Knjiga Pčelarstvo namenjena je širokom krugu čitalaca – od početnika preko iskusnih pčelara pa do studenata i stručnjaka iz oblasti pčelarstva. Za razliku od prethodna tri izdanja, ovo je prošireno novim sadržajima i saznanjima iz pčelarske prakse i nauke. Savremeno pčelarstvo predstavlja integralni deo poljoprivrede i neposredno utiče na prinose u toj važnoj grani putem ukrštenog oprašivanja različitih biljaka. Proizvodnja zdrave hrane od koje zavisi opstanak ljudi na Zemlji usko je povezana sa direktnim proizvodima pčelarske privrede kao što su med i drugi pčelinji proizvodi.
Da bi se neko bavio pčelarstvom, neophodno mu je da raspolaže što potpunijim znanjem, jer su uslovi za gajenje medonosnih pčela sve teži zbog sve većih promena u životnoj sredini koje su u velikoj meri negativne po tog, za čoveka, najkorisnijeg insekta. Radi bolje preglednosti, knjiga je podeljena na poglavlja, i to: uvod, biologija medonosne pčele, tehnologija pčelarenja, košnice, oprema i pčelinjaci, kratak pregled radova na pčelinjaku po mesecima, organizacija proizvodnje meda na većim pčelinjacima, selekcija pčela i proizvodnja matica, pčelinji proizvodi, pčelinja paša, pčele i životna sredina i pčelinje bolesti, terapija sa preventivom. Pored navedenih poglavlja, poseban dodatak o prestrukturiranju pčelarstva daje neke ideje u vezi sa daljim razvojem pčelarstva u nas. Jedan broj prikazanih novih recepata na bazi pčelinjih proizvoda uključen je u dodatak o kozmetici.
U uvodu se daje osvrt na značaj pčelarstva kao privredne delatnosti i na mogućnosti bavljenja pčelarstvom različitih kategorija stanovništva. Kratak pregled istorijata pčelarstva omogućava čitaocu da se upozna sa najznačajnijim momentima u razvoju saznanja o pčelama i primeni naučnih rezultata u ovoj delatnosti.
U poglavlju o biologiji medonosnih pčela ukazano je na mesto medonosne pčele u životinjskom svetu, kao i na današnju rasprostranjenost najvažnijih ekonomskih rasa medonosne pčele.
U izlaganju o genetičkim razlikama u ponašanju i podeli rada u košnici i van košnice pokušalo se da sva ta razmatranja budu što konciznija, ali dovoljno jasna i razumljiva za prosečnog čitaoca.
Posebna pažnja poklonjena je tehnologiji pčelarenja, u koju su uključene sve najvažnije operacije koje se obavljaju na pčelinjacima, kako u praktičnim zahvatima početnika, tako i već iskusnih pčelara.
U poglavlju koje se odnosi na košnice, opremu i pčelinjake opisana su najzastupljenije vrste košnica u nas i ukazano je na nedostatak standarda, što uzrokuje šarolikost u opremi, a to neminovno dovodi do smanjenja ekonomičnosti pčelarenja.
Kratak pregled radova na pčelinjaku po mesecima namenjen je pčelarima početnicima i onima koji nisu spremni ili nemaju vremena za čitanje detaljnijih izlaganja. Onim pčelarima koji rade sa većim brojem pčelinjih društava namenjeno je poglavlje o organizaciji proizvodnje meda na većim pčelinjacima. Poseban naglasak dat je pripremi pčelinjih društava za iskorišćavanje glavne paše i obezbeđenje prostora za smeštaj i preradu nektara u nastavcima košnice.
S obzirom na važnost selekcije i proizvodnje matica za pčelarstvo, ukazano je na značaj i mogućnosti unapređenja te delatnosti putem povećanja produktivnosti zasnovane na promenama genetskih karakteristika medonosnih pčela. Opisana je jedna od najčešće primenjivanih metoda proizvodnje matica koja se u programu rada ,,Apicentra“ DOO Beograd koristi već duže vremena.
Posebno je ukazano na mogućnosti i dostignuća u selekciji pčela na otpornost prema različitim vrstama bolesti medonosnih pčela, u čemu veliku ulogu ima njihovo ponašanje. To se osobito odnosi na sklonost odraslih pčela da iz saća i košnice brzo uklanjaju ostatke uginulog legla kao izvora zaraze.
Pčelari treba da budu osposobljeni ne samo da proizvedu što veće količine pčelinjih proizvoda već i da se upoznaju sa njihovom vrednošću kao prirodnih proizvoda i očuvanju te vrednosti.
I pored ograničenog prostora, pokušano je da se o pčelinjoj paši daju najosnovnije informacije kako u pogledu vrsta biljaka, tako i o iskorišćavanju njihovih potencijala lučenja nektara u različitim uslovima.
