Nastava iz ORGANIZACIJE POLJOPRIVREDNIH GAZDINSTAVA izvodi se u dva dijela za sve odsjeke − smjerove studija na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Opšti dio je zajednički za sve odsjeke i izvodi se po jedinstvenom programu. Specijalni dio je specifičan za svaki smjer studija. Ovaj udžbenik je namijenjen studentima stočarskog smjera, jer tretira organizaciju i ekonomiku stočne proizvodnje.

Materija je sistematizovana po linijama stočne proizvodnje i to po prvi put kod nas. Obrađen je ekonomski značaj i proizvodno-ekonomski položaj svake linije proizvodnje, zatim kriteriji njihovog izbora na gazdinstvu, sistem držanja s obzirom na objekte, opremu i nivo intenzivnosti proizvodnje, te organizacija pojedinih radnih procesa i najzad činioci koji opredjeljuju proizvodnost rada i ekonomičnost pojedinih linija proizvodnje.

Prije razmatranja pojedinih linija proizvodnje, u zasebnim poglavljima obrađena je materija koja ima opšti karakter i zajednička je svim linijama stočne proizvodnje i to: ekonomski značaj stočarstva i organizacija reprodukcije.

U obradi problema organizacije i ekonomike stočne proizvodnje korištena su najznačajnija naučna i stručna saopštenja i iskustva iz naše prakse. Iscrpno su korišteni režultati vlastitih istraživanja. Rezultati inostrane literature i prakse navedeni su samo u nedostatku domaćih izvora i u slučajevima koji se mogu primijeniti u našim uslovima.

1. juna 1973. godine Autor

Sadržaj

PREDGOVOR PRVOM IZDANJU

1.0. U V O D

1.1. EKONOMSKI ZNAČAJ STOČARSTVA

1.1.1. Stočarstvo − privredna grana
1.1.2. Stočni proizvodi u ishrani stanovništva
1.1.3. Stočarstvo − stabilizator poljoprivredne proizvodnje i izvor sirovina za industriju
1.2. Pokazatelji zastupljenosti stočarstva
1.3. Zastupljenost stoke u SFR Jugoslaviji
1.4. Uslovi koji utiču na zastupljenost stoke na gazdinstvu
1.5. Iskoriščavanje hranjivih materija u stočnoj proizvodnji
1.6. Obilježja industrijske organizacije stočarske proizvodnje

2.0. ORGANIZACIJA REPRODUKCIJE

2.1.1. Pojam i vrsta reprodukcije
2.1.2. Karakter reprodukcije u stočarstvu
2.1.3. Sopstvena reprodukcija
2.2.0. Termini oplođivanja
2.2.1. Prva oplodnja ženskih grla
2.2.2. Oplodnja ženskih grla koja su od ranije u priorodu
2.2.3.0. Dobijanje podmlatka
2.2.3.1. Organizacija proizvodnje teladi
2.2.3.2. Organizacija proizvodnje prasadi
2.3.0. Dužina korištenja priplodnih grla
2.4.0. Obnova i proširenje stada
2.5.1. Najpovoljnije vrijeme prodaje stoke
2.6.0. Struktura stada
2.6.1. Kategorizacija stoke
2.6.2. Pojam i vrste strukture stada
2.6.3. Struktura stada po vrstama stoke
2.7.1 . Obrt stada
2.7.2. Prosječan broj grla na gazdinstvu
2.7.3. Ukupna proizvodnja žive mjere

3.0. EKONOMIKA GOVEDARSTVA

3.1.0. EKONOMSKI ZNAČAJ GOVEDARSTVA
3.1.1. Ekonomska svojstva goveda
3.1.2. Odnos broja goveda prema drugim vrstama stoke
3.1.3. Kretanje broja goveda u SFRJ i zastupljenost po republikama
3.1.4. Struktura govedarstva SFRJ

3.2.0. EKONOMIKA PROIZVODNJE MLIJEKA
3.2.1. Mliječnost krava
3.2.2. Proizvodnja i tržišnost mlijeka
3.2.3. Proizvodno-ekonomski položaj mlijeka
3.2.4. Uslovi za industrijsku organizaciju proizvodnje mlijeka
3.2.5.0. Izbor proizvodnje mlijeka na gazdinstvu
3.2.5.1. Diferenciranje govedarstva na linije proizvodnje
3.2.5.2. Uslovi koji doprinose izboru proizvodnje mlijeka na gazdinstvu
3.2.5.3. Tipovi proizvodnih jedinica za proizvodnju mlijeka
3.2.5.4. Izmuzne proizvodne jedinice
3.2.5.5. Proizvodne jedinice za proizvodnju mlijeka i uzgoj podmlatka
3.2.5.6. Proizvodne jedinice za proizvodnju mlijeka i mesa
3.2.6.1. Ob im I dinamika proizvodnje mlijeka
3.2.6.2. Obim proizvodnje stajnjaka
3.2.6. 3. Optimalna veličina farmi za proizvodnju mlijeka
3.2.7.0. Organizaciono ekonomska obilježja stajskog sistema držanja krava
3.2.7.1. Staje sa biološkog, tehničkog i ekonomskog stanovišta
3.2.7.2. Zatvorene staje − vezano držanje ili otvorene staje − slobodno držanje (prednosti i nedostaci)
3.2.7.3. Organizaciono-ekonomska obilježja objekata na farmi za proizvodnju mlijeka
3.2.7.4. Objekti centra za proizvodnju
3.2.7.5. Objekti centra za reprodukciju
3.2.7.6. Objekti za smještaj stočne hrane
3.2.7.7. Prateći objekti na farmi
3.2.7.8. Dispozicija staja na farmi
3.2.7.9. Izgradnja objekata industrijskim građevinskim elementima
3.2.7.10. Program izgradnje objekata za mliječnu farmu

3.2.8.0. ORGANIZACIJA RADNIH PROCESA
3.2.8.1. Organizacija ishrane
3.2.8.1.1. Ishrana silažom
3.2.8.1.2. Ishrana sijenom
3.2.8.1.3. Kriteriji izbora načina ishrane
3.2.8.2.0. Organizacija muže
3.2.8.2.1. Prednost mašinske nad ručnom mužom
3.2.8.2.2. Muža u klasičnim stajama
3.2.8.2.3. Muža u izmuzištu
3.2.8.2.4. Kriteriji izbora uredjaja za mužu
3.2.8.2.5. Broj muznih jedinica po muzaču
3.2.8.2.6. Učinak muzača i efikasnost muznih uređaja
3.2.8.2.7. Broj dnevnih muža
3.2.8.3.0. Organizacija odstranjivanja stajnjaka iz staje
3.2.9.0. PROIZVODNOST RADA
3.2.9.1. Struktura vremena rada u staji muznih krava
3.2.9.2. Mliječnost i proizvodnost rada
3.2.9.3. Način držanja i proizvodnost rada
3.2.9.4. Opremljenost proizvodnje mlijeka i proizvodnost rada

3.2.10.0. EKONOMIČNOST PROIZVODNJE MLIJEKA
3.2.10.1. Struktura troškova proizvodnje mlijeka
3.2.10.2. Karakter troškova u proizvodnji mlijeka
3.2.10.3. Nivo prlnosa po grlu kao faktor ekonomičnosti
3.2.10-.4. Cijene, nivo prinosa i dužina korištenja krava kao faktori ekonomičnosti
3.2.10.5. Intenzivnost ishrane kao činilac ekonomičnosti proizvodnje mlijeka
3.2.10.6. Tih ishrane kao činilac ekonomičnosti
3.2.10.7. Sezonost u ishrani kao faktor ekonomičnosti proizvodnje mlijeka
3.2.10.8. Granica ekonomičnosti proizvodnje mlijeka
3.2.10.9. Relativna ekonomičnost proizvodnje mlijeka
3.2.10.10. Proizvodna funkcija u proizvodnji mlijeka

3.3.0. EKONOMIKA PROIZVODNJE GOVEDJEG MESA
3.3.1. Proizvodnja i tržišnost mesa
3.3.2. Potrošnja govedjeg mesa
3.3.3. Proizvodno-ekonomski položaj proizvodnje mesa
3.3.4. Pogodnost proizvodnje mesa za industrijsku organizaciju proizvodnje
3.3.5. Izbor proizvodnje mesa

3.3.6.0. TIPOVI PROIZVODNIH JEDINICA ZA PROIZVODNJU MESA
3.3.6.1. Proizvodne jedinice za proizvodnju mesa sa sopstvenom reprodukcijom
3.3.6.2. Proizvodne jedinice za proizvodnju mesa bez sopstvene reprodukcije

