Sadržaj
Contens
MITAR GOVEDARICA, NADA MILOŠEVIĆ, MIRJANA JARAK:
Zastupljenost i efektivnost roda Klebsiella kod nekih hibrida kuku-ruza (originalni naučni rad)
The Occureence and Effect of Klebsiella Genus in some Maize Hy-brids (Original scientific paper)
TIMOTEJ COBIĆ, DIMITRIJE POPOV, SLOBODAN SLOVIĆ:
Ispitivanje mogućnosti korišćenja nus-proizvoda šećerne repe za in-dustrijsku proizvodnju stimulatora fermentacije (originalni naučni rad)
Study of the Possibility of Using Sugar Beet By-products for. Indu-strial Production of Fermentation Stimulators (Original scientific paper)
TIMOTEJ ČOBIĆ, STEVAN BAČVANSKI, MIHAILO MILOŠEVIĆ, ANA MOLNAR:
Ispitivanje mogućnosti supstitucije lucerkinog sena amonizovanom pšeničnom slamom (originalni naučni rad)
Studies on the Possibility of Substitution of Lucerne hay by Ammo-niated Wheat Straw (Original scientific paper)
DRAGICA ILIĆ, MILANKA RAKITA, BRANISLAVA JUNUZ, MIRJANA BOGDANOVIĆ, SVETLANA PANTIĆ:
Istraživanje tržišta smrznutog povrća u organizacijama agroindustrij-skog kompleksa (originalni naučni rad)
Investigation of Frozen Vegetables Market at the Agroindustrial Com-plex Organizations (Original scientific paper)
ĐORĐE GLAMOČLIJA, TOMISLAV RISTIĆ:
Uticaj gustine useva na prinos i kvalitet semena suncokreta (prethodno saopštenje)
The Influence of crop Density on yield and Quality of Sunflower Seeds (Previously report)
MIRSAD KURTOVIĆ, JASMIN TUZOVIĆ, TIHOMIR ŠEŠELJ, ENIDA MALIŠEVIĆ:
Uticaj primjene fungicida Baycor WP i Bayleton specijal WP na klijavost polena jabuke in vitro (prethodno saopštenje)
The Effects of Fungicide Baycor WP and Bayleton Special WP Appli-cations on Apple Pollen Germination In Vitro (Preliminary report)
DRAGOLJUB JANKOVIĆ:
Rezultati naučnih istraživanja i osobenosti proizvodnje voća u Belgiji (stručni rad)
JOVANKA TOLIMIR, ZORAN KOLARIČ:
Osnovne karakteristike stanovništva i naselja šest opština Vlasine i Krajišta (stručni rad)
PRIKAZI
Ispitivanje mogućnosti korišćenja nus-proizvoda šećerne repe za industrijsku proizvodnju stimulatora fermentacije
Dr TIMOTEJ ČOBIĆ
Poljoprivredni fakultet, Institut za stočarstvo, Novi Sad
Dr DIMITRIJE POPOV, SLOBODAN SLOVIĆ, dipl. inž.
PIK »Tamiš«, DP »Institut Tamiš«, Pančevo
Uvod
Osnovna kabasta hraniva koja se koriste u proizvodnji mleka i mesa u našoj zemlji su seno i siiaža. S obzirom na vremenske priike koje vladaju pri prvom otkosu, proizvodnja sena je veoma kritiona a kvalilet je slab. Kao alternativni metod konzerviranja kabastih hraniva koriisti se siliranje, koje obezbeđuje očuvanje većeg dela hranljivih materija. Ograničavajući faktori pri siliranju lucerke su relativno visoka vlažnost, i nizak sadržaj šećera, što negativno utiče na sam proces fermentacije. Gubici se javljaju bilo smanjenjem sadržaja hranljivih materija u siliranoj masti, ili, pak, putem oticanja efluenta, koji curi iz siliranog materijala.
U revijalnom radu E l y-a (1978) prikazani su brojni rezultati različitih autora koiij su koristili suve rezance šećerne repe, odnosno kukuruza, kao aditive za siliranje lucerke. Ukazano je na povoljan uticaj ovih dodataka u smišlu poboljšanja fermentacije i konzervisanja. Kod visoko vlažnih useva, dodata suva materija smanjila je koUčiinu efluenta i gubitak suve materije.
Cobić i sar. (1990) su koristili različite aditive pri siliranju lucerke, te su ustanovili velike razlike u troškovima pojedinih aditiva. Veliki broj aditiva koji se dodaju radi efikasnijeg siliranja predstavljaju hemikalije, koje mogu biti i potencijalni zagađivači spoljne sredine.
Cil|j ovog ispitivanja bio je da se industrijski proizvedu i koriste za siliranje aditivi sastavljeni od hraniva koja se norma’lno koriste u ishrani preživara, a koji, kao takvi, neće biti polutanti spoljne sredine. Zahtevi koiji su postavljeni trebalo bi da zadoivolje: (1) povećanje hranljive vrerdnosti siilaže, (2) minimalne gubitke u silosu, (3) brzu i efikasnu fermentaciju, (4) zadržavanje efluenta, što smanjuje mogućnost zagađenja sredine i omogućuje njegovo korišćenje kao hraniva, (5) sigumost u korišćenju opreme, jer nema korozivnog dejstva, (6) sigurnost u pogledu zaštite zdravlja Ijudi, (7) lako rukovanje, lagerovanje i primenu, korišćenjem sopistvene mehanizacije i (8) korišćenje isključivo domaćih sirovina.