Pošto su pčele neodvojive od naše životne sredine, posebna pažnja posvećena je različitim aspektima tog problema. U prvom redu to se odnosi na ulogu pčela u ukrštenom oprašivanju voćaka i drugih poljoprivrednih kultura kao i spontanog bilja u životnoj sredini. Data su osnovna uputstva vezana za sam raspored i lociranje pčelinjih društava na plantažama, kao i za zaštitu pčela od trovanja hemijskim sredstvima koja se koriste u poljoprivredi.
Na stavovima koji se zasnivaju na najnovijim istraživanjima ukazano je na mogućnosti korišćenja medonosnih pčela kao indikatora zagađenosti životne sredine. Isto to se odnosi na mogućnost utvrđivanja prisustva nekih minerala u zemljištu preko analiza polena sakupljenog od strane pčela u određenom području. Jedno od najvažnijih poglavlja, koje zauzima i najviše prostora u ovoj knjizi, tretira problem pčelinjih bolesti, parazita i neprijatelja pčela. Izuzetan značaj je poklonjen pčelinjem krpelju (grinji) Varroa destructor (Varroa jacobsoni). U prvom redu to se odnosi na suzbijanje tog parazita i njegovu ulogu kao vektora virusnih, a moguće i drugih pčelinjih bolesti.
Isto tako izložena je dijagnostika, terapija i preventiva najglavnijih bakterijalnih, gljivičnih, virusnih i drugih pčelinjih bolesti.
Prestrukturiranju savremenog pčelarstva kao i viziji njegove budućnosti poklonjena je dužna pažnja jer, kao i u drugim poljoprivrednim delatnostima, nužne su promene kojima će se omogućiti rentabilnije pčelarenje.
Imajući u vidu, između ostalog, interesovanje lepšeg pola za kućnu proizvodnju nekih vrsta kozmetike, dat je veći broj kozmetičkih recepata u kojima su zastupljeni med, pčelinji vosak i polen. Na taj način se omogućuje širenje upotrebe prirodnih pčelinjih proizvoda. Knjiga je ilustrovana većim brojem crno-belih fotografija. Na kraju data je osnovna literatura kojom se autor služio prilikom pisanja knjige. Pored navedenih naslova korišćeno je mnogo naučnih članaka iz stranih časopisa, ali samo jedan deo je uključen u prikazanoj literaturi.
U Beogradu
Autor
Prof. dr Jovan Kulinčević
Sadržaj
PREDGOVOR
UVOD
PČELARSTVO U PROŠLOSTI
I BIOLOGIJA MEDONOSNIH PČELA
MESTO PČELA U ŽIVOTINJSKOM SVETU
DANAŠNJA RASPROSTRANJENOST ZAPADNE MEDONOSNE PČELE
RASE MEDONOSNIH PČELA
SASTAV PČELINJEG DRUŠTVA
Matica
Trutovi
Pčele radilice
Pčelinje gnezdo
RAZVOJNI STADIJUMI
DUŽINA ŽIVOTA MEDONOSNIH PČELA
PONAŠANJE MEDONOSNIH PČELA
Genetička struktura pčelinjeg društva
GENETIČKE RAZLIKE U PONAŠANJU MEDONOSNIH PČELA
PODELA RADA U PČELINJEM DRUŠTVU
DRESIRANJE PČELA
ODRŽAVANJE TOPLOTE
TRANSMISIJA HRANE
ORIJENTISANJE
HIGIJENSKO PONAŠANJE PČELA
ULOGA FEROMONA U PČELINJEM DRUŠTVU
ODBRAMBENE AKTIVNOSTI PČELINJEG DRUŠTVA
II TEHNOLOGIJA PČELARENJA
KAKO ZAPOČETI SA PČELARENJEM?
KAKO VRŠITI PREGLED PČELINJIH DRUŠTAVA?
ISHRANA ODRASLIH PČELA MEDOM
ULOGA POLENA I BELANČEVINA
ŠEĆERNI SIRUPI I POGAČE
ZAMENE I DODACI POLENA
KAKO SPREČITI GRABEŽ?
PRERADA NEKTARA I POLENA U HRANU ZA PČELE
SAKUPLJANJE NEKTARA I POLENA
VODA I MINERALI U ŽIVOTU MEDONOSNE PČELE
KAKO PRONAĆI MATICU U KOŠNICI?
KAKO OCENITI VREDNOST MATICE?
KAKO DODATI MATICU?
