Orah je voćna vrsta koje ima u svim voćarskim rejonima Jugoslavije. Naši narodi su od davnina pridavali orahu veliki značaj. O tome govori i podatak da u Jugoslaviji mnoga naselja nose naziv izveden od reči orah (Orašje, Orašac, Orahovica, Orahovac, i dr.). Ovako veliki značaj oraha potiče od njegove višestruke upotrebe. Kao hrana bogat je vitaminima, mineralnim materijama, uljem, proteinima itd. Jezgra oraha kaloričnija je više od tri puta od goveđeg mesa. Plodovi oraha se lako čuvaju i imaju odličnu transportabilnost. Orahov furnir spada u najkvalitetnije furnire. Upotrebnu vrednost imaju i zeleni plodovi, klapina, Ijuska ploda, pa i list i kora oraha.

I pored velikog značaja koji se orahu pridaje i povoljnih uslova za njegovo gajenje, proizvodnja oraha u Jugoslaviji ne podmiruje domaće potrebe. Orah je vrlo deficitaran i na svetskom tižištu. Proizvodnja oraha je mala zato što je do pre dvadesetak godina razmnožavan isključivo semenom, a takve sadnice kasno počinju da plodonose, ne daju plodove željenog kvaliteta i rod često strada od poznih prolećnih mrazeva. Proizvođači su zato orahe nerado sadili, a postojeća stabla sekli zbog skupog drveta.

Sada se u Jugoslaviji sadnice oraha masovno proizvode kalemljenjem. Imamo kvalitetne sorte i selekcije koje daju redovne prinose. Savremene plantaže daju 1500 do 2000 kg jezgre po hektaru, što gajenje oraha čini vrlo rentabilnim. Interesovanje poljoprivrednika za podizanje zasada oraha je sve veće, a stručne literature iz ove oblasti imamo malo. Greške učinjene pri podizanju zasada oraha prouzrokuju posebno velike štete, jer je orah dugovečna voćka.

Želja nam je da proizvođače upoznamo s važnijim osobinama oraha i tehnologijom gajenja, kako bi se pri njegovom gajenju pravilo manje grešaka i proizvodnja učinila što ekonomičnijom. Pošto je hijiga namenjena i studentima voćarstva morfologija, fiziologija i ekologija oraha su nešto detaljnije izložene nego što bi želeli voćari amateri, no takva znanja će i njima svakako koristiti.

Novi Sad, oktobar 1997.
Autori
Dr Milovan Korać
Dr Slobodan Cerović
Dr Branislava Gološin

Sadržaj

PREDGOVOR

I UVODNI DEO

Poreklo i istorijat gajenja oraha
Proizvodnja oraha u svetu
Proizvodnja oraha u Jugoslaviji
Sistematsko mesto oraha

II BIOLOGIJA ORAHA

A. EKOLOGIJA ORAHA
1. Uticaj zemljišta na uspevanje oraha
2. Uticaj klimatskih činilaca na uspevanje oraha

B. MORFOLOGIJA ORAHA
1. Koren
2. Deblo
3. Kruna
4. List
5. Pupoljci
6. Cvet
7. Plod

C. FIZIOLOGIJA ORAHA
1. Godišnji ciklus razvitka
2. Trajanje vegetacije i njen značaj za rodnost
3. Obrazovanje i diferenciranje cvetnih začetaka
4. Cvetanje
5. Oprašivanje i oplodnja
6. Razvoj ploda

D. SORTE ORAHA
1. Značaj sorti
2. Ocena rodnosti sorte
3. Ocena kvaliteta ploda
4. Metodika za ocenu kvaliteta sorti i tipova oraha za rejon u kome se vrši ispitivanje
5. Karakteristike poznatijih svetskih sorti i selekcija oraha
Francuske sorte
Američke sorte
Bugarske sorte
Rumunske sorte i selekcije
Sorte oraha iz Moldavije
Ostale poznatije sorte oraha
6. Rad na sekelciji oraha u Jugoslaviji
7. Karakteristike Jugoslovenskih sorti i selekcija oraha

III TEHNIKA GAJENJA ORAHA

A. RAZMNOŽAVANJE
1. Generativno razmnožavanje
2. Vegetativno razmnožavanje
Modifikovana kalifornijska okulacija
Sobno kalemljenje oraha
Proizvodnja podloga
Pripremanje podloga za kalemljenje
Proizvodnja kalem-grančica
Kalemljenje i uzgoj sadnica oraha
3. Mikropropagacija oraha