Materijal i metod rada
Aditiv je industrijski proizveden u FSH »Jaibulka« u Pančevu, u tri varijante, sa različitim odnosima suvih rezanaca šećerne repe i kukuruza, a kao vezivan materijal sužila je melasa šećerne repe (tab. 1).
Tab. 1 — Sastav i hranljiva vrednost aditiva, Composition and Nutritional Value of the Additives
Izostavljeno iz prikaza
- A
- Melasa, % 5,6
Molasses, % Suvi rezanac šećerne repe 64,0
Dry sugar beet pulp Kukuruzna prekrupa 30,4
Ground maize –
Ovsene HJ Oat feed units 0,99
Svarij. sir. protein, % Digestible crude protein, „h> 5,32
Suva materija, % Dry matter, % 87,77 - B
- Melasa, % 5,6
Molasses, % Suvi rezanac šećerne repe 47,0
Dry sugar beet pulp Kukuruzna prekrupa 47,4
Ground maize –
Ovsene HJ Oat feed units 1,08
Svarij. sir. protein, % Digestible crude protein, „h> 5,53
Suva materija, % Dry matter, % 87,45 - C
- Melasa, % 5,6
Molasses, % Suvi rezanac šećerne repe 30,0
Dry sugar beet pulp Kukuruzna prekrupa 64,4
Ground maize –
Ovsene HJ Oat feed units 1,17
Svarij. sir. protein, % Digestible crude protein, „h> 5,73
Suva materija, % Dry matter, % 87,13
Aditiv je peletiran putem matrice sa otvorom prečnika 3 mm, tako da je bez prašine, i moguće ga je rasturati pomoću rasipača za veštačko đubrivo. Zaisniva se na stočnim hranivima, koja se normalno koriste u ishrani preživara, a sadržajem šećera i drugih hranljivih materija omogućuje ne samo normalnu fermentaciju, nego i povećava hranljivu vrednost silaže.
Siliranje lucerke obavljeno je 29. juna 1989. godine, tj. iz drugog otkosa, u organizaciij »Stari Tamiš« PIK-a Tamiš iz Pančeva. Ogledom su predviđena četiri tretmana:
- konirola (lucerka bez aditiva)
- lucerka + aditiv A. 4%
- lucerka + aditiv B. 4%
- lucerka + aditiv C. 4%
Ispitivanje mogućnosti korišćenja nusprozvoda šećerne repe za industrijsku proizvodnju stimulatora fermentacije
Zaključak
Radi ispitivanja efekta dodavanja industrijski proizvedenih aditiva na bazi stočnih hraniva obavljena su ispitivanja sadržaja hranljivih materija i promena koje su nastale u silaži lucerke tokom skladištenja do 40, odnosno 122 dana. Na osnovu dobijenih rezultata mogu se izvesti sledeći zaključci:
- Aditivi na bazi različitog odnosa suvih rezanaca šećerne repe i kukuruza, i istog odnosa melase, imali su srazmerno veliku moć upijanja vode, koja je na bazi suvog uzorka iznosila težinski od 2,80 do 3,54 puta, a zapreminski od 2,65 do 3,40 puta. To je omogućilo upijanje silažnog efluenta i smanjenje gubitaka u tretiranih silaža.
- Gubici hranljivih materija u netretirane silaže bilj su visoki, u suvoj materiji 11,86%, neto energiji 24,86% i svarijivim sirovim proteinima 26,70%. U tretiranim silažama gubici suve materije kretali su se u rasponu od 1,74 do 3,74%, neto energije od 13,45 do 15,04%, i svarijivih sirovih proteina, od 12,45 do 15,89%. Rezultati ispltivanja opravdavaju korišćenje aditiva.
- Dodavanje aditiva povećalo je sadržaj suve materije silaže u odnoisu na zelenu masu koja je silirana, a taikođe i u odnosu na netretiranu silažu. Ustanovljene su vrio visolko signifikantne razlike u korist tretiranih silaža (P<0,001), koje su iznosila 16,30% (A i B), odnosno 19,30% (C).
- Povećanje suve materije odrazilo se i na povećanje neto energije. Energetska vrednost je porasla u silaži sa aditivima, 40 dana po siliranju, i to za 21,9% (A), 25,80% (B) i 29,46% (C) u odnosu na silažu bez aditiva. Sa 122 dana hranljiva vrednost silaže je opala kod konirole silaže (3,83%), one sa aditivom A (0,70%), i sa aditivom C (2,30%), dok je u silaži sa aditivom B nešto povećana (0,29%). Prema tome, aditivi su pozitivno uticali na povećanje neto energetske vrednosti silaže, ne samo sopstvenom energetskom vrednošću, nego i upijanjem silažnog efluenta.
- Dodavanje aditiva pozitivno je uticalo na sadržaj svarijivih sirovih proteina u silažama. Posle 40 dana konstatovan je porast u odnosu na zelenu masu od 9,66 (A) do 14,66% (C). Pri daljem skladištenju, sadržaj svarijivih sirovih proteina je opao, ali je još uvek viši u odnosu na zelenu masu lucerke.