III KOŠNICE, OPREMA I PČELINJACI
IZBOR KOŠNICE I PITANJE STANDARDA
LANGSTROT-RUTOVA KOŠNICA
DADAN-BLATOVA KOŠNICA
ALBERTI-ŽNIDERŠIČEVA KOŠNICA
POLOŠKA
POMOČNE KOŠNICE I NUKLEUSI
PČELARSKI ALAT I OPREMA
SATNE OSNOVE U MODERNOM PČELARSTVU
IZBOR MESTA ZA PČELINJAK
RASPORED KOŠNICA NA PČELINJAKU
POSTOLJE ZA KOŠNICE
VELIČINA PČELINJAKA
PREMEŠTANJE KOŠNICA NA KRAĆA I DUŽA RASTOJANJA
PČELINJACI NA VOZILIMA
PČELARSKE GRAĐEVINE
IV KRATAK PREGLED RADOVA NA PČELINJAKU PO MESECIMA
Januar
Februar
Mart
April
Maj
Jun
Jul
Avgust
Septembar
Oktobar
Novembar
Decembar
V ORGANIZACIJA PROIZVODNJE MEDA NA VEĆIM PČELINJACIMA
VEŠTAČKO ROJENJE PČELINJIH DRUŠTAVA
PREDNOSTI VEŠTAČKOG ROJENJA
NAČINI VEŠTAČKOG ROJENJA
METODI VEŠTAČKOG ROJENJA
VEŠTAČKO ROJENJE STRESANJEM PČELA
NEGA I DOGRADNJA VEŠTAČKIH ROJEVA
TRŽIŠTE ROJEVA U NAS
VISOKA PROIZVODNJA MEDA
PREZIMLJAVANJE VISOKOPRODUKTIVNIH DRUŠTAVA
RANO PROLEĆE NA PČELINJAKU
PRETPAŠNI PERIOD
PROLEĆNO IŠČEZAVANJE PČELA
VRHUNAC RAZVOJA PČELINJEG DRUŠTVA
PAŠNI PERIOD
DODAVANJE NASTAVAKA
VAĐENJE MEDA IZ KOŠNICA
BRIGA O PČELAMA KRAJEM LETA I U JESEN
VI SELEKCIJA PČELA I PROIZVODNJA MATICA
MATICE KOJE DAJU MATERIJAL ZA PRESAĐIVANJE
POČECI MATIČNJAKA
PRESAĐIVANJE LARVICA
ZAPOČINJANJE MATIČNJAKA
ZAVRŠAVANJE MATIČNJAKA
PRIRODNO SPARIVANJE MATICA
USMERENA SELEKCIJA MEDONOSNIH PČELA
KONTROLISANO SPARIVANJE MATICA
PRIRODNO ROJENJE MEDONOSNIH PČELA
HVATANJE I SMEŠTAJ ROJA
KAKO ROJ ODLUČUJE GDE ĆE SE SMESTITI?
PREVENTIVA I SPREČAVANJE ROJENJA
MATIČNA EVIDENCIJA I ODGAJIVAČKO-SELEKCIJSKI RAD U PČELARSTVU
Tipovi odgajivačkih programa
Usmerena selekcija
Odgajivanje matica i selekcija pčela u svetu
TEHNOLOGIJA ODGAJIVANJA MATICA
Dobijanje larvi
Pripreme za presađivanje
Presađivanje larvi
Izgradnja matičnjaka
Sparivanje mladih matica
Obeležavanje i identifikacija
Kartoni za selekciju i sparivanje
Ocena eksterijera matice i pčela
Ocena kvaliteta legla
Ocena temperamenta
Vreme i način testiranja na mednu produktivnost
Ocena tolerantnosti prema krečnom leglu i varoi
Ocena sposobnosti prezimljavanja pčelinjih društava
Vrsta selekcije medonosnih pčela na pčelinjaku ,,Apicentra“
REPRODUKCIJA MATICA ZA PČELARE
VII PČELINJI PROIZVODI
KAKO NASTAJE MED
DOBIJANJE MEDA IZ KOŠNICE
VRSTE MEDA PREMA POREKLU
FIZIČKA SVOJSTVA MEDA
HEMIJSKI SASTAV MEDA
KRISTALIZACIJA I FALSIFIKOVANJE MEDA
FERMENTACIJA MEDA
KVALITET MEDA U PRODAJI
PREDNOSTI I ZAŠTITA DOMAĆEG MEDA
MED KAO PRIRODNA HRANA
UPOTREBA MEDA RADI SUZBIJANJA RAZNIH OBOLJENJA
KAKO SE UPOTREBLJAVA MED
PROIZVODNJA I TRŽIŠTE MEDA
SVETSKA PROIZVODNJA I TRŽIŠTE MEDA
SEČEN MED U SAĆU
PROIZVODNJA FINO KRISTALISANOG MEDA ILI MEDNOG KREMA
POLEN
Sastav i osobine
Proizvodnjapolena
Čuvanje polena
Potencijalne vrednosti polena
PČELINJI VOSAK
Hemijske i fizičke osobine
Proizvodnja i prerada voska
Upotreba pčelinjeg voska
Priprema pčelinjeg voska za izložbe
MATIČIN MLEČ
Hemijski sastav i osobine
Proizvodnja i čuvanje
PROPOLIS
Hemijski sastav i fizičke osobine
Proizvodnja propolisa
Upotreba propolisa
PČELINJI OTROV
Hemijski sastav i osobine
Proizvodnja i prerada
Upotreba i potencijalne mogućnosti korišćenja
ORGANSKA PROIZVODNJA U PČELARSTVU
Uredba EU i naši propisi
Kompleksan regionalni pristup
Nema mešovitog pčelarenja
Lokacija paše, voda – 3 km, 1.000 m
Formiranje organskog pčelinjaka
Prelazni period i biovosak
Košnice i oprema
Rojevi iz organske proizvodnje
Sečenje krila i obeležavanje matica
Zimnica – med 90%
SUZBIJANJE BOLESTI, PARAZITA I ŠTETOČINA
Nema primene antibiotika
Uklanjanje trutovskog legla
Kiseline i eterična ulja za varou
Pčele tolerantne na bolesti i parazite
Čuvanje rezervnog saća
Dezinfekcija košnica i opreme
Izolacija obolelih društava
PČELINJI PROIZVODI
Nema primene repelenata za dobijanje meda
Skidanje mednih nastavaka uneti u registar
Terapeutska svojstva meda
KONTROLA
Edukacija pčelara
Vođenje detaljnih podataka
Udruživanje organskih pčelara
Sertifikacija
Nerealna očekivanja
KONVENCIONALNO PČELARENJE
Maksimalna proizvodnja
Intenzivna prihrana šećerom
Satne osnove, drugi voskovi i rezidue
Dosta plastike u opremi
Seoba pčelinjih društava na industrijske kulture
Trovanje pesticidima
Suzbijanje parazita i štetočina pčela
Antibiotici
Rezistencija na piretroide
PČELINJI PROIZVODI
Dobijanje meda iz plodišnih okvira
Zagađivanje voska, meda i dr.