3.3.7.0. IZBOR TIPA TOVA
3.3.7.1. Kriteriji klasifikacije
3.3.7.2. Tov teladi
3.3.7.3. Tov junadi
3.3.7.4. Tov adraslih grla

3.3.8.0. INTENZIVNOST TOVA

3.3.9.0. PROIZVODNOST RADA

3.3.10.0. EKONOMIČNOST
3.3.10.1. Struktura troškova
3.3.10.2. Tip ishrane kao faktor ekonomičnosti tova
3.3.10.3. Pol životinja u tovu kao faktor ekonomičnosti
3.3.10.4. Način držanja kao faktor ekonomičnosti tova
3.3.10.5. Cijene na početku i kraju tova kao faktor ekonomičnosti
3.3.10.6. Unovčenje hrane − mjerilo ekonomičnosti tova goveda

3.4.0. EKONOMIKA ODGAJIVANJA PODMLATKA GOVEDA
3.4.1. Organizaciono-ekonomske karakteristike odgajivanja podmlatka

3.4.2. PROIZVODNOST RADA

3.4.3.0. EKONOMIČNOST ODGAJIVANJA PODMLATKA
3.4.3.1. Struktura troškova
3.4.3.2. Činioci ekonomičnosti odgajivanja podmlatka
3.4.3.3. Nive ishrane kao faktor ekonomičnosti

4.0. EKONOMIKA OVČARSTVA

4.1.0. EKONOMSKI ZNAČAJ OVČARSTVA
4.1.1. Ekonomska svojstva ovaca
4.1.2. Odnos broja ovaca prema drugim vrstama stoke
4.1.3. Kretanje broja ovaca
4.1.4. Struktura ovčarstva SFRJ
4.1.5. Proizvodnja i tržišnost u ovčarstvu
4.1.6. Proizvodno-ekonomski položaj ovčarstva
4.2.0. IZBOR TIPA OVČARSKE PROIZVODNJE
4.2.1. Proizvodnja vune (vuna − meso)
4.2.2. Proizvodnja mesa (meso − vuna)
4.2.3. Proizvodnja mlijeka (mlijeko − meso − vuna)
4.3.0. TIPOVI TOVA OVACA
4.3. Tov odraslih grla
4.3.2. Tov jagnjadi
4.3.2.1. Tov jagnjadi na mlijeku
4.3.2.2. Tov odbijene jagnjadi na paši
4.3.2.3. Tov odbijene jagnjadi u zatvorenom prostoru

4.5.0. ORGANIZACIJA STOČARSKIH KRETANJA
4.5.1. Pojam, uzroci i svrha
4.5.2. Vrste stočarskih kretanja
4.5.3. Uticaj stočarskih kretanja na proizvodnju ovaca

4.6.0. ORGANIZACIJA SNABDIJEVANJA VODOM
4.6.1. Specifičnosti snabdijevanja ovaca vodom
4.6.2. Potrebne količine vode
4.6.3. Objekti za sakupljanje atmosferske vode

4.7.0. ORGANIZACIJA RADNIH PROCESA
4.7.1. Organizacija striže ovaca
4.7.2. Organizacija muže

4.8.0. PROIZVODNOST RADA

4.9.0. EKONOMIČNOST PROIZVODNJE
4.9.1. Struktura troškova
4.9.2. Uticaj veličine stada i plodnosti ovaca na ekonomičnost proizvodnje jagnjadi
4.9.3. Činioci ekonomičnosti tova jagnjadi

5.0. EKONOMIKA SVINJARSTVA

5.1.0. EKONOMSKI ZNAČAJ SVINJARSTVA
5.1.1. Ekonomska svojstva svinja
5.1.3. Kretanje broja svinja u SFRJ i zastupljenost po republikama
5.1.4. Struktura svinjarstva
5.1.5. Proizvodnja i tržišnost u svinjarstvu
5.1.6. Proizvodno-ekonomski položaj svinjarstva
5.1.7. Uslovi za industrijsku organizaciju proizvodnje svinja

5.2.0. IZBOR TIPA PROIZVODNJE
5.2.1. Odnos svinjarstva prema drugim proizvodnjama na gazdinstvu
5.2.2.0. Izbor tipova proizvodnje u svinjarstvu
5.2.2.1. Odgajivanje svinja
5.2.2.2. Tov svinja

5.4.0. IZBOR SISTEMA PROIZVODNJE SVINJA
5.4.1. Intenzivnost proizvodnje
5.4.2. Organizaciono-ekonomska obilježja objekata
5.4.3. Kapacitet i lokacija farme

5.5.0. ORGANIZACIJA RADNIH PROCESA

5.6.0. PROIZVODNOST RADA

5.7.0. EKONOMIČNOST PROIZVODNJE
5.7.1. Karakter troškova u proizvodnji svinja
5.7.2. Struktura troškova
5.7.3. Intenzitet plodnosti, broj i težina odbijene prasadi kao faktori ekonomičnosti
5.7.4. Uticaj početne težine i cijene prasadi na rezultate tova
5.7.5. Hrana kao faktor ekonomičnosti tova
5.7.6. Pokazatelji ekonomičnosti tova svinja
5.7.7. Graniča ekonomičnosti tova svinja

6.0. EKONOMIKA ŽIVINARSTVA

6.1.0. EKONOMSKI ZNAČAJ ŽIVINARSTVA
6.1.1. Ekonomska svojstva živine
6.1.2. Kretanje broja živine
6.1.3. Proizvodnja u živinarstvu
6.1.4. Potrošnja živinskog mesa
6.1.5. Uslovi za industrijsku organizaciju proizvodnje
6.1.6. Integracija u proizvodnji živinskog mesa i jaja

6.2.0. IZBOR TIPA PROIZVODNJE U ŽIVINARSTVU

6.3.0. IZBOR SISTEMA PRCIZVODNJE MESA I JAJA
6.3.1. Izbor sistema držanja
6.3.2. Izbor objekata
6.3.3. Lokacija farme za proizvodnju mesa

6.4.0. ORGANIZACIJA RADNIH PRCCESA

6.5.0. PRCIZVODNOST RADA

6.6.0. EKONOMIČNOST
6.6.1. Struktura troškova
6.6.2. Hrana kao faktor ekonomičnosti
6.6.3. Nesivost kao faktor ekonorničnosti

7.0. ORGANI2LACIJA I EKONOMIKA PROIZVODNJE KRMNOG BILJA

7.1.0. IZBOR SISTEMA DRŽANJA STOKE
7.1.1. Sistemi stočarstva
7.1.2. Stajsko-pašnjački i pašnjačko-stajski sistemi
7.1.3. Ekstenzivni stajsko-pašnjački sistem
7.1.4. Srednje intenzivan stajsko-pašnjački sistem stočarstva
7.1.5. Intenzivan stajsko-pašnjački sistem stočarstva
7.1.6. Stajski sistem držanja stoke
7.2.0. Bilans stočne hrane

7.3.0. KRMNO BILJE NA GRANICAMA
7.3.1. Kriteriji izbora krmnih usjeva
7.3.2. Intenzivnost proizvodnje krmnog bilja na oranicama

7.3.3.0. LUCERKA I DJETELINA
7.3.3.1. Mjesto i značaj lucerke i dijetalne u proizvodnji krmnog bilja na oranicama
7.3.3.2. Nivo ulaganja kao faktor prinosa
7.3.3.3. Prinos kao faktor ekonomičnosti
7.3.3.4. Struktura troškova
7.3.3.5. Uticaj količina upotrebljenih mineralnih đubriva na prinos i ekonomičnost
7.3.3.6. Proizvodnost rada
7.3.3.7. Prinos kao činilac proizvodnosti rada

7.3.4.0. KUKURUZ (BILJKA) ZA ISHRANU STOKE
7.3.4.1. Nivo ulaganja kao faktor prinosa
7.3.4.2. Prinos kao faktor ekonomičnosti
7.3.4.3. Struktura troškova
7.3.4.4. Uticaj količina upotrebljenih mineralnih đubriva na prinos i ekonomičnost
7.3.4.5. Proizvodnost rada

7.4.0. ORGANIZACIJA ZELENOG KRMNOG KONVEJERA

7.5.0. ORGANIZACIJA KORIŠTENJA PAŠNJAKA
7.5.1. Značaj prirodnih izvora stočne hrane
7.5.2. Planinsko gazdovanje − specifičan vid korištenja planinskih pašnjaka
7.5.3. Tipovi planinskog gazdovanja
7.5.4. Organizaciono-ekonomske osobine planinskih pašnjaka
7.5.5. Organizacija pregonskog korištenja pašnjaka
Popis tabela
Pregled grafikona i šema

Literatura

1.0. Uvod

1.1. Ekonomski značaj stočarstva

1.1.1. Stočarstvo − privredna grana

Stočarstvo ispunjava različite zadatke u svom istorijskom razvoju:

1. Zamjenjuje Ijudsku radnu snagu − vučnom snagom,
2. Povećava biljne prinose − putem stajnjaka,
3. Proizvodi stočne proizvode oplemenjavanjem prinosa biljne proizvodnje, odnosno preradom manje vrijednih, kabastih u kvalitetne, koncentrovane proizvode, biloza direktnu Ijudsku ishranu ili za preradjivačku, prije svega prehrambenu industriju.

