Knjiga „Pčelarstvo” namenjena je širokom krugu čitalaca od početnika preko iskusnih pčelara pa do studenata i stručnjaka iz oblasti pčelarstva. Za razliku od prethodna dva izdanja, ovo je prošireno novim sadržajima i saznanjima iz pčelarske prakse i nauke. Savremeno pčelarstvo predstavlja integralni deo poljoprivrede i neposredno utiče na prinose u ovoj važnoj grani kroz ukršteno oprašivanje različitih biljaka.
Proizvodnja zdrave hrane od koje zavisi opstanak ljudi na zemlji usko je povezana sa direktnim proizvodima pčelarske privrede kao što su med i drugi pčelinji proizvodi. Da bi se neko bavio pčelarstvom, neophodno mu je da raspolaže što potpunijim znanjem, jer su uslovi za gajenje medonosnih pčela sve teži zbog sve većih promena u životnoj sredini koje su u velikoj meri negativne po ovog, za čoveka, najkorisnijeg insekta.
Radi bolje preglednosti, knjiga je podeljena na poglavlja i to: uvod, biologija međonosne pčele, tehnologija pčelarenja, košnice, oprema i pčelinjaci, kratak pregled radova na pčelinjaku po mesecima, organizacija proizvodnje meda na većim pčelinjacima, selekcija pčela i proizvodnja matica, pčelinji proizvodi, pčelinja paša, pčele i životna sredina i pčelinje bolesti, terapija sa preventivom. Pored navedenih poglavlja, poseban dodatak o prestruktuiranju pčelarstva daje neke ideje u vezi sa daljim razvojem pčelarstva u nas. Jedan broj prikazanih novih recepata na bazi pčelinjih proizvoda uključen je u dodatak o kozmetici. U uvodu se daje osvrt na značaj pčelarstva kao privredne delatnosti i na mogućnosti bavljenja pčelarstvom različitih kategorija stanovništva. Kratak pregled istorijata pčelarstva omogućava čitaocu da se upozna sa najznačajnijim momentima u razvoju saznanja o pčelama i primeni naučnih rezultata u ovoj delatnosti.
U poglavlju o biologiji medonosnih pčela ukazano je na mesto medonosne pčele u životinjskom svetu, kao i na današnju rasprostranjenost najvažnijih ekonomskih rasa medonosne pčele. U izlaganju genetičkih razlika ponašanja i podele rada u košnici i van košnice, pokušalo se da sva ova razmatranja budu što konciznija, ali dovoljno jasna i razumljiva za prosečnog čitaoca. Posebna pažnja poklonjena je tehnologiji pčelarenja u koju su uključene sve najvažnije operacije koje se obavljaju na pčelinjacima kako u praktičnim zahvatima početnika tako i već iskusnih pčelara. U poglavlju koje se odnosi na košnice, opremu i pčelinjake opisana su najzastupljenije vrste košnica u nas i ukazano na nedostatak standarda što uzrokuje šarolikost u opremi, a to neminovno dovodi do smanjenja ekonomičnosti pčelarenja.
Kratak pregled radova na pčelinjaku po mesecima namenjen je pčelarima početnicima i onima koji nisu spremni ili nemaju vremena za čitanje detaljnijih izlaganja. Onim pčelarima koji rade sa većim brojem pčelinjih društava namenjeno je poglavlje o organizaciji proizvodnje meda na većim pčelinjacima. Poseban naglasak dat je pripremi pčelinjih društava za iskorišćavanje glavne paše i obezbeđenje prostora za smeštaj i preradu nektara u nastavcima košnice.S obzirom na važnost selekcije i proizvodnju matica za pčelarstvo, u ovom poglavlju ukazano je na značaj i mogućnosti unapređenja ove delatnosti kroz povećanje produktivnosti zasnovane na promenama genetskih karakteristika medonosnih pčela. Opisana je jedna od najčešće primenjivanih metoda proizvodnje matica koja se u programu rada PKB Instituta „Agroekonomik” Beograd koristi već duže vremena.