Dekristalizacija zagrevanjem
Netačno deklarisanje
Falsifikovanje
Nije sve cmo
VIII PČELINJA PAŠA
KOLIKO DALEKO PČELE LETE NA PAŠU?
SPOLJNI FAKTORI I LUČENJE NEKTARA
UNUTRAŠNJI FAKTORI KOJI UTIČU NA LUČENJE NEKTARA
PROCENA PRINOSA NEKTARA ILI MEDA KOD NEKIH BILJNIH VRSTA
BILJKE PROLEĆNOG RAZVOJA
BILJKE GLAVNE PAŠE
GAJENE BILJKE KAO IZVOR PČELINJE PAŠE
BILJKE PRIMORSKOG POJASA I KRŠA
ŠUMSKA PAŠA
KAKO POBOLJŠATI PČELINJU PAŠU
IX PČELE I ŽIVOTNA SREDINA
MEĐUZAVISNOST PČELA I BILJAKA
ISTORIJAT OPRAŠIVANJA PČELAMA
VRSTE OPRAŠIVANJA
MASOVNOST OPRAŠIVANJA
OPRAŠIVANJE DRVENASTIH VOĆAKA POMOĆU MEDONOSNIH PČELA
PONAŠANJE PČELA PRI SAKUPLJANJU NEKTARA I POLENA
GRAĐA CVETA I PČELA
NEKI PRAKTIČNI ASPEKTI OPRAŠIVANJA
RASPORED I LOCIRANJE PČELINJIH DRUŠTAVA NA PLANTAŽAMA
SARADNJA VOĆARA SA PČELARIMA
OPRAŠIVANJE JAGODASTIH VOĆAKA POMOĆU MEDONOSNIH PČELA
OPRAŠIVANJE ULJANO-INDUSTRIJSKIH BILJAKA
SUNCOKRET
ULJANA REPICA
PČELE I PROIZVODNJA SEMENA RAZLIČITIH POLJOPRIVREDNIH KULTURA
PČELE I GENETSKI MODIFIKOVANE BILJKE
KORIŠĆENJE PČELA U KONTROLI ZAGAĐIVANJA VAZDUHA
STRES I PČELINJE DRUŠTVO
UZROCI IZBACIVANJA LEGLA IZ KOŠNICE
ZAŠTITA MEDONOSNIH PČELA OD TROVANJA
SIMPTOMI TROVANJA PESTICIDIMA
INTEGRALNA ZAŠTITA BILJAKA I PČELA
TROVANJE INDUSTRIJSKIM GASOVIMA
KAKO SMANJITI OPASNOST OD TROVANJA?
SANIRANJE PČELINJAKA POSLE TROVANJA
MOŽE LI MED DA BUDE ZATROVAN?
X PČELINJE BOLESTI, TERAPIJA I PREVENTIVA
BAKTERIJALNE BOLESTI
AMERIČKA TRULEŽ LEGLA
Raširenost američke truleži
Otkrivanje bolesti
Holstov test za otkrivanje truleži
Otkrivanje američke truleži bez otvaranja košnice
Putevi prenošenja zaraze
Kako dolazi do zaraze larvi?
Otpornost i osetljivost pčelinjih društava na američku trulež legla
Suzbijanje američke truleži u Srbiji
EVROPSKA TRULEŽ LEGLA
Kako prepoznati evropsku trulež legla?