U uslovima nerazvijene privrede i tržišta, male gustine stanovništva i dominantnog načina korištenja zemljišta putem pašnjaka, stočarstvo ima zadatak da direktno koristi primarne snage zemljišta. U takvim okolnostima, koje se i danas susreću u saobraćajno nerazvijenim i slabo naseljenim oblastima, stočarstvo je sredstvo korištenja zemljišta sa malim ulaganjem rada. Danas stočarstvo ima i ispunjava ovaj zadatak svuda tamo gdje zemljišne i klimatske prilike više odgovaraju porastu i razvitku krmnog bilja. Stepe i planine se inače na drugi način ne bi mogli ni iskorišćavati.

Razvitkom privrede, posebno tržišta i porastom broja stanovništva, povećava se oranična proizvodnja. Osobito žitarice dobivaju u značaju. To su počeci intenziviranja poljoprivredne proizvodnje. U ovoj fazi razvoja stočarstvo poprima zadatak povećavanja prinosa biljne proizvodnje i održavanja plodnosti zemljišta preko stajnjaka. Istovremeno stočarstvo prerađuje sporedne proizvode oranične proizvodnje, koje nemaju tržne cijene (slama, pljeva, otpaci zrna i dr). Stočarstvo, dakle, ima izvanredno važnu ulogu u rekonstrukciji sistema korištenja zemljišta. Stoga se može reći da je u tom periodu stočarstvo „u službi“ oranične proizvodnje.

Daljim razvitkom privrede, osobito industrije i mehanizovanog rada, na tržištu se povećava potražnja stočnih proizvoda. Jačanjem kupovne moći potrošača ta potrošnja je sve veća. Tada se ratarska proizvodnja postepeno orijentiše prema potrebama stočarstva i u određenim slučajevima stavlja se „u službu“ stočarstva. Radi što veće proizvodnje kvalitetnih stočnih proizvoda, stočarstvo se više ne zadovoljava samo sporednim proizvodima biljne proizvodnje, već koristi za ishranu i prerađuje i one ratarske proizvode koji bi mogli poslužiti za Ijudsku ishranu (žitarice). Stočarstvo, prema tome, vrši opIemenjivanje biljnih (ratarskih) proizvoda.

Pretvaranje biljnih proizvoda u stočne može se nazvati oplemenjivanjem stoga 5to se od masti, bjelančevina i ugljenih hidrata kabastih i drugih krmiva, preradom putem stoke dobivaju koncentrovani stočni proizvodi oslobođeni balasta. Od biljnih se dobivaju stočne bjelančevine. Ugljeni hidrati se transformišu u životinjsku mast.

Zbog veće koncentracije mnogi stočni proizvodi su transportabilniji (meso, sir, vuna) od sirovina koje su poslužile za njihovu izgradnju. Pored toga što se dobivaju koncentrovaniji proizvodi, kod njih se uspostavlja drugi, povoljniji odnos izmedju ugljenih hidrata, bjelančevina i masti.

Stočarskom proizvodnjom se oplemenjavaju biljni proizvodi, ali zadatak stočarstva se ne sastoji u oplemenjavanju, već u proizvodnji životnih namirnica animalnog porijekla, koje su postale značajan sastavni dio ishrane savremenog čovjeka.

Prema podacima Jakobsona oko 40% ukupne svjetske proizvodnje sa zemIjišta čini stočna hrana, koja se može koristiti jedino ako se tronsformiše u stočne proIzvode. Druge procjene povećavaju učešće stočne hrane na 50% ukupne svjetske proizvodnje sa zemljišta.

U ukupnoj vrijednosti poljoprivredne proizvodnje stočarstvo kod nas učestvuje sa oko 40%, dok je učešće stočnih proizvoda u finalnoj pol poprivrednoj proizvodnji nešto iznad 50%. Učešće stočnih proizvoda u finalnoj poljoprivrednoj proizvodnji iznosilo je 1963. godine u Engleskoj 76%, u SR Njemačkoj 75%, u Austriji 72%, u Francuskoj 68%.

Po učešću stočarstva u vrijednosti poljoprivredne proizvodnje naša zemlja se nalazi među posljednjim u Evropi. Ipak je stočarstvo najznačajnija grana poljoprivredne proizvodnje i značajna grana naše privrede.

1.1.2. Stočni proizvodi u ishrani stanovništva

Stočarstvo je važan izvor prehrambenih proizvoda. Potrošnju stočnih proizvoda u SFRJ ilustruje tabela 1.

Posmatrano kroz petnaestogodišnji period zapaža se da u našoj zemlji raste potrošnja stočnih proizvoda. Stočarstvo kao privredna grana postaje, prema tome, sve značajniji izvor prehrambenih proizvoda za građane Jugoslavije. Po stanovniku je potrošnja mesa u razdoblju od 1954-1970. godine povećana sa 23 na 36 kg, odnosno za jednu polovinu. Povećanje specifične potrošnje mesa odnosi se na sve vrste osim ovčijeg. Najveće povećanje potrošnje zabilježeno je kod svinjskog mesa. Potrošnja mlijeka je neznatno porasla. Potrošnja jaja je porasla sa 34 na 134 komada po stanovniku. Porastom realnih ličnih dohodaka rasti će kupovna moć potrošača, a time i potrošnja stočnih proizvoda. Prema podacima iz tabele 2. može se zaključiti da su struktura kalorija i biohemijski sastav obroka jugoslovenskih građana nezadovoljavajući. Dominantno učešće zitarica u strukturi kalorija i nedovoljna zastupljenost kalorija i bjelančevina animalnog porijekla, daju osnovno obilježje ishrani našeg stanovništva. Stoga stočarstvu, odnosno njegovim proizvodima i prerađevinama pripada u rekonstrukciji nacionalne ishrane posebno mjesto.

1.1.3. Stočarstvo − stabilizator pol poprivredne proizvodnje i izvor sirovina za industriju

Stočarska proizvodnja se uglavnom karakteriše manjim variranjem obima po godinama od biljne proizvodnje, što ilustruju podaci iz tabele 3. Stoga se ovoj gram pripisuje svojstvo stabiIizatora poljpoprivredne proizvodnje.

3.0. Ekonomika govedarstva

3.2.10.0. Ekonomičnost proizvodnje mlijeka

3.2.10.1. Struktura troškova proizvodnje mlijeka

Struktura troškova je odraz nivoa ulaganja i medjusobnog odnosa angažovanih sredstava proizvodnje po količini i cijenama.

Najveći značaj u proizvodnji mlijeka imaju troškovi i s h r a n e. Ovi troškovi imaju najznačajniji upliv na ekonomičnost proizvodnje mlijeka. Na minuli rad izražen u vrijednosti stočne hrane najčešće otpada 50-60 % ukupnih troškova proizvodnje mlijeka. Na društvenim gazdinstvima SFRJ je u periodu 1960-1971. godine struktura troškova proizvodnje mlijeka pokazivala odnose predstavljene u tabeli 57. Na ispitivanim društvenim gazdinstvima relativno učešće troškova ishrane u ukupnim troškovima iznosilo je u periodu ispitivanja prosječno 42,4%, odnosno 37,2% (1969godine) do 55,6 % (1960. godina). U dvanaestogodišnjem periodu troškovi su rasli u apsolutnim ali su opadali u relativnim mjerilima, što ukazuje da su brže rasle neke druge kategorije troškova (rad, indirektni troškovi).

U praksi nekih gazdinstava troškovi ishrane prelaze 60%. Tako ovi troškovi pokazuju veću varijabilnost od ostalih troškova proizvodnje mlijeka.

