Zahvaljujemo se prof. dr Novici Ranđeioviću i mr Danijeii Avramović na pomoći u izradi Priručnika, ustupijenom materijaiu i fotografijama. Takođe se zahvaijujemo prof. dr Janu Kišgeciju, recenzentu, na korisnim sugestijama.

Priručnikje nastao kao težnja Udruženja za lekovito bilje „Dr Jovan Tucakov“ iz Sokobanje da kontinuiranim iziaskom pubiikacija doprinese što boijoj edukaciji sakupljača, proizvođača i prerađivača lekovitog bilja, pa je i on u toj funkciji.

Svima se, još jednom, zahvaljujemo na saradnji.

Autori

Sadržaj

UVOD

NACIONALNI, MEĐUNARODNI I PROPISI EVROPSKE UNIJE U OBLASTI PROIZVODNJE I PRERADE LEKOVITIH BILJAKA
Nacionalni propisi
Međunarodni propisi
Propisi Evropske Unije

PROIZVODNJA LEKOVITIH BILJAKA I BILJNIH DROGA
PRIKUPLJANJE IZ PRIRODE
PLANTAŽIRANJE
BIOTEHNOLOČKI POSTUPCI

PRERADA LEKOVITIH BILJAKA I BILJNIH DROGA
PRANJE LEKOVITIH BILJAKA
SUŠENJE
ODNOS SVEŽE I SUVE DROGE I NEKI PARAMETRI KVALITETA MEHANIČKA PRERADA LEKOVITIH BILJAKA I BILJNIH DROGA
Usitnjavanje
Prosejavanje i odvejavanje

VIŠE FAZE PRERADE LEKOVITIH BILJAKA I BILJNIH DROGA
DESTILACIJA
Dobijanje etarskih ulja
EKSTRAKCIJA
Dobijanje ekstrakata
NOVE METODE EKSTRAKCIJE
LEKOVITA SREDSTVA, KOZMETIČKI I DIJETETSKI PROIZVODI SA
BILJNIM SIROVINAMA
Farmakološka svojstva biljnih proizvoda
Kontraindikacije i neželjena dejstva biljnih proizvoda
PREDLOG ZA MALA I SREDNJA PREDUZEĆA

LITERATURA

PRILOZI

Uvod

Lekovite ili medicinske biljke u svom organizmu, sekundarnim metabolizmom, stvaraju biološki aktivne materije: etarska ulja, alkaloide, tanine, heterozide, vitamine i dr, koje u Ijudskom organizmu utiču na funkcionisanje organa i organskih sistema. Ta delovanja nekada mogu biti i štetna.

U svetu se koristi preko 10.000 biljnih vrsta sa lekovitim svojstvima. Prvi pisani podaci o upotrebi lekovitih biljaka potiču iz Kine iz perioda od 3.000 godina pre naše ere. Upotreba lekovitih biljaka je od tada u stalnom usponu, što je i razurmljivo, jer je lečenje tada i bilo moguće jedino prirodnim sredstvima. Početkom 19. veka, tačnije 1806. god., nemački apotekar Wilhem Selinger je iz opijuma izolovao morfin, što se smatra početkom razvoja posebne nauke o lekovitim delovanjima biljaka, životinjskih organa i nekih minerala, FARMAKOGNOZUE.

U Srbiji od preko 3.500 taksona vaskularne flore, preko 700 (Sarić, 1989) vrsta imaju lekovita svojstva, ali je samo nešto više od 200 (delimično) ispitano. U prometu se nalazi oko 300 biljnih vrsta i njihovih delova (droga). Uzimajući u obzir veliki floristički biodiverzitet (raznovrsnost) naše flore (Stevanović i Vasić, 1995), kao i mnogobrojne radove o bogatstvu i raznovrsnosti južnih i istočnih delova Balkanskog poluostrva, smatramo da su te naše prednosti u dosadašnjem periodu nedovoljno stručno korišćene.