Suzbijanje evropske truleži
Preventiva
NOZEMOZA (NOSEMA)
Raširenost nozemoze
Nova vrsta nozemoze – Apis ceranae
Biologija Nosema apis
Simptomi i dijagnoza
Suzbijanje i preventiva nozemoze
KLASIČNA GLJIVIČNA OBOLJENJA
KREČNO LEGLO
Zaražavanje pčelinjeg legla gljivicama krečnog legla
Suzbijanje krečnog legla
Mogućnost selekcije pčela na otpornost prema krečnom leglu
KAMENO LEGLO
Zaražavanje i širenje bolesti
Lečenje oboljenja kamenog legla
PREVENTIVA GLJIVIČNIH OBOLJENJA
VIRUS I PČELA
Značaj virusa za pčelarsku praksu
Hronična paraliza pčela
Satelitski virus hronične paralize pčela
Akutna paraliza pčela
VIRUS DEFORMISANIH KRILA
VIRUS OBLAČASTIH KRILA
KAŠMIRSKI PČELINJI VIRUS
SPORI PARALITIČNI VIRUS
PČELINJI VIRUS ARKANZASA
EGIPATSKI PČELINJI VIRUS
VIRUS CRNOG MATIČNJAKA, FILAMENTOZNI VIRUS I Y VIRUS
PČELINJI VIRUS X
PČELINJI VIRUS DUGINIH BOJA (APIS IRIDESCENT VIRUS)
VIRUS MEŠINASTOG LEGLA
IZRAELSKI VIRUS AKUTNE PARALIZE PČELA
VIRUSI, VAROA I STRES
DA LI JE MOGUĆE SUZBIJANJE VIRUSNIH INFEKCIJA?
VAROZA
Varoza u Srbiji i Cmoj Gori
O morfologiji i biologiji varoe
Utvrđivanje intenziteta zaraze
PREGLED OTPADAKA NA PODNJAČI KOŠNICE KRAJEM ZIME I U TOKU SEZONE
Pregled uzoraka odraslih pčela
Razlika između varoe i pčelinje vaši
Suzbijanje varoe
Primena mrežaste podnjače u dijagnostici i suzbijanju varoe
Biološke metode borbe protiv varoe
Uništavanje krpelja toplotom
Suzbijanje varoe hemijskim sredstvima
Sredstva za zadimljavanje
Hemijska sredstva za zaprašivanje
Sredstva koja deluju raspršivanjem i isparavanjem
Sistemici u borbi protiv varoe
Plastične trake sa akaricidima
CCD izčezavanje
Iskustva iz zaštite bilja
Kako nastaje rezistencija na hemikalije?
Pojava i širenje rezistencije na akaricide
Otkrivanje pojave rezistencije
Moguća rezistencija na sistemike
Koncept integralne borbe protiv varoe
Važnost organizovane borbe protiv varoze
Može li se uspešno pčelariti uz prisustvo varoe?
AKAROZA
Biologija parazita
Simptomi parazitiranja
Dijagnoza
Suzbijanje akaroze
DRUGE VRSTE KRPELJA U KOŠNICI
MALA KOŠNIČINA BUBA (AETHINA TUMIDA) – NOVI PARAZIT
MEDONOSNE PČELE
NEPRIJATELJI PČELA
Voskovi moljci
Rasprostranjenost
Biologija voskovog moljca
Suzbijanje voskovog moljca
Pčelinja vaš
Biologija pčelinje vaši
Dijagnoza i suzbijanje pčelinje vaši
Mravi
Ose i stršljeni
Pauci
Miševi i rovčica
Ptice
Medvedi
PRESTRUKTURIRANJE PČELARSTVA SADA I U BLISKOJ BUDUĆNOSTI
STRUKTURA BUDUĆEG PČELARSTVA
USLOVI ZA EKONOMSKO KORIŠĆENJE PČELA
TIPIZIRANA OPREMA ZA PČELARSTVO
ZAŠTITA PČELA OD BOLESTI I PESTICIDA
NAUČNO ISTRAŽIVACKI RAD I UNAPREĐENJE PČELARSKE PROIZVODNJE
UNAPREĐENJE PRIRODNIH IZVORA PČELINJE PAŠE
UPOTREBA MEDA I DRUGIH PČELINJIH PROIZVODA U KOZMETICI
ŠAMPON SA MEDOM I JAJETOM
MEDNO-POLENSKI ŠAMPON
MEDNO-MLEČNI KONDIŠENER ZA MASNU KOSU
MEDNO-BILJNI KONDIŠENER ZA KOSU
MEDNO TRETIRANJE ZA VRLO SUVU OŠTEĆENU KOSU
TRETIRANJE PLAVE KOSE NA SJAJ
MEDNA MASKA ZA MASNU KOŽU
MEDNO ČIŠĆENJE ZA RUKE
MEDNO ČIŠĆENJE ZA RUKE BEZ SAPUNA
VOSKOV PREMAZ ZA USNE
MEDNI LOSION ZA ČIŠĆENJE
MEDNO-RUŽIN LOSION ZA ČIŠĆENJE
MASKA ZA LICE SA AVOKADOM
MEDNA PROTEINSKA MASKA ZA LICE
KREMA ZA RUKE SA MEDOM I KOKOSOVIM ULJEM
RUČNA KREMA SA POLENOM
KREMA ZA RUKE OD PČELINJEG VOSKA I BADEMOVOG ULJA
HLADNA VOSKOVA KREMA
HLADNA MEDNA KREMA ZA SUVU KOŽU
MEDNA KREMA ZA ČIŠĆENJE
MEDNI LOSION ZA RUKE
MEDNI LOSION ZA RUKE SA RUŽINOM VODICOM
VOSKOVA KREMA ZA RUKE
LITERATURA
REFERENCE
O AUTORU
Uvod
Pčelarstvo je specifična poljoprivredna proizvodna delatnost kojom se mogu baviti osobe različitih profesija, uzrasta i pola. Ranije su se pčelarstvom pretežno bavili seljaci i seoska inteligencija (učitelji i sveštenici). Danas imamo veliki broj ljudi van poljoprivrede, od industrijskih radnika i službenika do visokoobrazovanih intelektualaca, koji nalaze interes u držanju medonosnih pčela u svom slobodnom vremenu ili nakon penzionisanja.