Povećano učešće troškova stočne hrane u ukupnim troškovima proizvodnje, uz uslov eliminisanja rastura i „luksuzne“ potrošnje, ima, po pravilu, za posl jedicu povećanje ekonomičnosti proizvodnje mlijeka.

Hrana varira u troškovima zbog razlika u upotrebljenim količinama stočne hrane za proizvodnju jedinice proizvoda, razlika u kvalitetu i cijenama krmiva, kao i zbog razlika u načinu držanja i organizaciji radnih procesa. Osim toga, pasminski sastav i starosna struktura stada, kao i tip proizvodne jedinice doprinose ovim razlikama.

Troškovi živog rada su po značaju odmah iza troškova ishrane. Proizvodnja mlijeka angažuje, prema drugim stočnim proizvodnjama, relativno najviše živog rada.

Direktni lični dohoci su u dvanaestogodišnjem periodu na ispitivanim društvenim gazdinstvima iznosili prosječno 21 %, i to 12,1% u 1960. i 24% u 1970/71. godine (Tabela 57). Troškovi živog rada ispoljili su u periodu ispitivanja tendenciju porasta, ne samo apsolutno već i relativno, tako da je njihovo učešće imalo najveći relativni porast u strukturi troškova. Treba očekivati njihov dalji porast u skladu sa nastojanjima za povećanjem ličnog standarda.

Struktura troškova proizvodnje mlijeka (%) − obračunato po kravi –

Tabela 57.

Izostavljeno iz prikaza

• Pokazatel j 1960.
• (n=44) 1961.
• (n=49) 1962.
• (n=46) 1963.
• (n=45) 1964.
• (n=44) 1965.
• (n=45) 1966.
• (n=51) 1967.
• (n=43) 1968.
• (n=50) 1969.
• (n=49) 1970.
• (n=46) 1971.
• (n=44) Prosjek (1960-1971)
  Hrana
  Ostali direktni troškovi materijala
  Direktna amor tizacija
  Direktni dohoci
  Ostali (indirektni) troškovi
  Troškovi ukupno

Izvor podataka: Zajednica naučno-istraživačkih ustanova za ekonomiku poljoprivrede.

Troškovi proizvodnje i cijene koštanja osnovnih poljoprivrednih proizvoda na društvenim gazdinstvima. Beograd, 1962-197!.

U analizi rezuitata proizvodnje mlijeka na društvenim gazdinstvima Kindibal (1963) je utvidio da su društvena gazdinstva sa najnižim ličnim dohocima svedeno na kravu, imali i najnižu proizvodnju mlijeka i najvišu cijenu koštanja jedinice proizvoda. Takvi odnosi odražavaju neiskorištenost kapaciteta (niska mliječnost) i odsustvo stimulativnih mjera za povećanje proizvodnje, proizvodnosti rada i ličnih dohodaka. Sa povećanjem ličnih dohodaka raste proizvodnja mlijeka, dok cijena koštanja opada.

Amortizacija , kao trošak u proizvodnji mlijeka, znatno zavisi od troškova uzgoja, odnosno cijene nabavljenih grla, vrijednosti grla pri izlučivanju iz procesa proizvodnje i trajanja korištenja krava. Pored toga, u proizvodnji mlijeka učestvuju objekti i oprema za smještaj stoke i stočne hrane, koji povlače relativno visoke troškove amor tizacije. Koja će grupa troškova u okviru amortizacije dominirati zavisi od vrijednosti stada, karaktera objekata, opremljenosti farme i dr. Na ispitivanim društvenim gazdinstvima SFRJ, najveći dio (80-90%) amortizacije otpada na amortizaciju krava.

Direktna amortizacija je u periodu 1960-1971. godine na ispitivanim gazdinstvima iznosila u prosjeku 6,2% i pokazala najveći stepen stabilnosti medju svim kategorijama troškova osnovnih sredstava. Zanimljivo je da je i kod gazdinstava sa najvećim učešćem troškova amorfizacije u ukupnim troškovima, ostvarena u prosjeku 1961. godine najniža proizvodnja mlijeka po kravi. Vjerovatnc su dominirala u stadu novonabavljena grla, koja nisu bila dostigla nivo normalne proizvodnje.

Opšti (indirektni) troškovi, koji obuhvataju troškove stočarstva, uprave, prodaje, kamate na kredite i ostale doprinose, pokazuju visoku participaciju u ukupnim troškovima proizvodnje mlijeka. Za dvanaest godina ispitivanja ovi troškovi su ispoljili tendenciju porasta i učestvovali su u ukupnim troškovima sa prosječno 23%.

3.2.10.2. Karakter troškova u proizvodnji mlijeka

Proizvodnja mlijeka, kao bioekonomska kategorija, angažuje znatna sredstva čijom upotrebom nastaju troškovi . Prema ponašanju u odnosu na obim ostvarene proizvodnje, troškovi proizvodnje mlijeka se dijele na promjenljive (varijabilne) i nepromjenljive (fiksne).

Promenljivi troškovi obuhvataju troškove proizvodne hrane i dio troškova rada koji je vezan za jedinicu proizvoda. Ovi troškovi se mijenjaju sa promjenama nivoa proizvodnje. Od ukupnih na promjenljive troškove prema Bajčetiću i Miloševiću (1967) otpadalo je na šest društvenih gazdinstava u periodu od 1961. do 1965. godine 62-73%.

Nepromjenljivi troškovi obuhvataju dvije grupe troškova. Jedna je grupa troškova vezana za učestvovanje u procesu proizvodnje svakog grla − krave pojedinačno kao jedinice kapaciteta. To su troškovi uzdržne hrane, prostirke, osiguranja krave i direktna amortizacija. Druga grupa nepromjenljivih troškova obuhvata one troškove koji nastaju angažovanjem sredstava koja nisu neposredno vezana za muzna grla već za proizvodjačku jedinicu (farmu) kao cjelinu. U ovoj grupi su dio opštih troškova stočarstva i drugi indirektni troškovi. Na fiksne troškove otpadalo je prema istim autorima 27-38%.

Razvrstavanje troškova proizvodnje mlijeka na promjenljive i nepromjenljive, iako uslovnog karaktera, dozvoljava bliže upoznavanje njihovog karaktera i uspješnije prosudjivanje ekonomičnosti mliječne proizvo-.n je.

Promjenljivi troškovi se u najvećoj mjeri konstituišu preko proizvodnog dijela obroka. Prema shvatanju mnogih istraživača proizvodnja mlijeka ima karakter I inearne funkcije utrošene proizvodne hrane. Drugim riječima, ova proizvodnja raste u lineamom odnosu prema konzumiranom proizvodnom dijelu obroka, sve dok krava ne postigne biološku granicu svoje mli ječnosti. Tako po shvatanju Witt-a i Blohm-a potreba proizvodne hrane (energija i svarljivi protein) za 1 lit. mlijeka je jednaka na svim nivoima proizvodnje. Witt je, naime, u svojim ogledima sa 1 kg koncentrata proizveo2 do 2,2 kg mlijeka neovisno da li krava daje 10, 15 ili 30 kg mlijeka dnevno. Prema ovom stanovištu ulaganje proizvodne hrane je p r o p o r c i o n a I n o do biološkog kapaciteta krava, a granicu ekonomičnosti treba tražiti na granici proizvodne sposobnosti krave. Kako se uzgojnim radom stalno pomjera biološka granica mliječnosti, a osobine hraniva i tehnika ishrane stalno usavršavaju, to se i granica ekonomičnosti proizvodnje mlijeka neprekidno pomjera.

Prema drugim shvatanjima (Heady) utrošak hrane iznad uzdržnog obroka pokazuje opadajuće prinose.

Prihvati li se stanovište da se promjenljivi troškovi linearno povećavaju sa porastom proizvodnje mlijeka ill čak da imaju tendenciju porasta svedeno na jedinicu proizvoda, − tome se suprotstavlja opadanje nepromjenljivih (fiksnih) troškova po jedinici proizvoda. Naime, sa porastom proizvodnje mlijeka nepromjenljivi troškovi ostaju po obimu na istom nivou, ali postaju sve manji kada se svedu na jedinicu proizvoda, odnosno na 1 kg mlijeka. Stoga cijena koštanja jedinice proizvoda opada sa porastom godišnje mliječnosti. Dakle, racionalno organizovana proizvodnja mlijeka ispoIjava degresiju troškova. Ponašanje finansijskog rezultata i troškova prema nivou mliječnosti ilustruje grafikon po B1 o h m-u > (1963).