Nedostaju studije o lekovitim i hemijskim osobinama pojedinih biljnih rodova i vrsta, ili su malobrojne kao npr. studija o farmakološkim osobinama roda Mentha − menta, nana (Jančić, 1987,1988), fitohemijskim osobinama vrste Chelidonium majus − rusa (Nikolić, 2004), vrste Saivia officinaiis − žalfija, kadulja (Veličković, 2007) i dr. Institut za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“ u Beogradu uradio je nekoliko monografija o najčešće upotrebljavanim lekovitim biljkama (kamilica, žalfija, pitoma nana).

U našoj zemlji prve pisane podatke o lekovitim biljkama možemo naći u kodeksu Hodoškom iz 14. veka i Hilandarskom iz 15. ili 16. veka. Zaharije Stefanović Orfelin je u Velikom Srpskom travniku (1783) opisao desetine lekovitih biljaka, a Vuk Stefanović Karadžić u Srpskom riječniku (1818) objavio podatke o upotrebi lekovitih biljaka u narodu. Osnivač naše botanike dr Josif Pančić i njegov učenik i saradnik dr Sava Petrović, a posebno ovaj drugi u knjizi Lekovite biljke Srbije (1883), udarili su temelje fitoterapije kod nas.

Nesumnjivo najveći doprinos razvoju farmakognozije u Srbiji dao je akademik Jovan Tucakov sa saradnicima, osnivač Instituta za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“ i katedre za Farmakognoziju na Farmaceutskom fakultetu u Beogradu. Ohrabruje što se ovaj predmet uvodi (fakultativno) na mnogim medicinskim i drugim fakultetima, što doprinosi daljem razvoju ove nauke.

Prerada lekovitih biljaka obuhvata dobijanje biljnih sirovina (plantažiranjem, prikupljanjem iz prirode ili biotehnološkim postupcima), pranje, odvajanje nepoželjnih delova i drugih biljaka, sušenje, seckanje, usitnjavanje, separaciju, klasifikaciju, mešanje, pakovanje i dr. Više faze prerade obuhvataju destilaciju biljnog materijala pomoću vode ili vodene pare (hidrodestilacija), ekstrakciju organskim rastvaračima, C02 ekstrakciju i dr.

Nacionalni, međunarodni i propisi evropske unije u oblasti proizvodnje i prerade lekovitih biljaka

Nacionalni propisi. Nacionalni propisi se bave, pre svega, zaštitom lekovitih biljaka i njihovog staništa, naročito kada se radi o endemoreliktnim ili retkim biljnim vrstama. U tome značajnu ulogu ima Zavod za zaštitu prirode Republike Srbije. Vlada Republike Srbije je zakonskim i podzakonskim propisima propisala različite stepene zaštite lekovitih biljaka i ovlastila Zavod da javnim konkursom utvrđuje kontigente lekovitih biljaka koji se mogu prikupljati tekuće godine.

Od propisa koje treba da poseduju i primenjuju proizvođači i prerađivači lekovitih biljaka navodimo:

• Zakone
• Uredbe
• Pravilnike
• Naredbe

Sve zakonske akte donosi Vlada Republike Srbije. Njihovo stupanje na snagu je nakon objavljivanja u Službenom glasniku Republike Srbije. Zakoni koji regulišu oblast lekovitih biljaka su:

• Zakon o zaštiti bilja („Službeni list SRJ“, br. 24/98, 26/98, 101/05 i 41/09)
• Zakon o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS“, br. 135/2004 i 36/09)
• Zakon o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima („Službeni list SRJ“, br. 62/06)
• Zakon o zdravlju bilja („Službeni glasnik RS“, br. 41/09)
• Zakon o sredstvima za zaštitu bilja („Službeni glasnik RS“, br. 41/09)
• Zakon o zaštiti prava oplemenjivača biljnih sorti („Službeni glasnik RS“, broj 41/09)
• Zakon o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS“ br. 36l2009 i 88/10)
• Zakon o bezbednosti hrane Republike Srbije („Službeni glasnik RS, br. 41/09)