B. PODIZANJE ZASADA
1. Osnovne koncepcije savremenog uzgoja
2. Voćne vrste koje se kao međukulture mogu gajiti u zasadu oraha
3. Podizanje zasada oraha
Izbor terena
Priprcemanje zemljišta za podizanje zasada
Parcelisanje i određivanje razmaka za sadnju
Izbor sorti
Raspored glavnih sorti i sorti oprašivača
Kopanje jama
Pripremanje sadnica za sađnju i sadnja
Prateći objekti u većim zasadima oraha
4. Gajenje oraha u drvoredima
5. Pošumljavanje erozivnih terena orahom

C. NEGA VOĆAKA
1. Održavanje zemljišta u zasadu
2. Đubrenje
3. Navodnjavanje
4. Rezidba
5. Zaštita od mraza
6. Bolesti
7. Štetočine
8. Program zaštite oraha

IV BERBA I ČUVANJE PLODOVA

1. Berba
2. Pranje, beljenje i sušenje plodova
3. Pakovanje i čuvanje plodova
4. Odvajanje, klasiranje, pakovanje i čuvanje jezgre oraha
5. Standardizacija – kontrola kvaliteta
6. Hranljiva i upotrebna vrednost plodova

V EKONOMIČNOST PROIZVODNJE ORAHA

1. Troškovi podizanja zasada
2. Troškovi proizvodnje
3. Prinosi i rentabilnost proizvodnje
4. Procena vrednosti stabla
5. Mere za unapređenje orašarstva u Jugoslaviji

LITERATURA

I Uvodni deo

Poreklo i istorijat gajenja oraha

Upoznavanje porekla svake voćne vrste, pa i oraha je važno za utvrđivanje optimalnih uslova za njihovo gajenje. Ta istraživanja omogućavaju odabiranje staništa i agrotehnike za postizanje maksimalnih prinosa.

Običan, domaći, persijski, ili grčki orah je voćka severne Zemljine polulopte s umerenom i suptropskom klimom. Filogeneza oraha je vrlo duga. Na osnovu iskopina zna se da je rastao pre više desetina miliona godina u šumskim sastojinama Kine, Indije, Avganistana, Irana, južnih republika bivšeg SSSR-a, Turske i zemljama Balkanskog poluostrva. I danas se najčešće sreće u biocenozi hrasta, graba i kestena.

U našoj zemlji interesantna su ispitivanja fosilnih ostataka flore Bogovine, Popovca, okoline Smederevske Palanke i Beograda koji pripadaju periodu gornjeg oligocena (pre 50 miliona godina) do sredine pliocena (pre 14 miliona godina). Prema Pantiću (1960) Černjavski je u okolini Smederevske Palanke otkrio masu biljnih ostataka Juglansa (oraha) koji potiču iz perioda panon (pre 15 miliona godina), a u okolini Beograda biljne ostatke Juglansa, Betule, Salixa i dr. iz perioda pont. Pantić (1960) navodi da je na Balkanu u tom periodu bilo i roda Carya (pekan) i Juglans cincrea (sivi orah) kojih u ovim krajevima više nema. U ledeno doba orah je u mnogim oblastima nestao.

Smatra se da je čovek počeo da gaji orah još na početku bavljenja zemljoradnjom. Kvalitetnije plodove prikupljene u šumi sejao je na okućnici. Prema navodima mnogih autora (Ghena, 1964; Stančević i Bugarčić, 1975; Forte, 1975) orah se prvo počeo gajiti u Kini, zatim u Japanu i Indiji, a potom na obalama Sredozemnog mora, gde ga prvo gaje Grci (zbog čega se naziva „grčki orah”), od kojih su ga preuzeli Rimljani i raširili po čitavoj Evropi. Prema Gheni (1964) i Stančeviću i Bugarčiću (1975) u Englesku je prenet tek 1562. godine, a odatle u Severnu Ameriku, pa je tamo poznat pod imenom engleski orah.

Areal gajenja domaćeg oraha (Juglans regia L.) prostire se približno do 52° severne geografske širine u istočnoj i 56° severne širine u zapadnoj Evropi. Po Schneidersu (1947) i Sćjepotjevu i sar. (1969) u Skandinaviji pojedinačna stabla rastu i do 65°34’, ali tamo orah donosi rod samo nekih godina. Oraha ima i u južnoj Kanadi, Severnoj i Srednjoj Americi, Aziji (odakle vodi i poreklo), kao i u Australiji.

