Paprika spada u grupu najznačajnijih povrtarskih kultura. Biljka sa dugom tradicijom u gajenju i korišćenju, ima visoku hranljivu i biološku vrednost. Može da se koristi na različite načine, kao sveža, kisela, pečena, smrznuta, dodatak raznim jelima, a u industriji predstavlja sirovinu za različite vidove prerade. Može da se gaji tokom cele godine na otvorenom polju ili u zaštićenom prostoru, zahteva veliko angažovanje Ijudskog rada, a istovremeno je visokoakumulativna kultura, jer ostvaruje visok dohodak po jedinici površine.

Ova knjiga predstavlja pregled rezultata iz svih oblasti do kojih smo došli u našim istraživanjima. U njoj je sumiran dugogodišnji naučni rad autora u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo i Poljoprivrednog fakulteta iz Novog Sada, odnosno Zavoda za povrtarstvo, kao i rezultati koje su ostvarili naši prethodnici. Dat je prikaz sopstvenih naučnih rezultata, kao i rezultata vodećih svetskih stručnjaka iz ove oblasti. Monografija je napisana sa ciljem da se korisnik upozna sa paprikom kao biljnom vrstom, a pre svega, njenim poreklom, privrednim značajem, botaničkom lclasifikacijom, morfološkim osobinama, uslovima uspevanja, tehnologijom gajenja, zaštitom, proizvodnjom na otvorenom polju i zaštićenom prostoru, hidroponskim načinom gajenja, ekološkom (organskom) proizvodnjom, proizvodnjom semena, genetičkom bazom oplemenjivanja, biologijom cvetanja i oplodnje, ciljem oplemenjivanja, metodama hibridizacije i selekcije, uticajem oplemenjivanja na prinos i druga svojstva, kao i sa rezultatima do kojih se došlo u procesu oplemenjivanja paprike i sortimentom.

Centralni i najobimniji deo monografije jeste gajenje i oplemenjivanje, gde su korišćena sopstvena bogata iskustva i rezultati vlastitih istraživanja, kao i istraživanja velikog broja istraživača, kako naših, tako i inostranih, oblikujući ih u jednu homogenu celinu, dajući, na taj način, veću vrednost pojedinačnim rezultatima, a i svim rezultatima zajedno.

Posebno je obrađeno poglavlje „Proizvodnja semena“, o veoma značajnoj oblasti u gajenju paprike, koja nije do sada bila lako dostupna čitaocima, a posebno proizvođačima. Naime, proizvodnja semena paprike predstavlja značajnu privrednu aktivnost u našoj zemlji, pre svega jer je ekonomski veoma rentabilna.

Naučni doprinos monografije „Paprika“ je u tome što će edukativno poslužiti pre svega redovnim studentima, studentima master i doktorskih studija, a posebno onima koji se opredele za genetička istraživanja na povrću, gde mogu doći do saznanja o metodama i načinima u oplemenjivanju paprike. Sa druge strane, ova monografija ima i privredni značaj, jer njen proizvod su sorte paprike koje se nalaze u širokoj proizvodnoj praksi, čime se smanjuje potreba za uvozom semena, a korisnici su proizvođači paprike.

Dugujem zahvalnost onima koji su na bilo koji način doprineli izradi monografije, a posebno recenzentima koji su svojim savetima i sugestijama uticali na formu i sadržaj knjige.

Izuzetnu zahvalnost dugujem Ministarstvu za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije za finansijsku pomoć u izdavanju knjige.