Posebno je ukazano na mogućnosti i dostignuća u selekciji pčela na otpornost prema različitim vrstama bolesti medonosnih pčela u čemu veliku ulogu ima njihovo ponašanje. To se osobito odnosi na sklonost odraslih pčela da iz saća i košnice brzo uklanjaju ostatke uginulog legla kao izvora zaraze. Pčelari treba da budu osposobljeni ne samo da proizvedu što veće količine pčelinjih proizvoda već i da se upoznaju sa njihovom vrednošću kao prirodnih proizvoda i očuvanju te vrednosti. I pored ograničenog prostora, pokušano je da se o pčelinjoj paši daju najosnovnije informacije kako u pogledu vrsta biljaka tako i o iskorišćavanju njihovih potencijala lučenja nektara u različitim uslovima.
Pošto su pčele neodvojive od naše životne sredine, posebna pažnja posvećena je različitim aspektima ovog problema. U prvom redu to se odnosi na ulogu pčela u ukrštenom oprašivanju voćaka i drugih poljoprivrednih kultura kao i spontanog bilja u životnoj sredini. Data su osnovna uputstva, vezana za sam raspored i lociranje pčelinjih društava na plantažama, kao i na zaštitu plela od trovanja hemijskim sređstvima koja se koriste u poljoprivredi. Zasnivajući stavove na najnovijim istraživanjima, ukazano je na mogućnosti korišćenja medonosnih pčela kao indikatora zagađenosti životne sredine. Isto to se odnosi na mogućnost utvrđivanja prisustva nekih minerala u zemljištu preko analiza polena sakupljenog od strane pčela u određenom području.
Jedno od najvažnijih poglavlja, koje zauzima i najviše prostora u ovoj knjizi, tretira problem pčelinjih bolesti, parazita i neprijatelja pčela. Izuzetan značaj je poklonjena pčelinjem kreplju (grinja) Varroa jacobsoni. U prvom redu to se odnosi na suzbijanje ovog parazita i njegovu ulogu kao vektora virusnih, a moguće i drugih pčelinjih bolesti. Isto tako izložena je dijagnostika, terapija i preventiva najglavnijih bakterijalnih, gljivičnih, virusnih i drugih pčelinjih bolesti.
Prestruktuiranju savremenog pčelarstva kao i viziji njegove budućnosti poklonjena je dužna pažnja jer, kao i u drugim poljoprivrednim delatnostima, nužne su promene kojima će se omogućiti rentabilnije pčelarenje.
Imajući u vidu, između ostalog, interesovanje lepšeg pola za kućnu proizvodnju nekih vrsta kozmetike, dat je veći broj recepata u kojima su zastupljeni med, pčelinji vosak i polen, na ovaj način se omogućuje širenje upotrebe prirodnih pčelinjih proizvoda.
Problematika koja prati ekonomiku pčelarenja obrađena je u detalje u posebnog poglavlju ove knjige od strane koautora R.Gačića. Knjiga je ilustrovana sa većim brojem crno-belih fotografija. Na kraju „Pčelarstva” data je osnovna literatura kojom se autor služio prilikom pisanja ove knjige. Pored navedenih naslova, takođe je korišćeno mnogo naučnih članaka iz stranih časopisa ali oni nisu uključeni u literautru iz tehničkih razloga.
U Beogradu, 20.01.1991. godine
Autor
Prof dr Jovan KULINČEVIĆ
Sadržaj
PREDGOVOR
UVOD
PČELARSTVO U PROŠLOSTI
I. BIOLOGIJA MEDONOSNIH PČELA
Mesto pčela u životinjskom svetu
Današnja rasprostranjenost zapadne medonosne pčele
Rase medonosnih pčela
Sastav pčelinjeg društva
Matica
Trutovi
Pčele radilice
Pčelinje gnezdo
Razvojni stadijumi
Dužina života medonosnih pčela
Ponašanje medonosnih pčela
Genetička struktura pčelinjeg društva
Genetičke razlike u ponašanju medonosnih pčela
Podela rada u pčelinjem društvu
Dresiranje pčela
Održavanje toplote
Transmisija hrane
Orijentisanje
Higijensko ponašanje pčela
Uloga feromona u pčelinjem društvu
Odbrambene aktivnosti pčelinjeg društva
II. TEHNOLOGIJA PČELARENJA
Kako započeti sa pčelarenjem?
Kako vršiti pregled pčelinjih društava?
Ishrana odraslih pčela medom
Uloga polena i belančevina
Šećerni sirupi i pogače
Zamene i dodaci polena
Kako sprečiti grabež?