Kod nas oraha ima do 1000 m nadmorske visine, a u krajevima gde se oseća uticaj primorske klime i do 1200 m, mada su za gajenje oraha najbolji vinogradski rejoni.

Najstariji pisani podaci o gajenju oraha potiču iz vremena pre naše ere.

Grčki filozof i botaničar Teofrast (372-287 god. pre n.e.) u delu o poreklu biljaka navodi da je orah šumska biljka koja je kultivisana (po Forteu 1975). Postojanje oraha je zabeleženo i u Bibliji u Solomonovoj „Pesmi nad pesmama”.

Orah pominju veliki rimski pesnici Virgilije (70-19 g. pre n.e.) i Ovidije (43-17 g. pre n.e.). Ovidije u izgnanstvu u Konstanci piše u jednoj poemi da orahu pokraj puta nisu teški ni grad, ni oluja, ni žega, ni suša kao nemaran čovek. Plinije Stariji (23-79. god.) dao je recept leka u kojem su jedan od četiri sastojka bele jezgre oraha. On navodi da su Grci doneli ovu biljku iz vrtova persijskog cara Kira. Grci su ga zbog izuzetnog ukusa ploda nazvali kraljevski orah.

Pisani podaci o orahu kod nas nisu mnogo stari. Cuveni turski putopisci Evlija Čelebija (1611-1682), koji je kroz našu zemlju putovao 1660. godine, u svom „Putopisu” hvali orahe s prisojnih strana Fruške Gore (prevod Sabanović, 1954). „Putopis” Evlije Čelebije ima 10 velikih tomova. O našim krajevima je najviše pisao u 5, 6, 7. i 8. tomu. Odlomci ,,Putopisa” o našim krajevima prevođeni su više puta kod nas.

Proizvodnja oraha u svetu

U svetu se proizvodi godišnje oko 800.000 t plodova oraha. Najveći proizvođač su SAD, a u okviru njih Kalifornija. SAD proizvode skoro trećinu svetske proizvodnje oraha (od 150-200 hiljada t godišnje). Preko 80% američke proizvodnje oraha ostvaruje se u Kaliforniji. Kina i Turska ostvaruju proizvodnju od oko 120.000 t, sledi Italija sa oko 40.000 t godišnje proizvodnje. Peto mesto u svetskoj proizvodnji oraha zauzima Rumunija sa godišnjom proizvođnjom od 35.000 t. Šesto i sedmo mesto zauzimaju Rusija i .Moldavija sa po 30.000 t. Francuska godišnje proizvodi oko 25.000 t. Zatim slede Jugoslavija, Bugarska, Grčka i Indija sa godišnjom proizvodnjom po 20.000 t. Značajniji svetski proizvođači su još: Mađarska, Češka, Slovačka, Iran, Čile i dr.

Proizvodnja oraha u Jugoslaviji

Proizvodnja oraha u SR Jugoslaviji za period 1930-1995. godine (statističkih podataka za osam godina – period 1940-1947. nema) prikazana je u tabeli 1. Iz tabele 1. vidi se da je najmanja prosečna proizvodnja oraha bila u periodu 1976-1980. godine. Orah se najviše proizvodi u centralnom delu Srbije.

Tabela 1. Prosečna godišnja proizvodnja oraha na teritoriji današnje SR Jugoslavije (u tonama)
Izostavljen iz prikaza

Prosečno rodne 1994. godine u SR Jugoslaviji proizvedeno je 20.222 t oraha od čega u Crnoj Gori 291 t ili 1,4%, a u Srbiji 19.931 t ili 98,6%. U centralnoj Srbiji proizvedeno je 71,5% oraha, u Vojvodini 21,4% i na Kosovu i Metohiji 5,7%. Te godine na 1 ha obradivog zemljišta u Crnoj Gori proizvedeno je 1,6 kg oraha, u centralnoj Srbiji 5,5 kg, u Vojvodini 2,6 kg i na Kosovu i Metohiji 2,9 kg.

