Umesto predgovora − reč recenzenta knjige: „Krompir − bolesti i štetočine, korovi i njihovo suzbuanje“

Naši poznati naučni radnici dr Mirjana Milošević, dr Pero Štrbac i dr Branko Konstantinović, saradnici Instituta za ratarstvo i povrtarstvo iz Novog Sada, napisali su retku, neobičnu i sveobuhvatnu knjigu o bolestima, štetočinama i korovima krompira i njihovom suzbijanju.

Knjiga je napisana na 160 stranica teksta pripremljenog za štampanje. Pored uvoda i literature, rezimea na engleskom jeziku i registra, knjiga ima tri velika poglavlja: bolesti krompira, štetočine krompira i korovi u krompiru. Bolesti krompira podeljene su u parazitne i neparazitne bolesti krompira. Parazitne bolesti prema prouzrokovačima gljive, podeljene su na bolesti krompira čiji su prouzrokovači gljive, zatim bakterije i virusi. Obrađeno je 11 prouzrokovača gljivičnih obolenja krompira, 4 prouzrokovača obolenja i 6 prouzrokovača viroza krompira. Kod svakog prouzrokovača obolenja krompira dat je naš uobičajeni stručni naziv prouzrokovača obolenja, latinski naziv i sinonimi, a zatim je opisana rasprostranjenost i štetnost, simptomi obolenja, prouzrokovač obolenja i mere borbe. Posebno su u ovoj grupi obrađene neparazitne bolesti krompira (17 neparazitnih bolesti) kod kojih su obrađeni simptomi i uzroci njihovih pojava. Bolesti krompira obrađene su na 41 stranici.

Štetočine krompira su obrađene u okviru sledećih grupa: štetne nematode krompira, štetni insekti krompira i štetni sisari na krompiru. Ovaj deo knjige obrađen jena 65 stranica.

U knjizi je obrađeno 4 nematode krompira, 24 štetna insekta i 4 štetna sisara na krompiru. Kod svake štetne vrste pored uobičajenog stručnog naziva, dat je latinski naziv, sinonimi, a zatim je opisana rasprostranjenost i značaj, opis vrste, biologija vrste, ocena napada i mere zaštite.

U trećem delu knjige opisane su osnovne karakteristike dominantnih vrsta korova na krompiru. Opisano je 19 vrsta korova koji se najčešće javljaju u usevu krompira. Kod svake korovske vrste dat je latinski naziv, uobičajeni narodni naziv, naziv familije kojoj pripada, a zatim je napisano o rasprostranjenju, izgledu, morfološkim karakteristikama i suzbijanju. Ovaj deo knjige napisan je na 25 stranica.

Iz ovog kratkog prikaza odmah se uočava da se radi o neobično, sveobuhvatnoj i koncepcijski jedinstvenoj knjizi o bolestima, štetočinama i korovima krompira. Knjiga je savremeno napisana, tehnički i likovno dobro pripremljena i osmišljena. Napisana je jasnim, preciznim i stručnim jezikom. Ona je izvanredno dobro literaturno obrađena. Literatura obuhvata 156 referenci domaćih i stranih izvora. Knjiga ima 8 tabela i 108 slika prouzrokovača bolesti, štetočina i korova. Na kraju knjige dat je rezime na engleskom jeziku i registar pojmova.

Sve u svemu može se reći da se radi o jedinstvenoj knjizi koja na visokom stručnom nivou obuhvata bolesti, štetočine i korove krompira. Na ovaj način obrađene knjige nema u domaćoj literaturi, te će se pojavom ove knjige osetno popuniti literatura iz ove oblasti, a i stvoriti osnova za dalji, još uspešniji rad u planskom proučavanju štetnih bioloških agenasa koji napadaju krompir. Zato predlažem da se ova knjiga štampa, jer će poslužiti mnogim naučnim i stručnim radnicima, kao i proizvođačima krompira, u rešavanju mnogih i svakodnevnih problema sa kojima se sreću u svom radu.

