje potencijalnih količina, strukturu, hemijske i fizičke karakteristike, namenu i kvalitet proizvoda koji se dobijaju njihovim neškodljivim uklanjanjem, tehničkom preradom.
Nastojali smo da se sva izlaganja temelje na savremenim saznanjima nauke u ovoj oblasti, pri čemu smo vodili računa da se iz mnoštva starijih i novijih literaturnih podataka obrade provereni podaci. U granicama koje dopuštaju obim i namena ove monografije, ona sadrži podatke koji su rezultat dugogodišnjeg naučnog i stručnog rada i iskustva autora.
Naš cilj je bio, sa jedne strane, da ovom monografijom pružimo doprinos razjašnjenju i unapređenju naučnih osnova za neškodljivo uklanjanje životinjskih sporednih proizvoda iskorišćenjem na osnovu njihovih karakteristika, a sa druge strane, da ona posluži mladim naučnim radnicima, studentima tehnoloških fakulteta, studentima poljoprivrednih fakulteta, kao i veterinarima, tehnolozima, poljoprivrednim stručnjacima u stočarskoj proizvodnji, ekolozima, inspektorima zaštite životne sredine i svima onima koje interesuje ova naučna oblast.
Verujemo da je tokom prikupljanja podataka i literature, kao i pisanje ove monografije, moglo da dođe do izvesnih propusta i nedostataka u njenom sadržaju i obradi. Sve primedbe i sugestije čitalaca primićemo sa zahvalnošću, kao doprinos u pripremi budućih izdanja.
Smatramo svojom dužnošću, a to nam čini i veliko zadovoljstvo, da se zahvalimo svima onima koji su na bilo koji način pomogli predlozima, sugestijama, podrškom i podsticajima da se ova monografija napiše i objavi.
Dugujemo veliku zahvalnost Naučnom institutu za prehrambene tehnologije u Novom Sadu, bez čije pomoći ova monografija ne bi mogla da se objavi.
Deo istraživanja i obrade podataka u Monografiji je rađen u okviru projekta: „Održivost lanca masovne proizvodnje hrane“, broj 20066, finansiranog sredstvima Ministarstva nauke i tehnološkog razvoja, na čemu su autori zahvalni.
Januara 2011.
M. Ristić – Đ. Okanović – M. Sakač
Sadržaj
SADRŽAJ
PREDGOVOR
1.0.0. UVOD
2.0.0. SAVREMENI PRISTUP REŠAVANJU PROBLEMA UKLANJANJA SPOREDNIH PROIZVODA ŽIVOTINJSKOG POREKLA
2.1. Epidemiološko-epizootiološki aspekt uklanjanja uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja
2.2. Aspekti zaštite životne sredine vezani za uklanjanje uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja
2.3. Ekonomski aspekt uklanjanja uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja
3.0.0. KLASIFIKACIJA I KATEGORIZACIJA NEJESTIVIH SPOREDNIH PROIZVODA ŽIVOTINJSKOG POREKLA KAO SIROVINE ZA TEHNIČKU PRERADU
3.1. Klasifikacija uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja
3.2. Kategorizacija animalnog otpada prema direktivi Evropskog parlamenta i Saveta Evropske unije
4.0.0. UTVRĐIVANJE PARAMETARA ZA IZRAČUNAVANJE POTENCIJALNIH KOLIČINA NEJESTIVIH SPOREDNIH PROIZVODA ŽIVOTINJSKOG POREKLA KOJI NISU NAMENJENI ZA ISHRANU LJUDI
4.1. Parametri za izračunavanje mase uginulih životinja
4.2. Parametri za proračunavanje količina nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja
5.0.0. STRUKTURA NEJESTIVIH SPOREDNIH PROIZVODA ŽIVOTINJSKOG POREKLA
5.1. Struktura uginulih životinja
5.2. Struktura nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja
6.0.0.OSNOVNE KARAKTERISTIKE NEJESTIVIH SPOREDNIH PROIZVODA ŽIVOTINJSKOG POREKLA
6.1.Hemijske karakteristike životinjskih sporednih proizvoda iz poljoprivredne proizvodnje i njihova namena
6.2.Hemijske karakteristike životinjskih sporednih proizvoda iz klanične industrije i njihova namena
6.3.Fizičke karakteristike životinjskih sporednih proizvoda iz klanične industrije i njihova namena
7.0.0. MODEL TEHNOLOŠKOG REŠENJA SANACIJE I ISKORIŠĆAVANJA ŽIVOTINJSKIH SPOREDNIH PROIZVODA
8.0.0. LITERATURA
BIOGRAFIJE
RECENZIJA
1.0.0. Uvod
Rešavanje problema neškodljivog uklanjanja otpadaka životinjskog porekla (uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja) prolazilo je kroz različite faze u svojoj dugoj istoriji. Ono je bilo predmet interesovanja u svim istorijskim epohama i svaka od njih je davala ovom pitanju svoj specifičan pečat i obeležje u zavisnosti od stepena razvoja ljudskog društva, njegovih proizvodnih snaga i nivoa naučne misli. Ovo pitanje je, u stvari, uvek bilo u najtešnjoj vezi sa pojavama oboljenja životinja i ljudi, odnosno sa izbijanjem i haranjem raznih epizoopatija i epidemija. Stoga je razumljivo da je praksa uklanjanja i iskorišćenja životinjskih otpadaka bila odraz razvoja nauke o zarazama i to se zadržalo do današnjeg dana.