Na osnovu ovih rezultata može se konstatovati da je dodavanje aditiva na bazi smeše suvih rezanaca šećerne repe, kukuruza i melase, imalo pozitivnoig efekta u smislu smanjenja gubitaka hranljivih materija i poboljšanja kvaliteta silaže lucerke.
Istraživanje tržišta smrznutog povrća u organizacijama agroindustrijskog kompleksa
DRAGICA ILIĆ, Dipl. Inž„ MILANKA RAKITA, Dipl. Mat., BRANISLAVA JUNUZ, Dipl. Inž., MIRJANA BOGDANOVIĆ, Dipl. Inž, SVETLANA PANTIĆ, Dipl. Inž.
»PKB-Agroekonomik« — d. d. Padinska Skela — Beograd
Ova istraživanja treba da doprinesu uspešnom rešavanju osnovnih parametara proizvodnje smrznutog povrća. Prvo, da se utvrdi elastičnost ponude i tražnje ovih proizvoda na jugoslovenskom tržištu, kao i zakonitosti i dugoročne tendencije proizvodnje i potrošnje smrznutog povrća u organizacijama agroindustrijskog kompleksa na nivou Jugoslavije. Drugo, da se uz postojeći asortiman proizvodnje smrznutog povrća, a u skladu sa zahtevima tržišta, znatnije poveća stepen korišćenja kapaciteta proizvodnje i poboljša finansijski rezultat organizacija koje se bave proizvodnjom ovih proizvoda.
Ona treba da omoguće povećanje učešća organizacija u ukupnom obimu proizvodnje i realizacije proizvoda koja se ostvaruje na nivou grane, povećanje ponude proizvoda, obezbeđenje stabilnosti u poslovanju, ravnomernu zaposlenost radnika i raspoloživih proizvodnih kapaciteta, povećanje konkurentske sposobnosti organizacija udruženog rada na tržištu, bolje iskorišćenje postojećih tržišnih pozicija i kanala prodaje, bolje korišćenje rezultata naučnih istraživanja na polju tehnike, tehnologije i organizacije rada i poslovanja, itd.
Rezultati ovih istraživanja imaće pozitivan uticaj na porast produktivnosti angažovanih sredstava, što je uslov za prevazilaženje postojećih ekonomskih probiema i sticanije adeikvatnijih mogućnosti za ubrzaniji i dinamičniji razvitak u narednom periodu.
Metodologija istraživanja
U skladu sa postavljenim ciljem, izvršen je izbor metoda istraživanja. Za utvrđivanje zavisnosti potrošnje smrznutog povrća od dohotka i cena, kao i izdvajanja za ishranu, primenjena je metoda regresione i korelacione analize i izvršen proračun ukupnih, marginalnih i prosečnih vrednosti, kao i visine elasticiteta posmatranih obeležja.
Rezultati istraživanja
Tržišna istraživanja proizvodnje smrznutog povrća
Značaj tržišnih istraživanja ponude i tražnje smrznutog povrća
U sadašnjim uslovima privređivanja značaj i mesto smrznutog povrća relativno je vrio skromno u agroindustrijskoj reprodukciji i tržišnoj potrošnji.
Analitički posmatrana reprodukcija smrznutog povrća sa gledišta razvoja njegove tržišne potrošnje podrazumeva tri osamostaljena privredno-tehnološka postupka, koji su međusobno povezani i uslovljeni tehnološkim, komercijalnim, organizacionim i funkcionalnim elementima i činiocima.
Proizvodnja robne grupe smrznutog povrća, predstavlja najsloženiji deo reprodukcije. Proizvodnju svežeg povrća karakterišu brojne posebnosti: učešće oba sektora (društveni i individuailni), velika i skupa sredstva za reprodukciju i posebnu proizvodnju i prometnu tehnologiju, radi obezbeđenja neprekinute i potpune ponude na domaćem i stranom tržištu.
Promet predstavlja jednosmerno povezivanje proizvodnje i prometa od ‘ specijalizovanog tržišta nabavke, do specijalizovanog tržišta prodaje (nabavka, prevoz, skladištenje, komercijalizacija i prodaja).
Ponuda i prodaja kao osamostaljeni i zvršni privredno-tehnološki postupak u reprodukcionom lancu, podrazumeva postojanje i funkcionisanje specijalizovanog tržišta smrznute hrane. Uslovi za uspešno ostvarivanje plana prodaje su veoma brojni (izv. unutrašnji i spoljašnji). Obim, struktura i dinamika proizvodnje sirovog povrća predstavljaju najnestabilniji elemenat u reprodukciji, sa giledišta pojedinačnog proizvođača i ponuđača. Od spoljašnjih činioca treba spomenuti stepen razvijenosti, organizovanosti i opremljenoisti specijalizovanog tržišta, konikurenciju, ekonomsku politiku, a posebno politiku cena i potrošnje, stratifikaciju tržišnih potrošača, njihovu ukupnu snagu po utvrđenim grupama potrošača, izv. izbor potrošača i stepen usmerenosti tražnje prema ponudi smrznute robe. Ponuda i prodaja smrznutog povrća je u funkciji razvoja tržišne potrošnje.
Jedna od bitnih odlika savremene poljoprivredne proizvodnje jeste njena specijalizacija. Specijalizovana proizvodnja daje homogen proizvod, iz koga se oblikuje odgovarajuća ponuda, koja se može poistovetiti sa ponudom u grani.