3.2.10.3. Nivo prenosa po grlu kao faktor ekonomičnosti

Nivo mliječnosti je uslovljen nasljednim (30-40%) i ipoljnim faktorima (60-70%). Nasljedni faktori se ispoljavaju sposobnošću transformacije hrane, hormonalnim funkcijama u organizmu, osobinama vimena i dr. Vanjski faktori djeluju preko ishrane, bredjosti, suhostajnog perioda, termina telenja, trajanja laktacije i dr.

Porast prinosa po grlu ima za posljedicu povećanje varijabilnih i relativno smanjenje fiksnih troškova. Prema podacima iz tabele 58. relativno smanjenje nepromjenIjivih troškova, koje nastaje porastom prinosa po grlu, snažnije djeluje na povećanje ekonomičnosti proizvodnje, nego što povećanje varijabilnih stroškova smanjuje ekonomičnost.

Prinos po grlu i cijena koštanja mlijeka

Tabela 58.

Izostavljeno iz prikaza

• Proizvodnja po grlu (kg)
• Nepromenljivi troškovi
• Promenljivi troškovi
• Ukupno dinara din. / kg
• Cijena koštanja d/kg %

Povećanje mliječnosti po grlu, u granicama bioloških kapaciteta, predstavl ja najefikasniju mjeru povećanja ekonomi čnosti proizvodnje mli jeka, tim prije što se smanjenje troškova mehanizacijom ove linije proizvodnje i pojednostavIjenjem izgradnje objekata, odvija sporije nego u drugim linijama stočne proizvodnje.

Kindibal (1963) je analizom uslova i rezultata proizvodnje na društvenim gazdinstvima na kojima Zajednica naučno-istraživačkih ustanova za ekonomiku poljoprivrede prati troškove proizvodnje i cijenu koštanja mlijeka, utvrdio medjuzavisnost ostvarene proizvodnje mlijeka po grlu i visine cijene koštanja. Podatke o tome pruža tabela 59.

Cijena koštanja prema nivou proizvodnje mlijeka na društvenim gazdinstvima SFRJ vidi iz tabele 59. opadanjem cijene koštanja po jedini proizvoda. Posebno je izražen u ovom primjeru pad cijene koštanja mlijeka kod gazdinstava koja proizvode više od 2.000 litara po grlu godi šnje.

Tabela 59.

Izostavljeno iz prikaza

• Grupa gazdinstava
  Broj gazdinstava u grupi
  Raspon proizvodnje (litara)
  Prosječna proizvodnja po kravi godišnje (litara)
  Cijena koštanja 4/lit. mlijeka
• I, 3, 1.200 − 1.500 1.241 0,83
• II, 9, 1.500 − 2.000 1.672 0,68
• III, 18, 2.000 − 2.500 2.262 0,58
• IV, 14, 2.500 − 3.000 2.652 0,55
• V, 5, 3.0003.400 3.239 0,51
  Prosjek 49 2.302 0,60

Povećanje godišnje proizvodnje mlijeka po kravi praćeno je, kao što se

3.2. 10.4. Cijene, nivo prinosa i dužina korištenja krava kao faktori ekonomičnosti

Na ekonomske rezultate proizvodnje mlijeka upliviše mnoštvo činilaca. Svi oni djeluju zajedno, ali u različitim odnosima i nejednakim intenzitetom.

Medju činiocima koji opredjeljuju ekonomičnost proizvodnje mlijeka, pored prinosa i dužine korištenja krava, poseban značaj imaju ci jene mlijeka. Ranija razmatranja su skrenula pažnju na uticaj nivoa prinosa i dužine korištenja krava na ekonomsku efektivnost proizvodnje mlijeka kada se ovi činioci posmatraju izolovano.

U tabeli 61. prikazana je ekonomičnost proizvodnje mlijeka u zavisnosti od prinosa po grlu, dužine korištenja krava i cijena mlijeka. U ovom razmatranju pošlo se od pretpostavke da troškovi hrane iznose kao što je predočeno u tabeli 60. gdje se osnovnim obrokom (kabasta komponenta) proizvodi 2.000 kg mlijeka, a svaki kilogram mlijeka iznad ove količine dodatnim obrokom od 0,4 kg koncentrata za 1 kg mlijeka. Trošak amortizacije je obračunat iz razlike početne i krajnje vrijednosti grla u iznosu 460 din. Ostali fiksni troškovi (rad, csiguranje, indirektni troškovi) iznose 1.650 din. po grlu, a sporedni proizvodi ove linije (tele, stajnjak) 500 din. po kravi.

Za prinos 2.000 kg mlijeka, korištenje krave 2 godine i cijene mlijeka 0,95 d/kg finansijski rezultat je obračunat tako da je od ukupnih troškova oduzeta vrijednost sporednih proizvoda, a zatim je troškovima suprotstavljena vrijednost proizvodnje. Troškovi su: 750 + 230 + 1.650 = 2.630 − 500 = 2.130 dinara. Vrijednost proizvodnje: 2.000 x 0,95 = 1.900 dinara. Kako su troškovi u ovom slučaju veći od vrijednosti proizvodnje, to je finansijski rezultat negativan: 2.1301.900 = 230: 2.000 = 0,12 d/kg.

Povećanje cijena mlijeka, uz neprocijenjene ostale uslove, pridonosi povećanju ekonomičnosti proizvodnje mlijeka. Medjutim, cijene mlijeka se obično ne mijenjaju izolovano. Njihova promjena povlači promjenu cijena hraniva industrijskog porijekla i drugih sredstava. Time se mijenjaju i troškovi prcizvodnje mlijeka. Otuda će ekonomičnost ove linije proizvodnje, kod jednakog prinosa i konverzije hrane, porasti jedino ako cijene mlijeka rastu brže od cijena hrane i drugih produkcionih sredstava.

• Troškovi hrane prema prinosu mlijeka Tabela 60
• Prinos mlijeka (kg)
• Osnovni obrok ukupno d/kg
• Dodatni obrok ukupno d/kg
• Troškovi ukupno hrane d/kg

Ekonomičnost u zavisnosti od cijena mlijeka, prinosa po grlu i dužine korištenja krava (Finansijski rezultat d/mc mlijeka)

Tabela 61.

Izostavljeno iz prikaza

• Prinos po grlu (kg)
• Korištenje krava (godina)
• Cijena mlijeka d/mc

Dužina korištenja krava ima jači uticaj na ekonomičnost proizvodnje mlijeka kod nižeg nego kod višeg nivoa mliječnosti (tabela 61).

Najveće razlike u ekonomičnosti proizvodnje mlijeka se ispoljavaju kod visokih prinosa i niskih cijena, odnosno pri niskoj mliječnosti i visokim cijenama malijeka.

3.2.10.5. Intenzivnost ishrane kao činilac ekonomičnosti proizvodnje mlijeka

Na povećano ulaganje rada i sredstava proizvodnje mlijeka reaguje mnogo povoljnije povećanjem prinosa od drugih linija stočne proizvodnje. U proizvodnji mlijeka posebno je značajan speci jalni intenzitet vezan za nivo ishrane, odnosno nivo ulaganja hraniva po jedinici kapaciteta.

Za razmatranje problema intenzivnosti ishrane od značaja su najvažnija obilježja krmiva, koja su data u njihovoj povezanosti i to:

1. Sadržaj energije − izražen krmnim jedinicama,
2. Sadržaj svarljivih proteina,
3. Sadržaj vitamina i mineralnih materija,
4. Koncentracija hraniva.

S obzirom da se navedena obilježja pojavljuju u hranivima povezano i da se u obrckj združuje više hraniva radi njihovog suplementiranja, to ulaganje jednog hraniva ne zavisi samo od njegove hranjivosti i koncentracije, već i od strukture obroka i osobina drugih hraniva sadržanih u obroku.

Obrok je komponovan iz više hraniva i njihovih brojnih svojstava, od kojih zavisi prinos mlijeka (energija, bjelančevine, balast, mineralne materije, vitamini i dr). Za postizanje najveće mliječnosti u okviru bioloških kapaciteta potrebno je, pored ostalog, primijeniti optimalan obrok. Maksimalni prinos je, prema tome, uslovIjen okolnošću da se svi činioci nalaze u optimumu. Drugim riječima, visinu graničnog prinosa odredjuje svojstvo koje se nalazi u minimumu. Tako npr. obrok sa oblljem kukuruzne silaže, a malim količinama sijena slabog kvaliteta, karakteriše se nedostatkom bjelančevina, što limitira proizvodnju (bjelančevine u minimumu). U slučaju kada zelena lucerka dominira u obroku nastaje, kod izobilja bjelančevina, nedostatak ugljenih hidrata, koji limitiraju proizvodnju mlijeka (ugljeni hidrati u minimumu).