U Novom Sadu, novembra 2010.
Autor
Prof. dr Đuro Gvozdenović

Sadržaj

PREDGOVOR

UVOD

Istorijat i poreklo
Površine i prinosi
Privredni značaj

HEMIJSKI SASTAV I HRANLJIVA VREDNOST

Ugljeni hidrati
Organske kiseline
Belančevine
Masti
Mineralne materije
Voda
Vitamini
Bojene materije
Kapsaicin
Eterična ulja
Lekovitost

BOTANIČKA KLASIFIKACIJA

MORFOLOŠKE OSOBINE

Koren
Stablo
Tipovi grananja stabla
List
Cvet
Plod
Seme

USLOVI USPEVANJA

Toplota
Svetlost
Vlaga
Potreba u hranivima

TEHNOLOGIJA GAJENJA

Izbor zemljišta
Plodored
Đubrenje
Obrada zemljišta
Način proizvodnje
Proizvodnja rasada
Proizvodnja rasada u toplim lejama
Setva
Proizvodnja rasada u plastičnim tunelima
Nega
Proizvodnja rasada u kontejnerima
Priprema rasada „golih žila“ za sadnju
Rasađivanje

PROIZVODNJA PAPRIKE NA POLIETILENSKOJ FOLIJI OBRADA U TOKU VEGETACIJE

Kultiviranje
Navodnjavanje
Prihranjivanje

FIZIOLOŠKI POREMEĆAJ U PROIZVODNJI PAPRIKE

Neparazitske (fiziološke) bolesti
Slabo plodonošenje zbog opadanja cvetnih pupoljaka
Sunčane opekotine
Vršna trulež ploda
Deformacija ploda
Pucanje ploda
Ljubičasta boja ploda

ZAŠTITA PAPRIKE

Zaštita od korova
Bolesti prouzrokovane gljivama
Plamenjača
Zeleno uvenuće
Koncentrična pegavost
Siva plesan
Pepelnica
Bolesti prouzrokovane bakterijama
Bakterioze
Vlažna trulež ploda
Virusi
Virus mozaika krastavca
Virus mozaika duvana
Virus mozaika lucerke
Žuto uvenuće (stolbur)
Zaštita od štetočina
Rovac
Lisne vaši
Kukuruzni plamenac
Kalifornijski trips
Cikade

PROIZVODNJA PAPRIKE DIREKTNOM SETVOM

BERBA

PROIZVODNJA PAPRIKE U ZAŠTIĆENOM PROSTORU

Tipovi zaštićenog prostora za gajenje paprike
Staklenici
Plastenici
Visoki tuneli
Mesto podizanja zaštićenog prostora
Vreme proizvodnje u zaštićenom prostoru
Tehnologija proizvodnje u zaštićenom prostoru
Priprema zemljišta za sadnju u zaštićenom prostoru
Sadnja paprike u zaštićenom prostoru
Optimalni uslovi za proizvodnju u zaštićenom prostoru

HIDROPONSKI NAČIN GAJENJA PAPRIKE

Kamena vuna
Piljevina
Proizvodnja rasada za hidroponski način gajenja paprike

EKOLOŠKA (ORGANSKA) PROIZVODNJA PAPRIKE

PROIZVODNJA SEMENA PAPRIKE

Zakonska regulativa i kategorije sortnog semena
Stručna kontrola (aprobacija) semenskog useva
Berba plodova i vađenje semena
Kvaliteti semena paprike

DORADA, SKLADIŠTENJE I ČUVANJE SEMENA

Ekonomičnost proizvodnje paprike na otvorenom polju iz rasada
OPLEMENJIVANJE PAPRIKE
Genetička istraživanja na paprici
Egzotična germplazma paprike

REZULTATI ISTRAŽIVANJA U OPLEMENJIVANJU

Ljutina
Pigmenti

BIOLOGIJA CVETANJE I OPLODNJA

CILJ I REZULTATI OPLEMENJIVANJE PAPRIKE KOD NAS

Koncept izbora roditeljskih parova
Metode hibridizacije
Metode selekcije
Masovna selekcija
Individualna selekcija
Pedigre metod selekcije
Testiranje i priznavanje sorti
Oplemenjivanje na prinos
Oplemenjivanje broja plodova
Oplemenjivanje težine ploda
Oplemenjivanje dimenzija ploda paprike
Oplemenjivanje visine biljaka
Oplemenjivanje dužine vegetacije
Međuzavisnost komponenata paprike i njihov uticaj na prinos
Otpornost prema bolestima
Pojava heterozis