Utvrđivanjem, ponude smrznutog povrća može se neposredno uticati na proizvodnu politiku i orjentaciju odgovarajuće organizacije udruženog rada.
Istraživanja ponude u grani daju značajne pokazatelje i parametre za donošenje odluke a novim proizvednim programima optimalnoj proizvodnji, potrebi novih integracijskih povezivanja kao i prilagođavanje tržišne strategije promenama koje nastaju na tržištu smrznutog povrća.
Osnovne karakteristike ponude i tražnje smrznutog povrća
Ponuda smrznutog povrća, kao i ponuda celokupnog fonda smrznutih — prehrambenih proizvoda, ima nekoliko značajnih karakteristika sa gledišta analize ponude i tražnje ove ro-be.
- Ponudom smrznutog povrća poništava se uticaj sezonosti ponude sirovog povrća. Proizvodnja povrća u klasičnim uslovima na otvorenom prostoru obezbeđuje dovoljnu ponudu oko šest meseci, što znači da u gotovo istom periodu ponuda smrznutog povrća može računati na odgovarajuću tražnju, posebno u velikim potrošačkim cenirima. Proizvodnja i ponuda svežeg povrća iz zaštićenih prostora (staklenika i slično), samo se delimično može smatrati konkurentskom za ponudu smrznutog povrća, jer je cena ovog vansezonskog povrća, po pravilu vrio visoka.
- Ponuda smrznutog povrća predstavlja, ponudu izv. homogene robe.
- Ponuda smrznutog povrća može se posmatrati kroz tri vremenske dimenzije (dnevna, sezonska i trajna). U tom pogledu posebnu funkciju imaju taktičke i strategijske zalihe smrznutog povrća, kao činioci stabilizacije ovog segmenta tržišta.
- Distribucijom celokupne proizvodnje smrznutog povrća (neto robnog fonda) na zalihe, rezerve na specijalizovanom tržištu može da se dinamizira ukupna ponuda sa poslovnom tj. prodajnom politikom. U tom smislu priroda ovog robnog fonda i njeovo doziranje u ponudi, mogu se smatrati elementima stabilnosti tržišta, ali j instrumentom uspešne poslovne politike proizvođača i ponuđača.
Na tražnjiu i tržišnu potrošnju smrznutog povrća, utiče relativno veliki broj činilaca:
- potrošačke cene su pored dohotka među najuticajnijim činiocima koji direktno utiču na obim, intenzitet i dinamiiku tražnje,
- broj struktura i dinamika potrošača na određenom segmentu specijalizovanog tržišta,
- uticaj sezonosti na ritam, obim i intenzitet tražnje veoma je izražen kod smrznutog povrća,
- raspoloživa kupovna sredstva,
- pojava novog korikurentnog proizvoda ili supstituta, kao i promene u kvalitetu, dizajnu, asortimanu i načinu prezentacijo, mogu izazvati promene u tražnji,
- stepen kulture ishrane, navike, običaja i tradicionalizam u ishrani,
- izbor ili proferencija potrošača tj. opredeljenje potrošača u samoizboru ili u izv. usmerenoj ponudi.
Na osnovu raspoloživih i obrađenih statističkih podataka u obliku trinaestogodišnje serije 1976—1988. godini mogu se formulisati zaključci o proizvodnji i potrošinji smrznutog poveća na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu i utvrditi zakonitosti postojećih i predviđanja budućih promena i tendencija.
Tab. 1 — Dinamika proizvodnje i realizacije smrznutog povrća u SFRJ Production and sales dynamics of frozen vegetables in SFRJ
Izostavljeno iz prikaza
- Godina Year
- Proizvodnja Production
- Ukupno, t Total, t
1976. 10.285
1977. 9.752
1978. 13.442
1979. 14.457
1980. 15.550
1981. 19.017
1982. 25.511
1983. 26.519
1984. 45.714
1985. 48.291
1986. 43.915
1987. 42.733
1988. 46.253
0 27.803 - Godina Year
- Proizvodnja Production
- Po stan., kg Per cap., kg
1976. 0,477
1977. 0,448
1978. 0,612
1979. 0,683
1980. 0,697
1981. 0,846
1982. 1,127
1983. 1,163
1984. 1,991
1985. 2,088
1986. 1,887
1987. 1,825
1988. 1,963
0 1,216 - Godina Year
- Index ukupne proizv.
- Index of total prod.
1976. 100,0
1977. 94,8
1978. 130,7
1979. 140,0
1980. 151,2
1981. 184,9
1982. 2.480
1983. 257,9
1984. 444,5
1985. 469,5
1986. 426,9
1987. 425,5
1988. 449,7
0 270,3 - Godina Year
- Realizacija Sales
- Ukupno, t Total, t
1976. 6.765
1977. 4,515
1978. 7.745
1979. 11.583
1980. 6.379
1981. 14.171
1982. 19.685
1983. 26.331
1984. 39.561
1985. 38.154
1986. 46.279
1987. 40.057
1988. 41.058
0 23.252 - Godina Year
- Realizacija Sales
- Po stan., kf
Per cap., kg
1976. 0,314
1977. 0,207
1978. 0,352
1979. 0,547
1980. 0,286
1981. 0,631
1982. 0,869
1983. 1,155
1984. 1,723
1985. 1,650
1986. 1,988
1987. 1,710
1988. 1,743
0 1,013 - Godina Year
- Index ukup. real.