Još od svog detinjstva mnogi su se zbližili sa pčelama i pored toga što su im njihovi ubodi vrlo često bili neprijatni ili prilično bolni. Prednost ranog dodira sa pčelama leži baš u tome što se u tom uzrastu najlakše razvija ljubav prema tom izuzetno korisnom insektu, što se u najvećem broju slučajeva produžava do kraja života. Sa pčelarenjem je najlakše započeti odmalena i tu veliku ulogu mogu da odigraju učeničke zadruge koje već tradicionalno postoje pri nekim školama.
Osobe muškog i ženskog pola mogu se podjednako uspešno baviti pčelarstvom, mada je tačno da se za sada među pčelarima u daleko većem broju nalaze muškarci. Jedno vreme je vladala kriza u pogledu podmlađivanja pčelarskih redova, ali u poslednje vreme, širenjem privatne inicijative, treba očekivati još veće interesovanje mladih za pčelarstvo, jer im ta grana može obezbediti značajan izvor dopunskih prihoda, ako ne i glavno zanimanje.
Ipak, treba naglasiti da izvestan broj ljudi, iz više razloga, ne može raditi sa pčelama. Neki se jednostavno plaše uboda pčele ili nemaju sklonost prema toj delatnosti. Manji broj osoba je alergičan na pčelinji otrov. Ubodi pčela, pod određenim okolnostima, kod alergičnih osoba mogu ugroziti i sam život. Činjenica je da mnogi Ijudi žive u velikim gradovima, pa i kada bi hteli da se bave pčelarstvom, oni nemaju uslova za gajenje pčela. Od toga izuzetak čine oni koji imaju vikendice i nasleđenu kuću sa imanjem na selu.
Pčelariti se može iz hobija, što znači iz interesovanja za biologiju i ponašanje pčelinjeg društva, a manje zbog prihoda od meda i drugih pčelinjih proizvoda. Obično ta kategorija pčelara drži manji broj košnica, i to uglavnom stacionirano. U drugu kategoriju spadaju oni pčelari koji u toj delatnosti nalaze dopunsko zanimanje i dodatni izvor prihoda. U toj grupi, pored poljoprivrednika i ostalih, u velikoj meri zastupljeni su i penzioneri. Treća kategorija, u koju dolaze profesionalni pčelari, najmanje je zastupljena. U tu grupu spadaju oni pčelari čiji izvor prihoda najvećim delom ili u potpunosti dolazi od pčelarstva. Zbog povoljnih cena meda na domaćem tržištu i mogućnosti izvoza u poslednje vreme postoji tendencija povećanja broja pčelara sa većim brojem pčelinjih društava.
Da bi se neko uspešno bavio pčelarstvom, mora biti uporan u sticanju kako praktičnog tako 1 teoretskog znanja iz te oblasti, jer više nije moguće pčelariti prepuštajući pčelinja društva prirodnim uslovima kako je to nekada bilo moguće. Nestajanje bogatih prirodnih izvora pčelinje paše, masovna primena hemijskih sredstava za zaštitu poljoprivrednih kultura i uništavanje korova, kao i uvođenje monokultura na velikim površinama, jako su otežali pčelarenje naročito u krajevima sa veoma intenzivnom poljoprivredom. Samo su neke uljarice (suncokret i uljana repica) izuzeci kada se radi o velikim površinama pod monokulturama. U tako stvorenim uslovima poseban problem predstavljaju pčelinje bolesti i paraziti, koji zahtevaju od pčelara mnogo aktivniji i disciplinovaniji odnos prema pčelinjem društvu nego što se to do pre izvesnog vremena moglo zamisliti.
Sem toga, onaj koji hoće da se uspešno bavi pčelarenjem mora biti spreman na znatna početna ulaganja u košnice, rojeve, opremu, a krupniji pčelari i u vozila i zgrade. Ako se uspešno otpočne, uz dovoljno praktičnog iskustva, ta se ulaganja veoma brzo isplate.
Za početnika je najbolje da prvo pročita neki pčelarski priručnik i pretplati se na pčelarski časopis. Sem toga, dobro je da prisustvuje predavanjima koje organizuje pčelarsko udruženje.