SORTIMENT POVRTARSKE PAPRIKE

Paradajz – paprike
Sorte paprike u tipu babure
Sorte paprike u tipu polubabure
Sorte paprika drugih plodova
Feferone

LITERATURA

Uvod

Paprika (Capsicum annuum L.) u našoj zemlji ima veliki privredni značaj. Spada u grupu najznačajnijih povrtarskih kultura. Ima visoku hranljivu i biološku vrednosti. Može da se koristi na različite načine, kao sveža, kisela, pečena, smrznuta, dodatak raznim jelima, a u industriji predstavlja sirovinu za različite vidove prerade. Spada u grupu intenzivnih povrtarskikh kultura. Zahteva veliko angažovanje ljudskoga rada. Ona je visokoakumulativna kultura, jer ostvaruje visok dohodak po jedinici površine.

Ime paprika potiče od grčke reči peperi i latinske reči piper što znači crni biber. Naš naziv za papriku takđje potiče od grčko-latinske reči peperi-piper, što znači biber. U vreme kada je počela da se gaji smatralo se da je paprika zamena za biber, pre svega zbog ljutine. Srpski, turski i mađarski naziv je isti: paprika. Vlada mišljenje da je u Srbiji i Mađarskoj dospela iz Turske. U većini naziva za papriku u osnovi reči je piper.

Strani nazivi za papriku:

Istorijat i poreklo

Mišljenja o poreklu paprike su podeljena. Većina smatra da ona vodi poreklo iz Južne Amerike, Brazila i severnih zemalja Južne Amerike, kao i iz Centralne Amerike, Meksika, Gvatemale, Tihookeanskih ostrva i Antila. Iz ovih krajeva paprika je prenešena na sever (u SAD) i na jug (u Kolumbiju, Venecuelu, Ekvador, Peru Boliviju, Paragvaj, Čile, Argentinu i Urugvaj).

Nakon otkrića Amerike preneta je u Evropu i raširena po celom svetu (Veselinov, 1984).

Sl. l. Crvena površina predstavlja poreklo paprike Zelena površina predstavlja proizvodnju paprike
Fig. 1. Red area show the origin of pepper Green areas the production of pepper
Izostavljeno iz prikaza

Postoji i mišljenje da paprika vodi poreklo iz Azije, i to iz zapadnog dela Indije. Kao potvrda ovoj tvrdnji navodi se da su kod cara Nerona pronađene slike paprika pod nazivom piper i rotunde, što odgovara današnjem nazivu ove vrste povrća na jeziku raznih naroda, (Filov, 1956).

Najstariji podaci o gajenju paprike pronađeni su u Peruu. Arheološki nalazi u Meksiku potvrđuju njeno korišćenje 7.000 godina pre nove ere.

Prvi opis paprike datira iz 1526. godine. Gonzalo de Oviedo daje detaljne opise o ovoj vrsti povrća. Pisani podaci govore da se u Kongu od pamtiveka gaji paprika, ali ne za jelo, nego za trovanje vrhova strela, što ukazuje na to da mesto porekla paprike može biti i Afrika (Thomson, 1949).

Otkrićem Amerike paprika je preneta u Evropu. Prvi su za nju saznali Španci, jer ju je Kolombo preneo iz Novog sveta, sa svog drugog puta u Ameriku, 1493. godine. U početku je gajena u baštama kao ukrasna biljka, a zatim kao povrće za jelo i začin. Gajenje je prvo prošireno u Portugaliji, a zatim i po drugim evropskim zemljama. Već u XVII veku više nije korišćena samo kao začin, nego i kao salata, naročito u Španiji, Italiji i na Balkanu. U našu zemlju paprika je prenata iz Turske, i to za vreme turske okupacije u XVII veku. U Srbiji gajenje paprike je uglavnom rasprostranjeno u ravničarskom delu Vojvodine, kao i po kotlinama i dolinama reka Srbije.