Narednom uredbom se određuju divlje vrste flore, faune i gljiva tj. zaštićene vrste čije se sakupljanje iz prirodnih staništa, korišćenje i promet stavlja pod kontrolu i određuje visina naknade za njihovo korišćenje:

• Uredba o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune („Službeni glasnik RS“, br. 31/05, 45/05, 22/07, 38/08, 9/10)

Od pravilnika koji regulišu problematiku lekovitih biljaka ovom prilikom izdvajamo:

• Pravilnik o metodama organske biljne proizvodnje i o metodama organske proizvodnje divljih biljnih i životinjskih vrsta iz prirodnih staništa („Službeni glasnik RS“, br. 47l09)
• Pravilnik o prekograničnom prometu i trgovini zaštićenim vrstama („Službeni glasnik RS“, br. 99/09)
• Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva („Službeni glasnik RS“, br. 5/10)
• Pravilnik o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje („Službeni glasnik RS“, br. 35/10)
• Pravilnik o odštetnom cenovniku za utvrđivanje visine naknade štete prouzrokovane nedozvoljenom radnjom u odnosu na strogo zaštićene i zaštićene divlje vrste („Službeni glasnik RS“, broj 37/10)
• Pravilnik o uslovima za osnivanje banke gena divljih biljaka, životinja i gljiva, načinu rada banke gena, načinu postupanja sa biološkim materijalom, sadržini zahteva i dokumentaciji koja se podnosi uz zahtev za izdavanje dozvole za osnivanje banke gena („Službeni glasnik RS“, br. 65/10)
• Pravilnik o uslovima i načinu vršenja procene rizika radi obavljanja fitosanitarnih pregleda pošiljaka bilja, biljnih proizvoda i propisanih objekata sa smanjenom učestalošću („Službeni glasnik RS“, br. 67/11)
• Pravilnik o kvalitetu čaja, biljnog čaja i njihovih proizvoda („Službeni glasnik RS“, br. 4/12)

Naredba se donosi na početku svake kalendarske godine krajem marta ili početkom aprila:

• Naredba o zabrani sakupljanja pojedinih zaštićenih vrsta divlje flore i faune u 2011. godini („Službeni glasnik RS“, br. 24/11)

Ovom naredbom se zabranjuje sakupljanje zaštićenih vrsta divlje flore na celoj teritoriji Republike Srbije, npr. u 2011. godini to su bile sledeće vrste:

• Hypericum barbatum Jacq. − trepljasti kantarion
• Hypericum macuiatum Crantz − planinski kantarion
• Hypericum rumeilcum Bolss. − rumelijski kantarion
• Iris spseucioacorus L. − barska perunika, žuta perunika, divlja perunika
• Veratrum rligrum L. − crna čemerika

Preporuka za sve berače je da se obavezno upoznaju sa Naredbom iz tekuće godine, kako ne bi došli u sukob sa zakonom i platili ogromne kazne zbog toga.

Osim klasičnih pravnih akata koje regulišu ovu problematiku ovom prilikom izdvajamo i strateška dokumenta kojatakođe regulišu problematiku lekovitih biljaka a to su:

• Strategija zaštite lekovitog bilja u Srbiji, Ministarstvo zaštite životne sredine Republike Srbije, 1999
• Nacionalna strategija održivog razvoja Srbije, 2008
• Strategija biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period od 2011. do 2018. godine („Službeni glasnik RS“ br. 13/11)
• Strategija razvoja poljoprivrede Srbije („Službeni glasnik RS“ br. 78/05)

U toku 2011. godine počelo se sa izradom sledećih strategija:

• Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara
• Strategija razvoja zemljoradničkog zadrugarstva u Republici Srbiji

Takođe o ugroženosti biljnih vrsta sa lekovitim osobinama u Srbiji govori i podatak da su zastupljene u značajnom broju od 171 obrađene biljne vrste u Crvenoj knjizi flore SR Srbije (Stevanović, 1999). 0 tome su data veoma ozbiljna upozorenja i u monografijama, npr. Praktični značaj očuvanja diverziteta biljnog sveta Jugoslavije (Stevanović i Vasić, 1995). Naše Farmakopeje daju više od 30 monografija lekovitih biljaka i njihovih droga, koje utvrđuju zahteve o kvalitetu istih.