U poslednjih 48 godina u SR Jugoslaviji proizvodilo se od 8.090 (1979) do 23.050 (1973) tona plođova oraha (Statistički bilteni, 1951-1995). Proizvodnja oraha je jako varirala, ali je ipak rasla. U periodu 1991-1995. godine imali smo proizvodnju oraha u Jugoslaviji za 35% veću nesio u periodu 1948-1955. godine.

Analizirajući prosečnu proizvodnju oraha po stablu, vidi se da je ona bila od 5,4 (1979) do 19,4 kg (1953) ili varirala u granicama 1:3,6. Jedino kod kajsije od kontinentalnih voćnih vrsta imamo nestabilniju proizvodnju. Kod kajsije je taj odnos 1:16,5 (2:33 kg).

Kvalitet plodova je takode neujednačen. Postoje sitnoplodni genotipovi mase ploda oko 3,3 g dok pojedini imaju plodove mase i preko 29 g, sa mekom ljuskom, kao i najtvrđih koštunaca od kojih je praktično nemoguće dobili polutke jezgre. Randman jezgre je od oko 25% pa do 60%, sa prosekom oko 33%, dok je taj prosek npr. za naše sorte oraha veći od 50% (Korać 1989, Korać i sar. 1997). Boja i ukus jezgre su takođe varijabilni jer preovlađuje nesortna proizvodnja. Zato je nemoguće kupcima obezbediti ujednačen kvalitet.

Gro proizvodnje oraha je na terenima do 400 m/m, mada dosta stabala imamo na visinama između 400 i 600 m/m. Pojedinačnih stabala oraha ima i do 1.200 m/m (Korać 1987).

Preovlađuje okućnička proizvodnja. Preko 80% oraha gaji se u vidu pojedinačnih stabala ili u manjim drvoredima, najčešće u naseljima i pored nekoliko starih, magistralnih puteva. Drvoreda oraha pored poljskih puteva, kanala i reka nemamo. Rezultat svega je da mali deo proizvodnje oraha (manje od 15%) predmet prometa, dok se najveći deo troši u domaćinstvu.

Skica 1. Rasprostranjenost oraha u Jugoslaviji
Izostavljen iz prikaza

Na okućnicama se orah ne štiti od bolesti i štetočina i ne reže, osim prvih nekoliko godina dok se ne formira kruna. Od đubriva se povremeno koristi stajnjak. To je ekstenzivna i „čisto ekološka” proizvodnja. Ona bi imala svoje mesto ako bi više gajili sorte kalemljenog oraha otporne na patogene i primenjivali neophodne agromere.

Najvažniji rejoni za gajenje oraha u Jugoslaviji su timočki, podrinski, zapadnomoravski, južnomoravski, metohijski, fruškogorski i dr.

Sistematsko mesto oraha

U sistematici biljaka orah zauzima sledeće mesto:

Tip: Angiospermae (skrivenosemenjače)
Klasa: Dicotyledonae (dikotile)
Red: Juglandales Familija: Juglandaceae Rod: Juglans Vrsta: Juglans regia
Latinski naziv Juglans potiče od reči „Jovis” i „Glans” što znači „Jupiterov žir”, jer je orah oduvek smatran voćkom plodnosti. Familija Juglandaceae obuhvata 6 rodova sa oko 70 vrsta. Za voćarstvo je najvažniji rod Juglans, a potom Carya.

Unutar roda Juglans najveći privredni značaj ima vrsta Juglans regia L (običan, domaći, persijski, grčki-kraljevski orah), a znatno manji Juglans nigra L (crni orah) i Juglans hindsii (severni-kalifornijski crni orah), uglavnom kao dekorativno drvo i kao podloga za kalemljenje domaćeg oraha. Manji privredni značaj imaju vrste:

Juglans cinerea L – (sivi orah)

Juglans mandshurica (Maxim.) – mandžurski orah Juglans sieboldiana (Maxim.) – japanski orah
Juglans hindsii (Jeps) – severnokalifornijski crni orah Juglans californica (Watson) – kalifornijski orah i Juglans rupestris (Eugelnian) – mali orah koje se uglavnom gaje kao dekorativno drveće.
Rod Juglans u somatskim ćelijama ima 32 hromozoma (2n = 32).

Većina vrsta ovog roda se može međusobno ukrštati. Od roda Carya najveći značaj ima vrsta Carya pecan – pekan orah koji ima valjkasto izdužen plod s tankom i glatkom ljuskom (sl.l). Najviše se gaji u SAD.