Prof. dr Vaskrsija Janjić, naučni savetnik

Sadržaj

UVOD

PARAZITNE BOLESTI KROMPIRA

BOLESTI KROMPIRA ČIJI SU PROUZROKOVAČI GLJIVE

Phytophthora infestans
Phytophthora erythroseptica
Alternaria solani
Erysiphae solani
Rhizoctania solani
Helminthosporium solani
Fusarium spp
Fusarium spp
Verticillium albo-atrum
Spongospora subterrarea
Synchytrium endobioticum
Phoma exigua

BOLESTIKROMPIRA ČIJI SU PROUZROKOVAČI BAKTERIJE

Ervvinia carotovora
Pseudomonas solanacearum
Clavibacter michiganense
Streptomyces ssp

BOLESTIKROMPIRA ČIJISU PROUZROKOVAČI VIRUSI

Potato leafroll virus
Potato virus Y
Potato virus X
Potato virus A
Potato virus M
Potato virus S

NEPARAZITNE BOLESTI KROMPIRA

Oštećenja od niskih temperatura
Trulenje vrha krtola krompira
Tamnjenje sprovodnih snopića krtola krompira
Unutrašnje trulenje krtola krompira
Šupljikavost srca krtola krompira
Pojava sitnih krtola krompira
Spiralno klijanje krtola krompira
Pucanje krtola krompira
Sekundarni rast krtola
Rđasta pegavost krtola krompira
Crno srce krompira
Unutrašnja pigmentacija krtola krompira
Lentocelulame izrasline krtola krompira
Oštećenje krtola krompira od mineralnih hraniva
Mehaničke povrede krtola krompira
Oštećenje krtola krompira od insekata
Oštećenja biljaka i krtola krompira od hemijskih sredstava

ŠTETOČINE KROMPIRA

ŠTETNE NEMATODE KROMPIRA

Meloidogyne spp
Ditylenchus dipsaci
Ditylenchus destructor
Globodera rostochiensis

ŠTETNI INSEKTI KROMPIRA

Gryllotalpa gryllotalpa
Agriotes spp
Omophlus lepturoides
Omophlus proteus
Blaps halophila
Melolontha melolontha
Tipula oleracea
Tipula orientalis
Tipula paludosa
Trialeurodes vaporariorum
Aphis fabae
Myzodes persicae
Aphis frangule
Aphis nasturtii
Macrosiphum euphorbiae
Leptinotarsa decemlineata
Psylliodes affinis
Sminthurus viridis
Epicauta rufidorsum
Agrotis segetum
Euxoa temera
Autographa gamma
Acherontia atropos
Phtorimea operculella

ŠTETNI SISARI NA KROMPIRU

Talpa europea
Microtus arvalis
Cricetus cricetus
Spalax leucodon

KOROVI U KROMPIRU

Amaranthus retloflexus
Agropyron repens
Capsella burssa pastoris
Chenopodium album
Chenopodium hybridum
Cirsium arvense
Datura stramonium
Echinochloa crus-galli
Hibiscus trionum
Polygonum aviculare
Polygonum convonvulus
Setaria viridis
Sinapis arvensis
Solanum nigrum
Sonchus oleraceus
Sorgum halepense
Stachus annua
Sonchus arvensis
Veronica persica

SUZBIJANJE KOROVA

LITERATURA
SUMMARY
REGISTAR
UVOD

Krompir (Solanum tuberosum L.)

Značaj krompira u svetu i kod nas

Krompir se gaji na površini od 25 miliona hektara u svetu. Oko 70% površina pod krompirom nalazi se u Evropi, gde se proizvodi 80% ukupne proizvodnje. U Jugoslaviji je po površinama na kojima se krompir gaji na trećem mestu, odmah iza kukuruza i pšenice. Svi navedeni podaci ukazuju na značaj krompira kao biljne vrste namenjene uglavnom ishrani Ijudi zbog visoke hranljive vrednosti, zatim ishrani stoke i industrijskoj preradi.

Poreklo i istorija krompira

Krompir potiče sa južnoameričkog kontinenta. U XVI veku su Španci i Englezi zapazili da krompir ima važnu ulogu u mitologiji Indijanaca. U Peruu su pronađene keramičke posude sa motivima krompira. Smatra se da je u planinskim predelima Južne Amerike krompir bio poznat još pre naše ere.

U Evropi se krompir prvo pojavio u Španiji 1573. godine, a zatim u Engleskoj. Odatle se proširio u druge evropske zemlje. U prvo vreme je to bila biljna vrsta koja se gajila, kao veoma retka, u botaničkim baštama, zatim kao lekovita biljka, da bi posle 200 godina dobila značaj u poljoprivrednoj proizvodnji. Prvi put se pojavio u Jugoslaviji 1759. godine i to u Banatu.