U svim zemljama sveta intenzivira se problem neškodljivog uklanjanja životinjskih sporednih proizvoda koji nisu namenjeni za ljudsku potrošnju i utvrđuju zdravstvena pravila za njihovo iskorišćenje. Danas je to nezamenljiva veterinarsko-sanitama preventivna mera u suzbijanju stočnih zaraza i zoonoza, a sve se više naglašava njena značajna uloga u saniranju i očuvanju životne sredine.
Stalna briga i borba protiv zoonoza davala je poseban značaj neškodljivom uklanjanju životinjskih leševa i klaničnih otpadaka, kao najvećem mogućem izvom infektivnog materijala i opasnosti koje on predstavlja za dalje širenje zoonoza.
Traže se nova tehnološka rešenja da se sporedni proizvodi životinjskog porekla tretiraju kao sirovina, čijom bi se preradom u odgovarajući proizvodni proces smanjila njihova zapremina, odnosno količina i uz to dobili novi upotrebljivi proizvodi uz maksimalno očuvanje životne sredine prilikom izvođenja tih tehnoloških procesa.
Nesumnjivo je da je rešavanje odlaganja i tretiranja sporednih proizvoda životinjskog porekla, naročito uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja tehničkom preradom, rezultat potreba savremenog dmštva, njegove razvijenosti, nivoa dosadašnje nauke i tehničkih mogućnosti.
To se pitanje ne može izdvojiti iz opštih ekonomskih kretanja i razvoja ekološke svesti i kod nas.
Ranije primenjivani tehnološki postupci neškodljivog uklanjanja sporednih proizvoda životinjskog porekla ne mogu više da zadovolje nove veterinarskosanitame i ekološke zahteve i ekonomski opravdane načine za rešavanje bezbednog načina njihovog uklanjanja sa iskorišćenjem ili bez iskorišćenja.
Prema propisima Evropskog parlamenta i Saveta, najcelishodniji put sanacije životinjskih sporednih proizvoda koji nisu namenjeni za ljudsku potrošnju je njihovo sakupljanje i iskorišćavanje (za proizvodnju hrane za životinje, hemijsku industriju, biogas ili pogonsko gorivo) u zavisnosti od vrste i strukture sirovina i njihove kategorizacije, tehničkim prerađivanjem, primenom savremene opreme i tehnologije.
Pojavom bolesti Spongioformna encephalopatia (BSE), koja je dijagnostifikovana kod goveda u Velikoj Britaniji 1986. godine (Jovanović i Đuričić, 1998; Paul, 1995; Ristić i sar., 2001), a nastala kao posledica neadekvatnog tehnološkog postupka proizvodnje mesno-koštanog brašna i njegovog korišćenja u ishrani preživara, došlo je do korenitih promena u načinima neškodljivog uklanjanja i korišćenja otpadaka životinjskog porekla. Stoga slobodno možemo konstatovati da je pojava bolesti „ludih krava“ (BSE) trasirala novi pristup u tehnološkom rešavanju načina neškodljivog uklanjanja uginulih životinja i nejestivih sporednih proizvoda klanja i zakonskoj regulativi koja prati primenu nove propisane tehnologije.
Savremeno neškodljivo uklanjanje nejestivih sporednih proizvoda zaklanih životinja i uginulih životinja iskorišćenjem tehničkom preradom nosi sve karakteristike industrijskog procesa. I kao što je to slučaj kod ostalih industrijskih grana, tako je i ovde pitanje metode i načina prerade od prvorazrednog značaja. Svakako da kod toga osnovnu ulogu ima poreklo i kvalitet sporednih proizvoda − sada kao sirovina. Isto tako, poznato je da se od iste vrste sirovine mogu, u zavisnosti od postupka sa sirovinom i primenjenog tehnološkog postupka prerade, dobiju finalni proizvodi različitog kvaliteta, ne samo po higijenskoj ispravnosti nego i po hemijskom sastavu i energetskoj vrednosti.
Zbog toga se traže mogućnosti da se životinjski sporedni proizvodi pretvore u sirovine čijom bi se reciklažom smanjila njihova količina, i, uz to, dobili novi upotrebljivi proizvodi.
Traženje razjašnjenja navedene problematike upućuje nas na zadatak − da u oviru ove monografije, naučnom metodologijom, na osnovu dosadašnjih istraživanja karakteristika životinjskih sporednih proizvoda, dođemo do određenih pokazatelja, koji će nam omogućiti bolje sagledavanje značaja i metoda iskorišćenja te sirovine za dobijanje korisnih proizvoda.