Slika 1. Plod oraha: domaći – Juglans regia, pekan – Carya pecan, crni – Juglans nigra i mandžurski – Juglans mandshurica
Izostavljeno iz prikaza

II Biologija oraha

D. Sorte oraha

1. Značaj sorti

Dobri zemljišni i klimatski uslovi i primena savremene tehnologije, samo su jedan od preduslova za uspešnu proizvodnju oraha. Za visoke i redovne prinose i dobar kvalitet plodova izuzetno je važan dobar izbor sorti. Sorte oraha se jako razlikuju po rodnosti, otpornosti na mrazeve i patogene, kao i po kvalitetu plodova. Neke sorte oraha cvetaju u aprilu, a druge u maju, čak i u junu. Kod oraha je jako izražena dihogamija (sazrevanje muškog i ženskog gametofita u različitom vremenu). Većina sorti je protandrična, manji broj je protaginičan, dok su homogame sorte vrlo retke (videti fenogram cvetanja sorti oraha).

Za redovne i visoke prinose treba odabrati sorte velike potencijalne rodnosti i kraće vegetacije, tj. sorte koje ne oštećuju pozni prolećni i rani jesenji mrazevi. Odabrane sorte treba da su što otpornije prema bolestima i štetočinama. Kvalitet ploda treba da je ekstra ili prve klase. Posebno je važno da se odaberu sorte koje će se međusobno dobro oprašivati. To podrazumeva da u zasadu ima dovoljno kvalitetnog polena od početka cvetanja ženskih cvetova najranije sorte do završetka cvetanja najpoznije sorte.

2. Ocena rodnosti sorte

Rodnost se može oceniti na osnovu pokazatelja potencijalne rodnosti, kao što su broj rodnih pupoljaka na letorastu (i lateralni pupoljci nekih sorti su rodni sl. 11), broj ženskih cvetova po rodnom pupoljku (može ih biti 1-20 i više sl. V), broj rodnih grančica, odnosno broj plodova u jedinici zapremine krune, prosečna težina ploda, odnosno jezgre u jednom plodu, početak rodnosti, stepen homogamosti itd.

Najbolje ocenjivanje rodnosti je merenjem u toku više godina prinosa sa stabala koja su u punom plodonošenju kako ispitivanih sorti, tako i kontrolne sorte koje se moraju gajiti u istom zasadu, da su istovremeno zasađene i da se primenjuje istovetna agrotehnika).

Slika 11. Selekcija novosadski kasni i sorta bačka formiranja ženske cvetove u vršnom i u 2-3 bočna pupoljaka, što je retkost kod oraha
Izostavljeno iz prikaza

Rodne sorte u punoj rodnosti (od desete do šezdesete godine starosti) u dobrim uslovima proizvodnje treba da rađaju u proseku preko 40 kg/stablu godišnje ili preko 4 tone po 1 ha zasada.

3. Ocena kvaliteta ploda

Za ocenu kvaliteta ploda postoji više metoda. Kod nas je najčešće korišćena metoda po Zahovu (1948) modifikovana od Priola (1951) i Rudića (1962), po kojoj su pojedine osobine ploda poentirane, a broj mogućih poena varira od 24 do 100. Za poentiranje je uzimano 8 osobina, i to: spoljašnjost ljuske od 2 do 8 poena; masa ploda od 7 do 14 poena; randman jezgre od 1 do 15 poena; boja jezgre od 3 do 15 poena, lakoća vađenja jezgre od 3 do 12 poena; ukus jezgre od 3 do 15 poena; sadržaj ulja od 2 do 9 poena i trgovinska vrednost od 3 do 12 poena.

Pored dobrih strana, ova metoda ima i više nedostataka. Osnovni nedostaci su:

1. Poentiranja nisu vršena od istog broja, već nekad od 1, drugi put od 2, za masu ploda čak od 7.
2. Veliki broj poena nosi lakoća vađenja jezgre (12), a ona je u korelaciji s randmanom jezgre i spoljašnjosti ljuske, i tamo je već jednom poentirana (plodovi s visokim randmanom jezgre imaju tanju ljusku i jezgra im se lako vadi, pogotovo ako im je ljuska glatka, što je i najčešći slučaj).
3.  Poentiran je sadržaj ulja, a ne njihov kvalitet. Količina ulja u jezgri je skoro obrnuto proporcionalna količini belančevina, pa pošto su oba sastojka približno jednako važna, ne bi ih trebalo poentirati, već bi trebalo poentirati pogodnost jezgre za čuvanje, tj. sadržaj nezasićenih kiselina, na primer izražen kroz jodni broj.