- Index of total sales
1976. 100,0
1977. 66,7
1978. 114,5
1979. 171,2
1980. 94,3
1981. 209,5
1982. 290,9
1983. 389,2
1984. 584,8
1985. 564,0
1986. 684,1
1987. 592,1
1988. 606,9
0 343,7 - Godina Year
- Odnos realiz. i proizv.
- Ratio of sal. and prod.
1976. 0,66
1977. 0,46
1978. 0,58
1979. 0,80
1980. 0,41
1981. 0,75
1982. 0,77
1983. 0,99
1984. 0,86
1985. 0,79
1986. 1,05
1987. 0,94
1988. 0,88
0 0,84
Iz podataka iznetih u taibeli br. 1 zapaža se povećanje ukupne proizvodnje za 349,7% a realizacije za 506,9% u odnosu na baznu godinu, što bi ukazivalo na neusaglašenost ponude i tražnje. Poslednjih godina obim proizvodnje i realizacije smrznutog povrća permanentno je rasla, na šta je svakako uticala modernizacija proizvodnje i prometa i potreba tržišta. Najdinamičniji rast beleži ukupna proizvodnja i realizacija u periodu 1981—1988. godine.
U globalnoj oceni stanja i perspektive ove proizvodnje u okviru jugoslovenske agroindustrije može se reći, da se ukupna proizvodnja smrznutog povrća u posmatranih trinaest godina povećala za skoro četini ipo puta (prosečna godišnja stopa rasta 18,3% uz dostignuti nivo proizvodnje od 46.253 tona. Ukupna realizacija smrznutog povrća beleži rast sa prosečnom godišnjom stopom rasta od 16,2%, ispoljavajući različitost obima tražnje u pojedinim godinama.
Indikator višegodišnjih proseka kao daleko pouzdaniji pokazatelj, ukazuje na brži rast ukupne realizacije od ukupne proizvodnje od 73,4% i da je 16,3% proizvodnje ostalo nerealizovano.
Da bi se utvrdile zakonitosti i tendencije postojeće i predviđanja budućih promena proizvodnje smrznutog povrća, potrebno je za odgovarajući vremenski period, pored empirijskih metoda istraživanja primeniti i analitičke metode zasnovane na odgovarajućim teorijskim postavkama (lineami i parabolični metod trenda).
Na osnovu serije podataka ukupne proizvodnje smrznutog povrća u Jugoslaviji u periodu 1976—1988. godine dat je linearni i kubni parabolični trend i prikazan na grafikonu broj 1.
Matematički izraz linearnog trenda ukupne proizvodnje smrznutog povrća u Jugoslaviji je:
Y = a + bx = 1959,657 + 3692,016 x
gde vrednost Y predstavlja prosečnu proizvodnju u posmatranom periodu i izračunava se za svaku godinu posebno, a x prikazuje broj godina. Parametar a pokazuje veličinu na početku posmatrane pojave kada je x = 0.
Parametar b predstavlja srednji apsolutni prirast, koji u konkretnom primeru smrznutog povrća iznosi 3.692,016 tona prosečno godišnje.
Graf. 1 — Ukupna proizvodnja smrznutog povrća u SFRJ Graph. 1 — Total production of frozen vegetables in SFRJ
Izostavljeno iz prikaza
Na bazi date serije podatka o ukupnoj realizaciji smrznutog povrća u Jugoslaviji za period od 1976—1988. godine prikazani su linearni i kubni trend (najprilagcđenija kriva) na grafikonu broj 2.
Graf. 2 — Ukupna realizacija smrznutog povrća u SFRJ
Izostavljeno iz prikaza
Graph. 2 — Total sales of frozen vegetables in SFRJ
Izostavljeno iz prikaza
Y = 1959,657 − 3692,016 x 1
Y = 17587,682 − 7316,074 x 1353,011 x2 − 86,824 x3 2
Matematički izraz linearnog trenda ukupne realizacije smrznutog povrća u Jugoslaviji za posmatrani period je u kojem srednji apsolutni prirast realizacije ovog proizvoda na našem tržištu iznosi 3823,302 tona godišnje.
Y = — 3510,576 + 3823,302x
Upoređenjem parametara b matematičkih izraza linearnog trenda proizvodnje i reailizacije smrznutog povrća zapaža se da je prosečan godišnji prirast realizacije smrznutog povrća za 3,56% veći nego kod prosečnog prirasta proizvodnje u datom periodu.
Smrznuto povrće svojom tehnologijom, komercijalnim vizuelnim karakteristikama u ponudi javlja se kao proizvod iz grupe luksuznih proizvoda.
Prognoziranjem mogućnosti razvoja ove proizvodnje sastoji se u sagledavanju tj. kvantificiranju uticaja relevantnih determinanti tražnje.
Podaci iz tabele pokazuju da će se projektovana proizvodnja u posmatranom periodu povećati za 133,42% i rasti po prosečnoj godišnjoj stopi od 4,3%. Međutim, realizacija ovih proizvoda prema rezultatima ekstrapolacije trenda, treba dinamičnije da se razvija i raste po prosečnoj stopi od 5,8%. Zahvaljujući ovome, odnos ponude i tražnje smrznutog povrća približava se jedinici u poslednjoj projektovanoj godini, pri čemu se uspostavlja ravnoteža datih obeležja.