Botaničke karakteristike krompira

Kod proizvodnje krompira iz semena obrazuju se primarni (glavni) koren i brojni sekundarni korenčići. Proizvodnjom iz krtola obrazuju se samo sekundarni korenčići. Najveća masa korena formira se u zemljištu na dubini od 70 cm.

Stabljika je najvećim delom nadzemna i zeljasta. Obrazuje se veći broj stabala što zavisi od sorte i zdravstvenog stanja krtola upotrebljenih za setvu.

Lišće se naizmenično obrazuje na stabljici, a pojedinačni list je neparno perast. Biljka krompira obrazuje cvast, a cvetovi su dvopolni sa pet čašičnih i pet kruničnih listića koji su srasli. Ima pet sraslih prašnika. Uglavnom je samooplodna biljna vrsta, čiji je plod bobica u kojoj može da se formira i do dvesta semena. Podzemni deo stabla formira stolone na kojima se vršno ili bočno pojavljuju krtole.

Gajenje krompira

Kod razvoja krompira razlikuje se pet fenofaza:

1) nicanje (pojava klice i korena)
2) formiranje vegetativne mase (od nicanja do formiranja pupoljka)
3) cvetanje (od pojave pupoljaka do punog cvetanja, kada dolazi do zametanja krtola)
4) početak sazrevanja (od punog cvetanja do zrenja, krtole se uvećavaju)
5) zrenje (od početka zrenja do sušenja kada krtole potpuno sazrevaju).

Optimalna temperatura za klijanje i cvetanje je oko 25°C, a za obrazovanje krtola 16-19l)C. Biljka krompira ima velike zahteve za svetlošću. Čak i pri slabom zasenjivanju lišće žuti, a stablo se izdužuje. Krompir pripada biljnim vrstama kratkog dana, mada može da se razvija i pri dugom danu, kada mu je dužina vegetacije srazmerno duža. Ima skromne zahteve za vodom i relativno je otporna prema suši. Najveći prinos i najujednačija krupnoća krtola se dobija pri ravnomernom rasporedu padavina.

Za gajenje krompira najpogodnija su laka i rastresita zemljišta.

U plodoredu dolazi na prvo mesto, a najbolji predusev su leguminoze i to pre svega crvena detalina, lucerka, lupina i grahorica. Priprema zemljišta za gajenje krompira zahteva duboku obradu do 30 cm i to u jesen. Kod teških i vlažnih zemljišta ova obrada se obavlja u proleće, ali nešto pliće. U proleće se obavlja i predsetvena priprema.

Krompir ima velike zahteve prema hranivima za prinos od 10 to krtola potrebno je 48 kg N, 15 kg P i 85 kg K. Kao hraniva mogu da se koriste organska ili mineralna đubriva. Organsko je posebno pogodno zbog poboljšanja strukture zemljišta, koja je veoma važna za pravilno formiranje krtola.

Najnepovoljnija odlika krompira je nesumnjivo ta, što se, u različitim ekološkim uslovima, brže ili sporije degeneriše (izrođava se), a što se odražavau opadanju prinosa. Ovo je u nas naročito izraženo u proizvodnim regionima gde vladaju visoke letnje temperature sa nedovoljno vodenog taloga u toku vegetacije.

Zbog opadanja biološkog potencijala, odnosno prinosa, neophodna je proizvodnja i primena zdravog i deklarisanog semenskog krompira. Pored uobičajenog načina danas se metodom meristema proizvode ”mini” krtole kao identičan bezvirusni materijal.

Osnovno je da u rejonu proizvodnje semenskog krompira vlada niža temperatura u letnjim mesecima, sa većom relativnom vlažnošću vazduha. Maksimalne dnevne temperature ne bi trebalo da budu više od 18-2OoC, a relativna vlažnost vazduha ne niža od 60%.

Važno je da u ovim rejonima bude što manji broj lisnih vaši, koje su prenosioci virusnih obolenja. Prema tome, praćenje leta lisnih vaši je od velikog značaja. To ne znači da tamo gde se pojave lisne vaši nije moguća proizvodnja semenskog krompira, ali pojava i jači let lisnih vaši doprinose zarazi semenskog zasada virusnim obolenjima. Najpovoljniji uslovi za proizvodnju semenskog krompira postoje u brdsko-planinskim rejonima sa nadmorskom visinom od najmanje 500-600 m (Lazić i sar., 1993).

Potato (Solanum tuberosum L)

Potato belongsto Solonaceae family. It is the mostimportant, dicotyledonous source of human food, a tuber like vegetable. A young or technologically mature tuber is used for human consumption. Its nutritive value is high for it contains starch, proteins, vitamin C, folic acid, riboflavin, vitamin B6 and many minerals.