Predlažemo metodu po kojoj bi se poentiralo 7 važnijih osobina ploda:

1. Masa ploda 1-20 poena
2. Randman jezgre 1-20 poena
3. Boja jezgre 1-20 poena
4. Ukus jezgre 1-10 poena
5. Pogodnost za čuvanje jezgre 1-10 poena
6. Spoljašnjost ljuske 1-10 poena
7. Pogodnost za čuvanje i prodaju u ljusci (trgovačka vrednost) 1-10 poena

Maksimalan broj poena – 100.

Masa ploda 1-20 poena

Maksimalan broj poena dobijaju plodovi s masom većom od 14 grama. Za svakih 0,5 g mase manje od 14 g plodovi po ovoj osnovi dobijaju jedan poen manje. Plodovi mase do 5 g dobijaju 1 poen (tab. 4).

Tabela 4. Broj poena po osnovu mase ploda
Izostavljeno iz prikaza

Krupni plodovi, neravne ljuske i vrlo malog randmana jezgre, koji spadaju u tipove oraha slabog kvaliteta plodova (tzv. „bapci”), ovim načinom ocenjivanja dobijaju za masu ploda previše poena, ali oni po osnovu randmana i spoljašnjosti ljuske gube dosta poena, tako da u najboljem slučaju mogu biti svrstani u drugu klasu kojoj realno i pripadaju.

Randman jezgre 1-20 poena

Maksimalan broj poena dobijaju plodovi koji imaju randman jezgre 53-58%. Za svakih 1% randmana jezgre manjeg od 53% i većeg od 58% oduzima se po 1 poen (tab. 5). Plodovi s randmanom jezgre manjim od 35% dobijaju 1 poen.

Tabela 5. Broj poena po osnovu randmana jezgre
Izostavljeno iz prikaza

Kod plodova s randmanom jezgre preko 58%, a pogotovo preko 60%, ljuska ne štiti dobro jezgru od vlage, ptica itd., pa se zato i kod plodova s randmanom jezgre preko 58% oduzimaju poeni.

Boja jezgre 1-20 poena

Plodovi svetle jezgre dobijaju maksimalan, a plodovi mrke (tamne) jezgre minimalan broj poena. Imamo pet osnovnih boja jezgre oraha (sl. VI), svaka sa po četiri nijanse i one nose sledeći broj poena:

• vrlo svetla jezgra 17-20 poena
• svetla jezgra 13-16 poena
• žuta i crvena jezgra 9-12 poena
• tamnomrka jezgra 5-8 poena
• vrlo tamna jezgra 1-4 poena

Ukus jezgre 1-10 poena

Ocenu moraju vršiti najmanje tri degustatora, pa se uzima njihov prosek. Plodovi s jezgrom odličnog ukusa dobijaju 9-10 poena:

• vrlo dobrog ukusa 7-8 poena
• dobrog ukusa 5-6 poena
• zadovoljavajućeg ukusa 3-4 poena
• slabijeg ukusa 1-2 poena

Pogodnost jezgre za čuvanje izražena jodnim brojem 1-10 poena.

Plodovi čije ulje ima jodni broj 145 ili manji dobijaju maksimalan broj poena (10). Plodovi čije ulje ima veći jodni broj od 145 dobijaju manji broj kao što se vidi iz tabele 6.

Ukoliko nemamo mogućnosti za ispitivanje jodnog broja ocena pogodnosti jezgre za čuvanje može se vršiti i organoleptički. Jezgra se čuva 10 dana na temperaturi od 40°C, a zatim se na osnovu promene boje i ukusa, naročito pojave i intenziteta užeglosti ocenjuje pogodnost za čuvanje poentiranjem od 1 do 10.