Međunarodni propisi. Međunarodni propisi kojima se reguliše oblast lekovitih biljaka su:

• Konvencije
• Deklaracije
• Direktive
• Ostali strateški dokumenti

Konvencije kojima se reguliše oblast zaštite i očuvanja divlje flore su:

• Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje faune i flore − CITES (1975)
• Konvencija o biološkoj raznovrsnosti
• Konvencija o močvarnim područjima koja su od međunarodnog značaja, naročito kao staništa ptica močvarica (Ramsarska konvencija)
• Konvencija o očuvanju evropske divljači i prirodnih staništa (Bernska konvencija)
• Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine
• Svetska povelja o prirodi
• Panevropska strategija zaštite predeone i biološke raznovrsnosti

Deklaracije koje obrađuju segment zaštite divlje flore su:

• Štokholmska deklaracija o čovekovoj sredini
• Berlinska deklaracija o biološkoj raznovrsnosti i održivom turizmu

Direktive koje se odnose na očuvanje divlje flore su:

• Direktiva o očuvanju prirodnih staništa divlje flore i faune (Direktiva Saveta broj 92/43/EEC)
• Direktiva o razmeni ugroženih vrsta divlje flore i faune (Direktiva Saveta broj EC/338/97)
• Direktiva Evropske komisije o genetičkim resursima, 2008

Ostali strateški dokumenti sa kojima moraju biti upoznati svi koji su zainteresovani za oblast lekovitih i začinskih biljaka su:

• Karta gena protokol o biosigurnosti, 2003
• Globalni akcioni plan za očuvanje i održivo korišćenje biljnih genetičkih resursa za hranu i poljoprivredu, FAO 1996
• Međunarodni sporazum o genetičkim resursima za hranu i poljoprivredu, 2004

Propisi Evropske Unije. U farmaceutskoj industriji se u proizvodnji lekova koriste smernice Dobre proizvodne prakse (GMP), a u proizvodnji i preradi lekovitih biljaka Dobre poljoprivredne prakse (GAP) i Dobre prakse u proizvodnji lekovitog bilja (GMPP), koje su definisale Evropsko udruženje proizvođača bilja u prehrambenoj industriji (EHIA) i Udruženje za istraživanje lekovitog bilja (ISHS). Smernice su inovirane od Udruženja EUROPAM 1998. god. Ove smernice, kao i nacionalni propisi čine osnovu za uvođenje ISO 9000.

Iako su, verovatno, mnogi međunarodni propisi inovirani, navodimo neke od njih kojih proizvođači i prerađivači lekovitih biljaka treba da se pridržavaju i da ih imaju, naročito ako su orijentisani na izvoz na tržišta Evropske Unije:

• Dobra poljoprivredna praksa-GAP (Evropsko udruženje proizvođača bilja u prehrambenoj industriji-EHIA)
• Smernice za proizvodnju i preradu lekovitih biljaka (Udruženje za istraživanje lekovitih biljaka − ISHS)
• Najnovije Smernice za proizvodnju i preradu lekovitih biljaka (Udruženje EUROPAM)
• European Pharmacopoeia
• European Directives
• Codex Alimentarius i dr.

Pilikom izvoza na ostala tržišta treba proučiti i primeniti standarde tih zemalja gde se planira izvoz. Primena navedenih i ostalih dokumenata, naročito higijensko-zaštitnih mera je ionako praksa ozbiljnih proizvođača i prerađivača lekovitih biljaka. Traži se samo da se to i dokumentuje, za svaku fazu proizvodnje, pisanom dokumentacijom.