Proizvodnja mlijeka manifestuje se osobenošću da krave, koje su u suhostajnom periodu izdašno hranjene, prvih dana nakon telenja postižu maksimalnu dnevnu mliječnost. Na taj način se već na početku laktacije saznaje maksimalni mogući prinos po grlu. Vještina ishrane sastoji se, pored ostalog, upravo u tome da se obrok po obimu i strukturi optimalno prilagodi ispoljenoj mliječnosti krava, odnosno njihovom proizvodnom kapacitetu, sa tendencijom što dužeg zadržavanja mliječnosti na tom nivou. Ukupna mliječncst, naime, zavisi od dnevne količine i o p e r z i s t e n c i j i , tj. ustrajnosti u održavanju količine mlijeka karakterističnih za prvih 100 dana muznosti (Hrasn i c a , 1961).

U skladu sa saznanjem maksimalnog prinosa mlijeka već na početku proizvodnog procesa, toji Blohm-ova tvrdnja da je ulaganje sredstava koja utiču na prinos, povezano sa manjim rizikom u proizvodnji mlijeka nego odgovarajuće ulaganje u biljnoj proizvodnji, gdje npr. ulaganje unaprijed odredjenih doza mineralnih djubriva mora uslijediti na početku proizvodnog procesa, kada je visina prinosa ne samo nepoznata već i podložna uticaju mnogo šireg spektra faktora, kojima čovjek ne može upravijati, nego što je to slučaj u proizvodnji mlijeka.

• Utrošak krmnih jedinica za 1 kg mlijeka prema nivou mliječnosti
• Struktura obroka pri porastu mliječnosti po kravi
  Silaža (lišće šećerne repe)
  Stočna repa
  Lucerkino sijeno
  Pšenična slama
  Repini rezanci
  Topioka brašno
  Bjelančevinasti koncentrat
  Koncentrat ukupno
  kg mlijeka (4% masti, 650 kg žive vage)

Obračun utroška hranjivih materija i proizvodni efekat kod različite dnevne mliječnosti i jednake težine krava sadrži tabela 62.

Proizvodni efekat pri različitoj mliječnosti i jednakoj težini krava (550-600 kg)

Tabela 62.

Izostavljeno iz prikaza

• Pokazatel -krm. jedinica
• Uzdržni obrok prob.bjel.(g)
• Proizvodni obrok – krm. jedinica – prob.bjel.(g)
• Uzdržni + pro- krm.jedinica
• Izvodni obrok prob.bjel. (g)
• Odnos hranjivih krm. jedinica materija u uz-držnom i proiz-vodnom obroku(%) prob.bjel. (g)
• Za 1 kg a) apsolutno mlijeka
• krm.jedinica
• prob.bjel. b) relativno
• krm. jedinica
• prob.bjel.
• Hranjive materije iz hrane sadržine u mlijeku (%)
• krm. jedinica
• prob.bjel .XX

x) Za 1 kg 4 % mlijeka 0,5 krmnih jedinica i 60 g bjelančevina.
xx) U 1 kg mlijeka sadržano 0,36 krmnih jedinica i 30 g bjelančevina.

Analiza podataka iz tabele 62 pokazuje da se porastom dnevne mliječnosti odnos hranjivih materija u uzdržanom i proizvodnom obroku naglo mijenja u prilog proizvodnog obroka. Posmatrano za krmne jedinice, uzdržni prema proizvodnom obroku od 2:1 se transformiše na 1:2 povećanjem dnevne mliječnosti od 5 na 20 kg po grlu. Kod probavljivih bjelančevina uzdržni prema proizvodnom obroku se mijenja od 1:1 na 1:47 povećanjem dnevne proizvodnje mlijeka sa 5 na 20 kg po grlu.

Označavajući utrošak krmnih jedinica za 1 kg mlijeka pri mliječnosti od 10 kg dnevno po grlu za jedinicu, ovaj utrošak se povećava za jednu polovinu kod mlječnosti od 5 kg dnevno, odnosno smanjenje za 1/4 pri mliječnosti od 20 kg po grlu dnevno. Analogna pojava se odvija i sa probavljivim bjelančevinama.

Tendencije u konverziji hrane sa porastom godišnje mliječnosti ilustruju podaci iz tabele 63.

Tabela 63.

• Pokazatelj
• Nivo godišnje mliječnosti (kg)
• Uzdržni obrok (krm.jedinica) (krava teška 550-600 kg)
• Proizvodni obrok (krm. jedinica)
• Uzdržni+proizvodni obrok − ukupno (krm . jedinica)
• Uzdržni+proizvodni obrok za 1 kg mlijeka (krm.jed.)
• 100 kg krmnih jedinica proizvodi mlijeka (kg)

Potrebe krmnih jedinica za 1 kg mlijeka kod različite mliječnosti otkrivaju tendenciju hiperboličnog trenda, što se dobro vidi na grafikonu izradjenom po ideji Witt-a.

3.2.10.6. Tip ishrane kao činilac ekonomičnosti

Obrok krava muzara se komponuje od kabastih suvih, kabastih sočnih i koncentratnih hraniva. Prema udjelu ovih komponenti u obroku oblikuju se ti povi i s h ra n e , koji su odraz zahtjeva mliječnih grla s jedne, prirodnih i ekonomskih uslova proizvodnje na gazdinstvu, s druge strane.

Većina istraživača saopštava da u ishrani krava kabasta I koncentratna hraniva nisu sasvim zamjenjiva, jer hranjive materije iz različitih hraniva nemaju jednaku hranjivu vrijednost. (Hranidbene norme, usvajaju u okviru odredjenih granica, načelo zamjenjivosti raznih krmiva).

Istraživanja u odredjenim uslovima u našoj praksi pokazuju da zamjena izvjesnih količina koncentratnog hraniva kabastim hranivima i suvih kabastih sočnim kabastim hranivima nije imala za posljedicu promjene u količini i kvalitetu mlijeka. Tako u ogledu kojeg je izveo Milošević (1965) smanjenje kabaste hrane u obroku od 9,5 na 8,5 i 7,5 krmnih jedinica zamjenjujući ih sa 1, odnosno 2 krmne jedinice koncentrata, nije imalo statistički značajnog uticaja na količinu „normalnog’1 mlijeka, iz čega autor izvodi zakIjučak da su koncentrati i kabasta hrana, u navedenim okvirima, imala istu hranjivu vrijednost, na bazi ekvivalentnih količina energije. Maksimović i Bajčetić (1961) su ogledom utvrdili da zamjena sijena kukuruznom silažom u iznosu 2,2 krmne jedinice, nema ni pozitivnog ni negativnog uticaja na količinu i masnoću mlijeka. Povećano učešće silaže u obroku dovelo je do povećanog učešća koncentrata radi bilansiranja bjelančevina u obroku, što je izazvalo slabije unovčene kabaste stočne hrane proizvedene na gazdinstvu.

Na odnos pri kome se hraniva medjusobno mogu zamijeniti upliviše, pored hranjivih materija, odnos cijonc hraniva. S obzirom na zamjenjivost hraniva sa stanovišta hranjivih materija i cijena, optimalan je obrok odredjen kada je odnos zamjene hraniva jednak inverznom (obmutom) odnosu cijena krmiva, tj.:

Krmne jedinice hraniva A koje se zamjenjuje / Krmne jedinice dodatnog hraniva B = Cijena jedne krmne jedinice hraniva B / Cijena krmne jedinice hraniva A

U okolnostima kada je odnos zamjene krmnih jedinica iz hraniva A i B ravan jedinici, ekonomičnija je upotreba hraniva čija je cijena niža.

Kada se hraniva zamjenjuju u stalnim odnosima tako da npr. 1,1 kg hraniva A zamjenjuje 1 kg hraniva B (odnos zamjene je 1,1 _ 1,1 ) ekonomičnija je upotreba hraniva B kada je odnos cijena hraniva B i A manji od 1,1 ili kada je cijena težinske jedinice hraniva B manja od vrijednosti zamijenjenog hraniva A.