Tabela 6. Poentiranje ploda oraha po osnovu njihove pogodnosti za čuvanje
Izostavljeno iz prikaza

Spoljašnjost ljuske 1-10 poena

Plodovi glatke ljuske dobijaju 10 poena, a jako hrapave 1 poen. Opisno to možemo iskazati ovako:

• Plodovi glatke ljuske 9-10 poena
• Plodovi skoro glatke ljuske 7-8 poena
• Plodovi malo hrapave ljuske 5-6 poena
• Plodovi hrapave ljuske 3-4 poena
• Plodovi jako hrapave ljuske 1-2 poena
• Trgovačka vrednost plodova oraha 1-10 poena

Ovde se ocenjuju osobine ploda koje ranije nisu poentirane, a značajne su za prodaju oraha u ljusci, kao što su: Oblik ploda, pucanje ljuske po šavu, zatvorenost ljuskom dna ploda, boja ljuske, zaštićenost jezgre ljuskom itd. Ocenu daju najmanje tri ocenjivača, pa se uzima prosek.

• Plodovi odlične trgovačke vrednosti 9-10 poena
• Plodovi vrlo dobre trgovačke vrednosti 7-8 poena
• Plodovi dobre trgovačke vrednosti 5-6 poena
• Plodovi zadovoljavajuće trgovačke vrednosti 3-4 poena
• Plodovi slabije trgovačke vrednosti 1-2 poena

Za ocenu kvaliteta plodova uzima se prosečan uzorak od najmanje 60 plodova (tri ponavljanja po 20 plodova) s proporcionalnim učešćem kvalitetnih klasa.

Plodovi se prethodno sušenjem dovode do konstantne mase (da je količina vode u jezgri 3-5%). Ovo se može postići i držanjem plodova oko mesec dana u jednom sloju u prostoriji s parnim grejanjem.

Masa plodova i randman jezgre se određuju na osnovu pojedinačnih merenja svakog ploda i jezgre pomoću precizne vage, tačnosti najmanje 1/10 grama, a jodni broj po Hanuši (videti Službeni list SFRJ, br. 25/1973, gde su određene metode za ispitivanje kvaliteta masti i ulja i dat opis ove metode).

Po ovoj metodi za ocenu kvaliteta plodova oraha maksimalan broj poena je 100. Plodovi sorte ili selekcije koji dobijaju 91-100 poena svrstavaju se u Ia (ekstra) klasu,

• sa 81-90 poena u I klasu
• sa 71-80 poena u II klasu.

4. Metodika za ocenu kvaliteta sorti i tipova oraha za rejon u kome se vrši ispitivanje

Ocena kvaliteta sorti i tipova oraha vrši se na bazi poentiranja, a uzimajući u obzir ove četiri osobine:

1. Rodnost (do 40 poena)
2. Kvalitet ploda (do 30 poena)
3. Otpornost na mraz (do 20 poena)
4. Otpornost na bolesti (do 10 poena)

Otpornost na mraz i bolesti nose relativno malo poena jer su vrednovane i kroz rodnost sorte.
Rodnost može nositi maksimalno 40 poena. Izračunava se tako što se uzima petogodišnji prosečan prinos po stablu u punom rodu. Maksimalan broj poena dobijaju sorte sa prosečnim prinosom od 40 kg i više. Prosečni prinos ispod 40 kg po stablu ujedno pokazuje broj poena koji se pri oceni sorte daje za njenu rodnost.

Kvalitet ploda može nositi maksimalno 30 poena od mogućih 100. Dobija se tako što se broj poena za ocenu kvaliteta ploda oraha po Koraću (1987), a koja maksimalno može biti 100, množi sa 0,3 i tako se dobije broj poena za ocenu kvaliteta sorti i tipova oraha, a koji se odnosi na kvalitet ploda.

Otpornost na mraz može nositi maksimalno 20 poena. Dobija se tako što se petogodišnji prosek procenta oštećenja temenih pupoljaka (bilo da su krenuli ili da su u stadijumu mirovanja) množi sa 0,2 i dobijeni broj se oduzima od maksimalnog broja poena (20) za ovu sortu.

Otpornost na bolesti može nositi maksimalno 10 poena. Ocena se vrši u avgustu, a izračunava se tako što se procenat zahvaćenih listova množi sa 0,1 pa se dobijeni broj oduzima od maksimalnog broja poena (10) za ovu osobinu. Npr. ako je 60% listova zahvaćeno patogenom (Gnomonia leptostyla i Xantomonas juglandis) broj poena za otpornost na bolesti izračunačemo tako što 60 množimo sa 0,1 što iznosi 6 i to oduzmemo od maksimalnog broja poena 10, pa to iznosi 4.