The potato is a native of South America, although its production is vvidespread all over the vvorld. According to the potato production area it ranks as the third major food crop of our country (follovving corn and vvheat).

There are five phenophases in potato development:

1) emergence phase (appearance of germ and root system)
2) vegetative mass forming (from emergence to bud forming)
3) flovvering (from bud appearance to full flovvering, vvhen tubers are provoked)
4) beginning of maturation (from full flovvering to maturity, tuber enlargement)
5) maturing (from beggining of maturation to drying vvhen tubers are fully matured)

Optimal temperature for germination and flovvering is around 25°C, and for tuberforming 16-19°C. Potato is a light consuming plant. When the light is vveek leaves become yellow and the stems longer. Potato is so called short-day plant, although it can develop well during long days, when the length of vegetation is proportionally longer. It does not need much water and it is resistant to dryness. When the rainfalls are properly scheduled the yield and the most uniform obesity of potato is obtained.

Light and loose soils, but also heavy and fertile with lots of humus are the most suitable for potato growing.

In crop rotation it comes first, and the best previous crops are legumes, first of all red clover, alfalfa, lupine and vetch. Soil for potato growing has to be prepared during autumn by deep up to 30 cm cultivation. With heavy and moisture soil, cultivation takes place in spring and is somewhat shallower. Soil preparation before sowing is done in spring.

Potato requires good nutrition. To achieve a yield of 101 of potato tubers, 48 kg of N, 15 kg of P, and 85 kg of K have to be used. Mineral and organic fertilizers are used for potato nutrition. Organic fertilizers are very suitable for soil structure improvement which is very important for proper tuber formation.

The most inappropriate potato feature is the fact that under different ecological conditions it degenerates at a slower or a faster rate and the y ield is accordingly decreased. In our country this is the most pronounced in production areas with high summertemperatures and low rainfalls during vegetation period.

Because the biological potential, i.e. yield decreases, the production and application of healthy, bred and certified potato seed is necessary. Today, besides the usual way of production, „mini” tubers as identical no-virus material using the method of meristem are produced.

For potato production during summer it is very important to have low temperatures. That means that potato should be grown in cool areas with higher air moisture. Maximal daily temperatures during the hottest summer months should not exceed 18-20°C, and relative air moisture should not drop below 60%.

It is also very important to keep the leaf aphids virus disease transmitters at the lowest possible level. Keeping the track of strength of the flight of leaf aphids as well as of weather conditions is of a great significance. That does not mean that where leaf aphids appear there is no possibility of seed potato production, but it certainly means that the appearance and stronger flight of leaf aphids contribute to the contamination of potato crops by virus diseases. The most favourable conditions for potato seed production are the mountain region with height above sea level of at least 500-600 m (Lazić et al., 1993).

All parts of potato plants can be parasitized by different disease provokers: fungi, bacteria, viruses, mycoplasmas and nematodes. There are diseases with no parasite origin provoked by functional disorders such as untimely emergence, inadequate nutrition, low temperatures, mechanical injures and so on.

Potato is also endangered by different species belonging to animal class, among which the insects are the most numerous ‘(Insecta). It is difficult to isolate economically the most significant insect species in our country, endangering this plant. According to many domestic authors those are mainly polyphagous or oligophagous species, which according to individual growing areas could present a limiting factor for potato growing, while in some other regions they produce less damage or present almost insignificant species.

Weed vegetation, with its underground parts, root and rhizomes makes basic cultivation and surface soil preparation very difficult for seed sowing. When potato crop is very weedy it is very difficult to do the cultivation, sowing preparation, crop nursery and crop harvesting correctly which all influence the decrease of the yield. Potato is mainly grown for human nutrition, as first early, second early or basic crop. Crop grown for seed is of a high value and any factors affecting the speed of tuber development and thus affecting the size of seed and the yield are of great significance.

POTATO PARASITICAL DISEASE

The appearance of a disease is caused by an interaction between a host (the potato) and a pathogen ((bacterium, fungus, virus, mycoplasma, nematode and adverse environment) and it is influenced by environmental factors.

Effects of each of the environmental factors are not, as it is presented on fig. 1, indipenedent. Each factor is influenced by others. Effect of certain level of soil moisture on disease development varies with temperature and soil reaction. Light also influences the intensity of the disease. Biotic factors are also interdependent.