Poznato je da su konzumiranjem samo kabastih hrmiva krave najčešće site prije nego što podmire potrebe hranjivih materija koje odgovaraju proizvodnim kapacitetima grla (uzdržna i proizvodna hrana). Praksa je pokazala da se kabastom hrariom može proizvesti u prosjeku 7-8 kg dnevno, odnosno 2.000 do 2.500 kg mlijeka u toku laktacije. Izuzetno se mogu postići i veće količine mlijeka upotrebom samo kabastih krmiva. Na nivo proizvodnje mlijeka konzumiranjem isključivo kabastih krmiva djeluju osobine hraniva, zatim nasljedne osobine krave, kao i faza laktacije. Prosječan nivo dnevnog prinosa koji je postignut upotrebom kabaste krme, u ogledu kojeg je izveo Milošević, iznosi 7,28 kg „normalnog“ mlijeka.

Proizvodnja mlijeka iznad dnevne količine od 7-8 litara, odnosno 2.000 − 2.500 litara u toku laktacije, a do biološki uslovljenog kapaciteta, postiže se praktično uglavnom ishranom kon c e n t ra t i ma . U okviru ovih granica, koncentrate treba davati muzarama dok se ne izjednači vrijednost marginalnog prinosa sa vrijednošću dodatno uloženog koncentrata. Ova granica je odredjena količinom upotrebljenih koncentrata za 1 kg mlijeka i cijenom mlijeka i koncentrata.

Odnos povećanog prinosa mlijeka i upotrebljenih koncentrata, pri različitim cijenama koncentrata i mlijeka, prikazan je tabelom 63. Prema podacima iz ove tabele (obračun je donekle uprošten, jer se i cijene koncentrata, koji se upotrebljavaju pri većoj mliječnosti mijenjaju) interes za većom upotrebom koncentrata je utoliko veći ukoliko su cijene koncentrata niže, a cijene mlijeka veće.

Porast mliječnosti nameće ne samo potrebu za povećanim količinama korr centrata, već i izmjenu obroka, što ilustruje grafikon Weinschek-a. Otuda se granična količina koncentrata sastoji iz dva dijela. Jedan je dio koncentrata potreban za povećanu proizvodnju mlijeka, a drugi da se zamijene kabasta hraniva kako bi se uspostavila odgovarajuća kon c e n t ra c i j a obroka.

U praksi količina koncentrata koja je potrebna za 1 kg mlijeka zavisi od: 1) strukture hranjivih materija kabastog dijela obroka, 2) koncentracije kabastog dijela obroka, 3) sadržaja hranjivih materija u koncentratu, 4) stepena koncentracije koncentratnog dijela obroka, 5) mliječnosti krava i dr.

Odnos povećanog prinosa mlijeka i upotrebljenih koncentrata pri različitim cijenama koncentrata i mlijeka

Tabela 64.

• Cijena koncentrata d/kg
• Cijena mlijeka d/kg
• Prinos mlijeka kojim se pokrivaju troškovi
• 1 kg koncentrata

Racionalnom upotrebom koncentrata poboljšava se unovčenje krme proizvedene na gazdinstvu. Tako krava bez koncentrata u obroku sa dnevnom proizvodnjom od 7 kg mlijeka i cijenom mlijeka 1,20 d/kg unovčava sopstvenu (kabastu) krmu po 7 x 1,20 = 8,40 din. Krava koja daje dnevno 1 3 kg mlijeka, tako da količinu iznad 7 kg proizvodi pomoću koncentrata u razmjeri 1 kg koncentrata 2 kg mlijeka i kod cijene koncentrata od 1720 d/kg, unovčava sopstvenu (kabastu) krmu po cijeni 13 x 1720 =

15.60 (3 x 1,20) = 12 din.

Prema tome, unovčenje kabaste krme je za 12 − 8,40 = 3.60 din. veće kada se krava hrani koncentratima.

Razmatranje tipa ishrane, kao činioca ekonomičnosti proizvodnje mlijeka, ima u vidu biološki i ekonomski aspekt ishrane. Kada su poznate potrebe krave u uzdržnoj i proizvodnoj krmi i kada je poznat sadržaj hranjivih materija i koncentracije krmiva, postavlja se zadatak da se iz raspoloživog asortimana odaberu ona krmiva po vrstama i količini da njihovim konzumiranjem krava bude nahranjena (da konzumira odgovarajuću količinu hranjivih materija) da bude sita (da konzumira potrebnu količinu suve materije). Ekonomski aspekt ovog pitanja sastoji se u tome da se od raspoloživih krmiva odaberu ona ko[a će dati najjeftiniji obrok. Medjutim, zadovoljavanje bioloških potreba životinje i ekonomskih zahtjeva nije jednostavno uskladiti. Ovom cilju dobro služe metode linearnog programiranja.

3.2.10.7. Sezonost u ishrani kao faktor ekonomičnosti proizvodnje mlijeka

U kontinentalnim uslovima proizvodnja mlijeka se odvija u dvije različite sezone. Osnovna razlika mednji njima je vrsta i kvalitet hrane i način njenog nudjenja. U zimskoj sezoni ishrana krava se odvija pretežno konzerviranom hranom (sijeno, silaža, korjenasto-krtolasta hraniva i dr). Ishrana pretežno zelenom hranom je obilježje I jetne sezone. Zimi se hrana doprema i nudi stoci iz skladišta, a Ijeti najčešće direktno sa polja − parcele.

Razlike u vrsti, kvalitetu i nudjenju hraniva odražavaju se na cijene hranivih materija. Po pravilu, za naše prilike, uz sadašnju tehniku spremanja i nudjenja stočne hrane, Ijetna − zelena hraniva su kvalitetnija, a cijene njihovih hranjivih materija niže od cijena hranjivih materija u zimskim hranivima. Neke vrste hraniva i nizak nivo prinosa zelene mase mogu da poremete ovu pravilnost. Osim toga zelena hraniva se lakše nude stoci.

Saznanje o oiganizaciono-ekonomskim prednostima Ijetne ishrane upliviše da najveći broj gazdinstava, pa i ona koja su opredijeljena na manje-više ravnomjerno telenje, imaju težište na Ijetnoj proizvodnji mlijeka. Tome je prilagodjen i tok laktacije. U skladu sa ovom pojavom je razumljivo da je prosječna mliječnost u Ijetnoj sezoni na većini gazdinstava veća od mliječnosti u zimskom periodu ishrane. S tim u vezi je zimi relativno veći utrošak hranjivih materija za jedinicu proizvoda. Povećanoj potrošnji hrane u zimskom periodu doprinosi uticaj niskih temperatura. Po pravilu je zimi takodje veće ulaganje živog i mehaničkog rada svedeno na jedinicu proizvoda, nego Ijeti.

Niža cijena hranjivih materija i veća prosječna mliječnost u Ijetnoj sezoni ishrane s jedne, i povećana potrošnja hrane i rada u zimskoj sezoni ishrane, s druge strane, imaju za posljedicu da je pretežno u Ijetnoj sezoni niža cijena koštanja jedinice proizvoda.

Krstić (1966) je, ispitujući razlike u naturalnim i vrijednosnim pokazateljima u zimskom i Ijetnom periodu ishrane na 10 društvenih gazdinstava Vojvodine, u periodu 1960-1962. godine, utvrdio medjuzavisnost odnosa dužine zimske i Ijetne ishrane na rezultate proizvodnje mlijeka. Najbolje rezultate u proizvodnji mlijeka postižu preduzeća sa najdužim periodom Ijetne ishrane. Ovaj autor je zapazio da udio zelene hrane u obroku, na ispitivanim gazdinstvima Vojvodine, ima uticaj na nivo mliječnosti i visinu ostvarenih troškova po jedinici proizvoda. Kod gazdinstava sa najvećim udjelom zelene hrane u obroku registrovana je i najveća mliječnost po kravi.

3.2. 10.8. Granica ekonomičnosti proizvodnje mlijeka

Polazeći od karaktera troškova proizvodnje mlijeka, uticaja prinosa i cijena na ekonomičnost ove proizvodnje, moguće je utvrditi granicu ekonomičnosti proizvodnje mlijeka. Koristeći postupak koji je na proizvodnju mlijeka u našim uslovima primijenio Milošević (1966) granica ekonomičnosti se utvrdjuje s obzirom na vrijednost proizvodnje, godišnju mliječnost i cijenu realizacije mlijeka. Obrasci za utvrdjivanje granice ekonomičnosti proizvodnje mlijeka su:

EVP = Tnp − Vs / 1-Tp/c

EM = Tnp − Vs CTp

E C = (Tnp − Vs) + M x Tp M / M

EVP = Granica ekonomičnosti obilježena vrijednošću proizvodnje.

EM = Granica ekonomičnosti s obzirom na godišnju mliječnost pogrlu.

EC = Granica ekonomičnosti u odnosu na cijenu realizacije mlijeka.

Tnp = Nepromjenljivi troškovi po kravi godišnje.