Dugoročno posmatrano reailno je očekivati dalje povećanje dohotka pa shodno tome i porast tražnje smrznutog povrća.
Tab. 2 — Projekcija proizvodnje i realizacije smrznutog povrća Production and sales projection of frozen vegetables
Izostavljeno iz prikaza
- Godine Year
- Proizvodnja Production
- Ukupno tona Total tons
1985. 48.291
1990. 57.340
1995. 75.800
2000. 94.260
2005. 112.720 - Godine Year
- Proizvodnja Production
- Po stan. u kg Per cap. kg
1985. 2,088
1990. 2,407
1995. 3,088
2000. 3,727
2005. 4,326 - Godine Year
- Indeks ukupne proizv.
- Index of total prod.
1985. 100,0
1990. 118,74
1995. 156,96
2000. 195,19
2005. 233,42 - Godine Year
- Realizacija Sales
- Ukupno tona Totdl t
1985. 38.154
1990. 53.839
1995. 72.955
2000. 92.072
2005. 111.188 - Godine Year
- Realizacija Sales
- Po stan. u kg Per cap. kg
1985. 1,65
1990. 2,26
1995. 2,97
2000. 3,64
2005. 4,27 - Godine Year
- Iznos ukupne realiz.
- Index of total sales
1985. 100,0
1990. 141,11
1995. 191,21
2000. 241,32
2005. 291,42 - Godine Year
- Odnos real. i proiz.
- Ratio of sale and prod.
1985. 0,79
1990. 0,94
1995. 0,96
2000. 0,97
2005. 0,98
Osnovna tendencija — porast potrošnje, može biti poremećena povremenim padom realnog dohotka, ali bez većeg uticaja na osnovni projektovani trend potrošnje smrznutog povrća.
Na tražnju i tržišnu potrošnju utiče relativno veliki broj činilaca među kojima svakako treba ukazati na sledeće:
- raspoloživa kupovna sredstva namenjena kupovini robe druge ili treće kategorije (roba boljeg kvaliteta, posebno pripremljena i pakovana i slično),
- uticaj sezonosti na ritam, obim i intenzitet tražnje smrznutog povrća,
- pojava novog konkurentnog proizvoda ili supstituta, kao i promene u kvalitetu, dizajnu, aisortimanu i načinu prezentacije mogu izazvati promene u tražnji, što zahteva izradu i razradu elastičnih varijantnih programa,
- potrošačke cene su pored dohotka jedna od najznačajnijih činilaca koji neposredno utiču na obim, intenzitet i dinamiku tražnje,
- broj struktura i dinamilka potrošača na određenom segmentu specijalizovanog tržišta su dragoceni analitički pokazatelji mogućeg razvoja tražnje, odnosno usmeravanja i projetktovanja proizvodnje i ponude,
- istraživanje odnosa prema supstitutima i komplimentima (ako ih ima u odnosu na posmatranu robu). Na primer, smrznuto povrće, testo i gotova jela po prirodi su komplementi, jer se pripremaju sa dodacima, začinima i drugim namirnicama. Kao supstituti se mogu upotrebiti odgovarajuće klasične namirnice (sveže povrće, redovno pripremljeno je10, testa i slično).
Osim pomenutih činilaca na razvoj potrošnje zamrznutog povrća utiču i neki posebni činioci, kao što su:
- utvrđivanje razmeštaja tražnje tj. poltreba potencijalnih potrošača,
- stepen kulture ishrane, navike i običaji i tradicionalizma u ishrani,
- mikroklimatsiki uslovi života potrošača izv. izbor ili preferencija potrošača odnosno opredeljenje potrošača u samoizboru ili u izv. usmerenoj ponudi (u promociji nove robe, kroz ekonomsku propagandu i neke druge posltupke prezentacije),
- organizacija, tehnička opremljenost i snabdevenost specijalizovanog tržišta, koje treba osmatrati kao činioce u funkciji savremenog snabdevanja poitrošača,
- organizaoija i opremljenoist funkciona’lnog prevoza kao dela frigorifikacionog lanca u procesu prometa od proizvodnih pogona, odnosno hladnijača, do maloprodajnih kapaciteta,
- mogući uiticaj agroekonomsike propagande i posebnih programa informativ i idukativne prirode (radio i TV emisije, dnevne i periodične — specijalizovane štampe itd.).
Na razvoj tržišne potrošnje nekih prehrambenih i agroindustrijskih proizvoda (pa i smrznutog povrća) utiču i neki prirodni činioci i zakonitosti tražnje.
Vrio je izražen uticaj koeficijenta elastičnositi tražnje smrznutog povrća. Potrošnja ove vrste roibe pod udarom maloprodajnih cena smanjuje se u ultrakratkom roku, prilogađavanja, koji traje samo nekoliko dana, kada dolazi do preusmeravanja tražnje na robu nižeg standarda ili jeftiniji supstitut. Time potrošači prelaze na izv, novi izbor, što dovodi do novog potrošačevog izbora i pogoršanja ukupne strulkture ishrane i degradiranja tražnje i tada se redovno manifestuju pojave izv. Engelovog zakona i gifenovog paradoksa.