Obično treba početi sa dve do tri košnice, kako bi se izbegli veći materijalni gubici koji kod pčelara početnika mogu nastati zbog nedostatka znanja i iskustva ili izuzetno loše godine za pčele.
Sa sve većom urbanizacijom i otuđivanjem ljudi od prirode, sve će se više javljati tendencija vraćanju prirodi i prirodno proizvedenoj hrani i zbog toga će se povećavati i broj onih koji će u pčelarstvu nalaziti neku vrstu rekreacije uz perspektivu dopunskog unosnog zanimanja.
Pored aktivnog radnog stanovništva, od osobitog je značaja masovno angažovanje penzionisanih lica u pčelarskoj proizvodnji. Onim penzionerima sa manjim iznosima penzija prihod od pčelinjih proizvoda dobro će doći.
Kompnije i profesionalno pčelarenje zahteva dosta iskustva u radu sa pčelama. Prekretnica u povećanju broja pčelinjih društava nastaje posle nekoliko godina pčelarenja sa 10-20 pčelinjih društava ili isto tako kontinuiranog rada kod nekog profesionalnog pčelara. Kada se stigne do 50 pčelinjih društava, taj broj se može lako udvostračiti ili utrostračiti ako se obezbede nove košnice i ostala oprema. Sa 150-200 pčelinjih draštava, uz racionalnu organizaciju iskorišćavanja raspoloživih pčelinjih paša, u našim uslovima, jedna porodica može obezbediti skromnu egzistenciju. Naravno, sve zavisi od proizvodne organizacije pčelarenja. Sigurno, sa povećanim brojem pčelinjih društava javljaju se i dodatni problemi koje treba rešavati. Tu je mehanizacija za transport i vrcanje kao i prodaja većih količina meda, nove lokacije za pčelinjake, snabdevanje reprodukcionim materijalom, sveobuhvatna zaštita pčela i dr.
Pčelarstvo u prošlosti
Medonosna pčela Apis mellifera još u dalekoj praistoriji našla se u delokrugu čovekovog interesovanja. Primitivni ljudi su u procesu sakupljanja hrane dolazili povremeno u ,,slatko-gorak“ dodir sa pčelama u njihovim prirodnim staništima. Taj kontakt je bio sladak zbog opljačkanog meda, ali i gorak zbog uboda pčela koji su obično prethodili naslađivanju. Takva aktivnost primitivnih ljudi dokumentovana je slikama i crtežima iz mesolita u Španiji, Africi i Indiji, iz vremena 6.000-7.000 godina pre nove ere.
Pčele su igrale značajnu ulogu i od njih su imale velike koristi stare civilizacije Egipćana, Grka i Rimljana, a verovatno i drugih naroda. O tome su ostali tragovi na egipatskim spomenicima, u piramidama i delima grčkih i rimskih prirodnjaka i pisaca, kao što su bili Aristotel, Vergilije i Kolumela.
Motiv sa zida pećine u Španiji, star oko 7.000 godina, predstavlja primitivnog čoveka u potrazi za medom
Slovenima, a sa njima i našim precima u šumama i močvarama Rusije, bila je bliska medonosna pčela. U tim krajevima, čak i danas, nalazimo pčelare koji koriste pčele u šupljim stablima kao i pre skoro hiljadu godina. Naravno, danas je to u sklopu šumskih nacionalnih parkova, gde se pčele posebno štite da bi se naraštaji koji dolaze mogli upoznati sa životom pčela u prirodi.
Posle dolaska Južnih Slovena na Balkan, tradicija pčelarstva je nastavljena i u srednjovekovnoj srpskoj državi došla je do punog izražaja, gde su pčelinji proizvodi postali značajan faktor u narodnoj i državnoj privredi. Med i vosak ne samo što su proizvođeni da podmire domaće potrebe već su imali i prvorazrednu ulogu u spoljnoj trgovini, i to naročito sa Dubrovčanima. Sačuvani su neki pisani spomenici − pisma i hrisovulje srpskih vladara, kojima se reguliše trgovina sa Dubrovnikom. Tako u pismu Stevana Prvovenčanog, pored ostalog, stoji: „Neka je svima znano da je kraljevstvo mi dalo milost Dubrovčanima da prodaju vino bez vode i med po cenovniku, i ako se nađe ko da prodaje vino sa vodom ili med preko cenovnika da mu se sve uzme što ima.“ Da bi se obezbedila i još više podstakla proizvodnja meda i voska, pčelari su bili oslobođeni obaveza, pa i vojnih. Kralj Milutin u jednom pismu kaže: „Pčelari da ne rade nikakve druge poslove, neka budu samo pčelari.“
Pored vlastele velike pčelinjake su posedovali i srpski pravoslavni manastiri. O tome se posebno govori u hrisovulji cara Dušana koja se odnosi na osnivanje manastira Svetih Arhangela kod Prizrena. Na pčelinjacima je radilo deset pčelara dovedenih iz raznih krajeva tadašnje srpske države.