Tp = Promjenljivi troškovi po 1 lit. mlijeka.

Vs = Vrijednost sporednih proizvoda po kravi

C = Cijena realizacije mlijeka.

M = Godišnja mliječnost po kravi.

3.2.10.9. Relativna ekonomičnost proizvodnje mlijeka

U našim uslovima na kabasta hraniva otpada najveći dio troškova ishrane krava muzara. Kabasta hraniva se, po pravilu, proizvode na sopstvenom gazdinstvu, bilo na prirodnim travnjacima ili oranicama u sklopu ratarskog ili posebnog krmnog plodoreda. Orijentacija poljoprivrednih gazdinstava na proizvodnju krme na sopstvenim površinama ili površinama uzetim u zakup ima dvije osnove Jedna je sadržana u dopunjavajućim vezama krmnog bilja sa drugim proizvodnjama. Druga osnova fakve orijentacije je u okolnosti da su kabasta hraniva opterećena visokim transportnim troškovima uslijed male vrijednosti u jedinici zapremine. Opterećenost kabastih hraniva visokim troškovima prevoza potencirana je, u našim uslovima, relativnom skupoćom energije i slabim saobraćajnicama. Stoga se kabasta krmiva po pravilu ne prevoze na velike udaljenosti i uglavnom nisu predmet kupoprodaje u većim razmjerama. To je razlog da ova hraniva uglavnom nemaju tržne cijene.

Potreba da kabasta hraniva „dobiju“ cijenu naitaje kada se utvrdjuje ekonomski efekat proizvodnje krmnog bilja. U tom postupku se troškovima krmnog bilja, odnosno cijeni koštanja, suprotstavlja vrijednost proizvedenog krmnog bilja. Iz razlike ovih veličina zaključuje se da li je proizvodnja krmnog bilja ekonomična. S druge strane, prosodjivanje ekonomskih rezultata u proizvodnji mlijeka predpostavlja poznavanje cijena kabastih krmiva upotrebljenih u ishrani stoke. Da bi se zadovoljila ova dva zahtjeva, u nedostatku tržnih cijena, koristi se cijena koštanja ili se vrši procjena vrijednosti stočne kabaste hrane proizvedene na gazdinstvu. U osnovi ovog procjenjivanja leži hranjiva vrijednost hraniva, a planska cijena se približava cijeni hranjivih materija iz tržnih krmiva. Planske (interne) cijene ne predstavljaju, dakle, ni proizvodnju cijenu krme (cijena koštanja) niti cijenu po kojoj će se konzumirana hraniva stvarno real izovati preko stočnih proizvoda.

U praksi planske cijene kabastih krmiva nalaze primjenu kako kod utvrdjivanja ekonomskih rezultata proizvodnje krmnog bilja, tako i pri analizi ekonomičnosti proizvodnje mlijeka. Osim toga po planskim cijenama se najčešće obračunavaju kabasta krmiva prilikom regulisanja odnosa izmedju ratarske radne jedinice, kada je ona proizvodjač kabastih hraniva i stočarske radne jedinice, koja kabasta krmiva koristi kao sirovinu za proizvodnju mlijeka. U ovom posljednjem slučaju primjena planskih cijena ima najmanje prigovora. Medjutim, korištenje ovih cijena za prosudjivanje ekonomske cjelishodnosti njihove proizvodnje nije podesna, pogotovo kada se ova hraniva precijene ili podcijene, što redovno prati svaku subjektivnu ocjenu. I u ekonomskim analizama proizvodnje mlijeka primjena planskih cijena kabastih krmiva zamagljuje prave rezultate.

Radi izbjegavanja navedenih teškoća zajednički se prikazuju troškovi i mlijeka obuhvataju sve troškove materijala, lične dohotke, amortizaciju i indirektne troškove vezane za proizvodnju kabastih krmiva i mlijeka proizvedenog korišćenjem tih krmiva. Zatim se utvrdjuje prihod, tako da se od vrijednosti proizvodnje mlijeka oduzmu troškovi dokupljene hrane sa troškovima njene dopreme, kao i vrijednost koncentrata, koji su proizvedeni na gazdinstvu u količini u kojoj su upotrebljeni za ishranu muznog stada.

Utvrdjeni finansijski rezultat, kao razlika prihoda i troškova, svodi se na jedinicu glavne, odnosno ukupne krmne površine i poredi sa rezultatima drugih linija proizvodnje na gazdinstvu ili sa istom linijom na drugim gazdinstvima. Na taj način se utvrdjuje relativna ekonomičnost proizvodnje mlijeka»

Svodjenje rezultata proizvodnje mlijeka po jedinici glavne krmne površine ima znatne prednosti prema pokazatel jima svedenim na grlo, jer se tako utvrdjuje stepen konverzije prinosa sa površina pod krmnim biljem.

Ekonomski rezultati proizvodnje krmnog bilja i mlijeka utoliko su povoljniji, ukoliko je veći finansijski rezultat po jedinici krmne površine angažovane za proizvodnju mlijeka. Ovaj će rezultat, kod inače istih ostalih uslova, biti utoliko bolji ukoliko se proizvodi više mlijeka po jedinici krmne površine. Ispitivanja u nekim zapadnim zemIjama su pokazala da je ekonomski uspjeh proizvodnje mlijeka, pa i gazdinstva u cjelini, u jakoj korelacionoj vezi sa proizvodnjom mlijeka po jedinici glavne krmne površine. Korelacioni koeficijent iznosi 0,69. Istovremeno je utvrdjena korelaciona veza izmedju ekonomskog uspjeha gazdinstva i broja grla po jedinci glavne krmne površine, sa koeficijentom korelacije 0,51. Na kraju, ova su ispitivanja pokazala da postoji nešto slabija medjuzavisnost ekonomskog uspjeha,gazdinstva i godišnje mliječnosti krava. U ovom slučaju korelacioni koeficijent je iznosio 0,21.

Rezimirajući prednja razmatranja može se zaključiti da u liniji proizvodnje krmno bilje − mlijeko treba težiti postizanju što većeg prinosa hranjivih materija po jedinici krmne površine . To omogućava držanje većeg broja krava, odnosno veću proizvodnju mlijeka svedeno na krmnu površinu ili zadržavajući isti broj stoke, omogućava se smanjenje površina pod krmnim biljem i na račun toga proširenje akumulativnijih tržnih kultura. Ovakva orijentacija dobiva ekonomski smisao naročito kada je, u sklopu odredjenih proizvodnih uslova, rentabilnost gazdinstva obrnuto proporcionaIna učešću krmnog bilja na oranicama.

Finansijski rezultat i troškovi proizvodnje mlijeka

Izostavljeno iz prikaza

• finansijski rezultat po kravi
• finansijski rezultat po 1 kg mlijeka
• troškovi po 1 kg mlijeka

Proizvodna funkcija mlijeka (Kindibol 1973.)

Izostavljeno iz prikaza

• U = Ukupna proizvodnja
• G = Granična proizvodnja
• P = Prosječna proizvodnja
• E = Elastičnost proizvodnje

3.2.10.10. Proizvodna funkcija u proizvodnji mlijeka

Radi postizanja prinosa (proizvodnje, dohotka) u pol joprivrednoj proizvodnji uopšte, a u proizvodnji mlijeka napose, moguća je raznovrsna kombinacija utroška pojedinih činilaca proizvodnje. Promjene u ulaganjima povlače promjene u prinosima (proizvodnji). Drugim riječima utrošak i prinos su u funkcionalnoj vezi. Proizvodnom funkcijom mlijeka kao egzaktnim metodom, tehnolog se obavještava o tehničkim uslovima proizvodnje, a ekonomista razmatra izbor optimalne kombinacije činilaca proizvodnje, u zavisnosti od cijena proizvoda i cijena činilaca proizvodnje, odnosno cijena utrošaka.

Prema dosadašnjim istraživanjima (Heady, 1961) kvadratna funkcija koja pokazuje rastuće − padajući prinos, najbolje izražava odnose izmedju utroška i prinosa u procesu proizvodnje mlijeka. Kindibal (1973) je koristeći osmatranja iz prakse društvenih gazdinstava Jugoslavije na većem broju proizvodnih jedinica ravničkog rejona za 1968. i 1969. godinu ustanovio kvadratnu proizvodnu funkciju u proizvodnji mlijeka. Ispitivan je uticaj utroška krme na prinos mlijeka. Ustanovijeno je opadanje porasta prinosa, što je u sonovi saglasno sa eksperimentalnim rezultatima.