Stepen zavisnosti potrošnje smrznutog povrća od izdataka za ishranu stanovništva
Potrošnja smrznutog povrća, kao i ostalih sličnih proizvoda zavisi od kupovne moći potrošača, stepena konceniracije tržišnih potrošača, kretanja tržišnih cena, tradicionalizma u ishrani itd.
Bržem razvoju tržišne potrošnje smrznutog povrća doprinosi razvoj i usavršavanje trgovinske mreže na ma10, savremenog prometa sa komercijalizacijom i distribucijom robe, uvođenjem novih efikasnih i ricionalnih sistema prodaje.
Za utvrđivanje zavisnosti potrošnje smrznutog povrća od izdataka za ishranu stanovništva korišćeni su statistički podaci od 1976. do 1987. godine. Da bi se utvrdila zavisnost ova 2 pokazatelja izračunate su linearna, kvadratna, kubna, potencijalna i eksponencijalna funkcija i na osnovu minimalne standardne greške izabrana je paralbola kao kriva koja najbolje aproksimira datu seriju podataka sa sledećim matematičkim izrazom:
Y = 0,6536793 + 0,0061663 x —0,0000083 x2
Grafikon br. 3 prikazuje zavisnost potrošnje smrznutog povrća i izdataka za ishranu po stanovniiku. Posmatrajući grafik uočava se neravnopravan raspored podataka, tj. podaci su grupisani u intervalu od nule do 50 hiljada dinara izdataka za ishranu po stanovniku, a mali je broj podataka van tog intervala.
Graf. 3 — Zavisnost realizacije (potrošnje) smrznutog povrća po stanovniku od izdataka na ishranu po stanovniku u SFRJ
Izostavljeno iz prikaza
Graph. 3 — Correlation of sales (consumption) of frozen vegetahle per capita and expenditures for food per capita in Yugoslavia
Izostavljeno iz prikaza
Tokom većeg dela intervala posmatranja izdataka za ishranu po stanovniku funkcija (potrošnja) smrznutog povrća po stanovniku raste. Maksimum funkcije je u tački M (x=371,464; y=1,7989) što znači da je maksimalna potrošnja smrznutog povrća od 1,799 kg po stanovniku kad su izdaci za ishranu 371,464 hiljada dinara po stanovniku. Za sve vrednosti izdataka za ishranu po stanovniku manje od 371.464 dinara funkcija je neelastična (elastičnost je između 0 i 1), pa mali porast izdataika za ishranu dovodi do vrio malih promena potrošnje smrznutog povrća po stanovniku. Kada su izdaci za ishranu po stanovniku veći od 371.464 dinara funkcija opada i elastičnost je negativna. izdaci za ishranu po stanovništva.
Stepen zavisnosti potrošnje smrznutog povrća od izdataka za ishranu, izražena koeficijentom korelacije, je Rxy = 0,51845, što je prema pravilu Cebiševa srednja korelaciona zavisnost. Indeks determinacije, izražen u procentima, je 26,88% pa variranje potrošnje smrznutog povrća po stanovniku u tom obimu zavisi od izdataka za ishranu, a 73,12% variranja potrošnje uslovljeno je dejstvom drugih faktora koji ovim istraživanjem nisu obuhvaćeni.
Cenovna elastičnost ponude i tražnje smrznutog povrća
Na osnovu serije podataka o proizvodnji i cenama smrznutog povrća u SFRJ od 1976. do 1987. godine određene su proizvodne funkcije ponude i tražnje i to linearna, kvadratna, potencijalne i eksponencijalna da bi se utvrdile najprilagođenije linije koje aproiksimiraju date serije podataka (prema kriterijumu minimalne standardne greške). Kod svih posmatranih funkcija ponude nije zadovoljen uslov normalnosti (da ponuda raste sa porastom proizvodnje), sem na delu intervala kod kvadratne funkcije, pa je i ona posmatrana, iako je kod nje standardna greška veća nego kod linearne funkcije.
Značajno za analizu je kvadratna funkcija ponude:
Kp = —25974,168445 + 1,1536675 — 0,1312185 p2
gde je Kp = ponuda smrznutog povrća, a p = cena smrznutog povrća. Funkcija ponude je pozitivna i rastuća za sve cene od 175,111 din/kg do 652,17 din/kg. Za cene veće od 652,17 din/kg a manje od 1129,23 din/kg ponuda je pozitivna ali opadajuća funkcija. Kad su cene u intervalu od nule do 175,111 din/kg. i ako su veće od 1129,23 din/kg ponuda je negativna. Maksimalna ponuda je za cenu 652,17 din/kg i iznosi 29.863 tona smrznutog povrća.
Elastičnost ponude, kao odnos relativne promene ponuđene količine smrznutog povrća prema relativnim promenama maloprodajnih cena ovog proizvoda ima sledeći matematički izraz:
Ep = 171,1536675 p — 0,2624437 p2 / —25947,168445 + 171,1536675 p — 0,1312185 p2
gde je Ep = elastičnost ponude smrznutog povrća, a p = cena smrznutog povrća.