Iz pisanih tragova se, nažalost, ne vidi kako se tada sa pčelama radilo i kojim se znanjem raspolagalo. Pošto su bez sumnje postojali izvanredni prirodni uslovi za gajenje pčela, svakako da je tadašnji nivo znanja omogućavao tako značajnu proizvodnju koja je bila predmet intenzivne trgovine.
Pčelinjak u okolini Sjenice s trunkama pokrivenim kaptarima od borove kore
Pčelinjaci pri manastirima su se i do danas zadržali, ali verovatno da je to daleko manje čak i u odnosu na ono stanje od pre nekoliko decenija. Bilo bi dobro ako bi se kako crkvene tako i državne vlasti angažovale na obnovi manastirskog pčelarstva u okviru opšteg raspoloženja za ponovno uspostavljanje ekonomske stabilnosti tih naših neprevaziđenih centara vere, kulture i pismenosti.
Za vreme turske vladavine srpski seljak je nastavio da gaji pčele, tako da su Turci, pored raznih teških nameta, uzimali od raje i veliki deo pčelinjih proizvoda.
Nakon srpskih ustanaka u prvoj polovini XIX veka, u tadašnjoj Srbiji, prema podacima Milana Đ. Milićevića iz 1859. godine, bilo je 165.861 košnica sa pčelama, što je zaista veliki broj u odnosu na brojnost tadašnjeg stanovništva.
S pojavom jeftinog šećera od šećerne repe i šećerne trske dolazi do opadanja pčelarstva, tako da se taj broj po popisu od 1866. godine smanjuje na 107.000 košnica.
Krajem XIX i početkom XX veka počinju da se uvode košnice sa pokretnim saćem i da se primenjuju sasvim drugačije metode pčelarenja nego što je to bila praksa sa vrškarama i drugim vrstama košnica sa nepokretnim saćem. Ovako velike promene omogućile su otkrića principa pčelinjeg prostora, koji je realizovao L. L. Langstroth u SAD 1851, da bi docnije u Evropi došlo do otkrića postupka izrade satnih osnova (Mehring 1857), konstruisanja centrifuge za istresanje meda (Hraska 1867), a u SAD je započet rad na masovnoj proizvodnji matica presađivanjem larvi u početke matičnjaka (Doolittle 1881).
Tom napretku doprineli su još mnogi pčelarski poslenici tih vremena kao što su Iber (Huber), Janša, Đerzon (Dzierzon), Prokopovič, kao i preduzimljivi pčelarski privrednici Dadan (Dadant) i Rut (Root), čije firme još i danas postoje u SAD.
Zahvaljujući tim i drugim otkrićima, pčelarstvo se u XX veku postupno pretvaralo u pravu industriju sa proizvodnjom po košnici kakva se ranije nije mogla ni zamisliti. Širom sveta danas se odgajivanjem medonosnih pčela bavi preko 40 miliona ljudi i godišnje se od oko 50 miliona pčelinjih društava proizvede do 850 hiljada tona meda ne računajući druge pčelinje proizvode (vosak, polen, mleč, propolis i pčelinji otrov).
Pčelari na početku dvadesetprvog veka
Biologija medonosnih pčela
Mesto pčela u životinjskom svetu
Medonosna pčela, slično ostalim bićima, ima svoje mesto u životinjskom svetu. U 1758. godini veliki švedski prirodnjak Line po prvi put primenio je svoj binami sistem klasifikacije životinja i u tom sistemu svakoj životinji data su dva imena, i tako je naša evropska medonosna pčela dobila ime Apis mellifera. Prvo ili rodovsko ime (Apis) svrstava medonosnu pčelu sa grupom drugih pčela, dok se drugim imenom (mellifera) definiše kao posebna vrsta koja se razlikuje od drugih članova roda Apis.
Inače, medonosna pčela pripada kolu zglavkara a klasi insekata. Pčelinje telo je pokriveno hitinskim omotačem a krila su joj opnasta i zbog toga je svrstana u red opnokrilaca (Himenoptera).
Bliži srodnici medonosnih pčela su druge vrste socijalnih pčela sa žaokom i bez žaoke, kao i bumbari. Sve one se svrstavaju u familiju Apidae.
Medonosne pčele su socijalni insekti i žive u trajnoj zajednici, dok neke dmge pčele žive u sezonskim zajednicama, ili samački − solitamo. Inače, prema klasifikaciji, sve pčele spadaju u superfamiliju Apoidae.
Na primer, matice bumbara u proleće i leto zasnivaju zajednicu, ali pred zimu ostali članovi (radilice i tmtovi) uginu, a samo matice prežive zimu u stanju mirovanja, odnosno hibemacije.
Rod medonosnih pčela ima nekoliko vrsta, od kojih su najpoznatije sledeće četiri:
- Zapadna medonosna pčela (Apis mellifera)
- Istočna medonosna pčela (Apis cerana)
- Džinovska medonosna pčela (Apis dorsata)
- Patuljasta medonosna pčela (Apis florea)
Gnezdo džinovske pčele (Apis dorsata), a) Pčele na satu, b) Leglo na satu i ćelije za med u gornjem delu sata.