Iako je u početku gajena kao ukrasna, a potom začinska biljka, paprika je vremenom postala jedna od najznačajnijih povrtarskih kultura u svetu. Danas se paprika najviše gaji u Aziji, Evropi i Americi. Krupan plod paprike se najviše gaji u Španiji, Srbiji, Kini, SAD, Bugarskoj, Mađarskoj, Italiji, Rusiji, Ukrajini, Francuskoj i Grčkoj. Uglavnom se gaji u zoni umerenog pojasa, nešto u tropskim predelima, a u Evropi je to kultura juga i zaštićenog prostora severa, (Ćirić, 1973). Crvena površina označava poreklo paprike, a zelena gde se danas gaji (sl.l.)

Površine i prinosi

Paprika se u svetu gaji na oko 1,600.000 ha sa prosečnim prinosom od 14,0 t/ha. U Srbiji se gaji na površini od oko 21.000 ha sa prosečnim prinosom od 8,3 t/ha (tab.l).

Najveći proizvođači paprike u svetu su Kina i Indonezija (tab. 1). Kina ima relativno visoke prosečne prinose (20,0 t/ha), dok Indonezija ima niske (5,0 t/ha). Najveće prosečne prinose ima Španija (40,0 t/ha) i Italija (23,8 t/ha). Površine pod paprikom u našoj zemlji povećavaju se pre svega u Vojvodini i u područjima gde ima prerađivačkih kapaciteta. Razlog za širenje površina, kako kod nas, tako i u svetu, pre svega je zbog kvalitetnije ishrane i biološki važnih materijala u paprici. Niski prinosi kod nas rezultat su nedovoljnog poznavanja bioloških osobina paprike i neodgovarajuće agrotehnike.

Tabela 1. Veći proizvođači paprike u svetu
Tablel 1. Major manufacturers of pepper in the world
Izostavljeno iz prikaza

Paprika se gaji kao jednogodišnja ili višegodišnja kultura u zavisnosti od klimatskih uslova i regiona. Kod nas se gaji jednogodišnja paprika, jer to diktiraju klimatski uslovi. Uspeva u svim reonima naše zemlje gde su srednje dnevne temperature za vreme vegetacije iznad 15°C. Kod nas se gaje razni tipovi paprike, kako za potrošnju u svežem stanju i preradu u razne proizvode od paprike, tako i za proizvodnju začina. Začinska paprika se uglavnom gaji u Vojvodini, gde je koncentrisano oko 80% celokupne srpske proizvodnje. Kod nas se začinska paprika gaji na od 4.000 do 5.000 ha godišnje.

Privredni značaj

U Srbiji se paprika proizvodi na oko 20.000 ha, a u Vojvodini na oko 8.000 ha, te se po zastupljenosti povrtarskih kultura nalazi na drugom mestu, iza paradajza.

U nacionalnoj privredi zemlje ovo povrće ima veliki značaj, kako za ishranu stanovništva, tako i u međunarodnoj trgovini, jer se pored izvoza u svežem stanju izvoze i razni proizvodi od paprike, kao i začini, što svakako čini i devizni priliv zemlji, a i izvozni artikl.

Značaj paprike vidljiv je i po površinama na kojima se gaji. Ona je pre svega visokoakumulativna kultura, jer ostvaruje visok dohodak po jedinici površine. Veoma je intenzivna kultura. Gaji se na otvorenom polju i u zaštićenom prostoru. Zbog višestrukog načina upotrebe u ishrani, kao i u prerađivačkoj industriji, smatra se veoma cenjenim povrćem. U zavisnosti od sorte i cilja proizvodnje, koristi se u tehnološkoj (upotrebnoj) ili fiziološkoj (botaničkoj) zrelosti u svežem i prerađenom stanju, dok se začinska koristi za proizvodnju mlevene začinske paprike. Mlevena začinska paprika se dobija od fiziološko zrelih i osušenih plodova. To je začin crvene boje, dobre moći bojenja, prijatnog mirisa, a poboljšava ukus i miris hrani (Jovanović, 1946).