Karakteristična cena elastičnosti Pc = 444,680 din/kg, tj. to je cena za koju je elastičnost jednaka 1. Funkcija je elastična (elastičnost je veća od 1). Za cene veće od 175,111 din/kg i manje od 444,680 din/kg funkcija je neelastična (elastičnost je između 0 i 1) kad se cene kreću između 444,68 din/kg i 652,17 din/kg. Kad su cene veće od 652,17 din/kg i manje od 1.129,23 din/kg elastičnost je negativna.
Primenom prosečno ostvarene cene u SFRJ u 1987. godini od 531.825 din/kg ponuda smrznutog povrća je Ep = 0,6007, tako da malim porastom cena malo se menja ponuda ove grupe proizvoda.
Najprilagođenija linija tražnje smrznutog povrća je parabola koja ima sledeći matematički izraz:
Kt = 115520,5605626 — 226,9052151 p + 0,1145699 p2
gde je p = cena smrznutog povrća, a Kt = tražnja smrznutog povrća.
Tražnja je pozitivna i opadajuća (normalni oblik tražnje). Za sve cene manje od 990,248 din/kg smrznutog povrća, a za cene veće od 990,248 din/kg tražnja je pozitivna i rastuća. Minimalna tražnja od 3.174 tone smrznutog povrća se ostvaruje za cenu od 990,248 din/kg.
Elastičnost tražnje smrznutog povrća određena je sledećim matematičkim izrazom:
Et = 226,9052151 p — 0,2291398 p2 / 115520,5605626 — 226,9052151 p + 0,1145699 p2
gde je p = cena smrznutog povrća, a Et = elastičnost tražnje smrznutog povrća.
Karakteristične cene elastičnosti (tj. cene za koju je elastičnost = 1) su pc = 344,482 din/kg i pc2 = 975,948 din/kg.
Za interval cena između nule i 344,382 din/kg i između 975,948 din/kg i 990,248 din/kg je tražnja neelastične (elastičnost je između 0 i 1) pa mali porast cena smrznutog povrća uslovljava male promene (mali pad) tražnje ove grupe proizvoda. Tražnja je elastična, tj. elastičnost tražnje je veća od 1, za cene smrznutog povrća između 344,382 din/kg i 975,948 din/kg i u tom intervalu cena male promene cena smrznutog povrća dovode do veće promene tražnje. Kad su cene veće od 990,284 din/kg, a manje od 4398,788 din/kg elastičnost tražnje je negativna.
Uslov ravnoteže funkcije ponude kg i funkcije tražnje kg, kad su obe funkcije kvadratne, je realna cena za koju je ponuda jednaka tražnji. Za normalni oblik ponude i tražnje uslov ravnoteže ponude i tražnje od 27796,684 tona smrznutog povrća je pri ceni od 526,662 din/kg. Drugi uslov ravnoteže (nenormalni oblici ponude i tražnje) je pri ceni 1092,858 din/kg pri čemu su ponuda i tražnja 4380,657 tona smrznutog povrća. Za cene između 526,662 din/kg i 1092,858 din/kg je ponuda veća od tražnje, a za cene između nule i 526,662 din/kg i između 1092,858 din/kg i 4398,788 din/kg je tražnja smrznutog povrća veća od ponude.
Zaključak
Ova istraživanja treba da doprinose rešavanju pitanja optimalnog korišćenja proizvddnih kapaciteta j utvrđivanje elastičnosti ponude i tražnje smrznutog povrća na jugosloveinskom tržištu i da se u sklađu sa dobijenim rezultatima odredi obim i dinamika proizvodnje. Na bazi ekstrapolacije trenda dobijaju se podaci koji pokazuju da će proizvodnja smrznutog povrća na nivou Jugoslavije do 2000-ite godine da se poveća za 95,19% u odnosu na ostvarenje 1985. godine i da raste po prosečnoj godišnjoj stopi od 4,5%. U istom periodu tražnja smrznutog povrća treba da se poveća po prosečnoj godišnjoj stopi od 6%. Znači, da je odnos ponuide i tražnje smrznutog povrća, koji se očekuje u narednom periodu, povoljan sa aspekta daljeg razvoja ove proizvodnje.
Funkcija ponude je pozitivna i rastuća za sve cene od 175,111 din/kg do 652,17 din/kg. Za cene veće od 652,17 din/kg a manje od 1.129,23 din/kg ponuda je pozitivna, ali opadajuća funkcija.
Kad su cene u initervalu od nule do 175,111 din/kg i ako su veće od 1.129,23 din/kg ponuda je negativna. Maksimalna ponuda je za cenu 652,17 din/kg i iznosi 29.863 tona smrznutog povrća.
Na osnovu regresione i korelacione analize može se zaključiti da raste potrošnja povrća po stanovniku u posmatranom periodu. Kada su izdaci za ishranu po stanovniku manji od 371,464 dinara funkcija je neleastična, pa mali porast izdataka za ishranu, dovodi do vrio malih promena potrošnje smrznutog povrća po stanovniku.
Stepen zavisnosti potrošnje smrznutog povrća i izdatalka za ishranu po stanovniku može se izraziti indeksom korelacije koji iznosi 0,51845 što predstavlja prema pravilu Cebiševa srednju korelacionu zavisnost.
Stepen zavisnosti potrošnje smrznutog povrća od izdataka za ishranu stanovništva i cena elastičnosti ponude i tražnje smrznutog povrća rađeni su na bazi tekućih cena.