Prerada nektara i polena u hranu za pčele
Sakupljanje nektara i polena
Voda i minerali u životu medonosne pčele
Kako pronaći maticu u košnici?
Kako oceniti vrednost matice?
Kako dodati maticu?
III. KOŠNICE, OPREMA I PČELINJACI
Izbor košnice i pitanje standarda
Langstrot – Rutova košnica
Dadan – Blatova košnica
Anton – Žnidaršičeva košnica
Pološka
Pomoćne košnice i nukleusi
Pčelarski alati i oprema
Satne osnove u modernom pčelarstvu
Izbor mesta za pčelinjak
Raspored košnica na pčelinjaku
Postolje za košnice
Veličina pčelinjaka
Premeštanje košnica na kraća i duža rastojanja
Pčelinjaci na vozilima
Pčelarske građevine
IV. KRATAK PREGLED RADOVA NA PČELINJAKU PO MESECIMA
Januar
Februar
Mart
April
Maj
Jun
Jul
Avgust
Septembar
Oktobar
Novembar
Decembar
V. ORGANIZACIJA PROIZVODNJE MEDA NA VEĆIM PČELINJACIMA
Veštačko rojenje pčelinjih društava
Prednosti veštačkog rojenja
Načini veštačkog rojenja
Metodi veštačkog rojenja
Veštačko rojenje stresanjem pčela
Nega i dogradnja veštačkih rojeva
Tržište rojeva u nas
Visoka proizvođnja meda
Prezimljavanje visokoproduktivnih društava
Rano proleće na pčelinjaku
Pretpašni period
Proletnje iščezavanje pčela
Vrhunac razvoja pčelinjeg društva
Pašni period
Dodavanje nastavaka
Vađenje meda iz košnica
Briga o pčelama krajem leta i ujesen
VI. SELEKCIJA PČELA I PROIZVODNJA MATICA
Matice koje daju materijal za presađivanje
Počeci matičnjaka
Presađivanje larvica
Započinjanje matičnjaka
Završavanje matičnjaka
Prirodno sparivanje matica
Usmerena selekcija medonosnih pčela
Kontrolisano sparivanje matica
Prirodno rojenje medonosnih pčela
Hvatanje i smeštaj roja
Kako roj odlučuje gde će se smestiti?
Preventiva i sprečavanje rojenja
VII. PČELINJI PROIZVODI
KAKO NASTAJE MED?
Dobijanje meda iz košnice
Vrste meda prema poreklu
Fizička svojstva meda
Hemijski sastav meda
Kristalizacija i falsifikovanje meda
Fermentacija meda
Kvalitet meda u prodaji
Prednosti i zaštita domaćeg meda
Med kao prirodna hrana
Upotreba meda radi suzbijanja raznih oboljenja
Kako se upotrebljava med?
Proizvodnja i tržište meda u Jugoslaviji
Svetska proizvodnja i tržište meda
Sečen med u saću
Proizvodnja fino kristalisanog meda ili mednog krema
Polen
Sastav i osobine
Proizvodnja polena
Čuvanje polena
Potencijalne vrednosti polena
Pčelinji vosak
Hemijske i fizičke osobine
Proizvodnja i prerada voska
Upotreba pčelinjeg voska
Priprema pčelinjeg voska za izložbe
Matičin mleč
Hemijski sastav i osobine
Proizvodnja i čuvanje
Propolis
Hemijski sastav i fizičke osobine
Proizvodnja propolisa
Upotreba propolisa
Pčelinji otrov
Hemijski sastav i osobine
Proizvodnja i prerada
Upotreba i potencijalne mogućnosti korišćenja
VIII. PČELINJA PAŠA
Koliko daleko pčele lete na pašu?
Spoljni faktori i lučenje nektara
Unutrašnji faktori koji utiču na lučenje nektara
Procena prinosa nektara ili meda kod nekih biljnih vrsta
Biljke prolećnog razvoja
Biljke glavne paše
Gajene biljke kao izvor pčelinje paše
Biljke primorskog pojasa i krša
Šumska paša
Kako poboljšati pčelinju pašu?
IX. PČELE I ŽIVOTNA SREDINA
Međuzavisnost pčela i biljaka
Istorijat oprašivanja pčelama
Vrste oprašivanja
Masovnost oprašivanja
Oprašivanje drvenastih voćaka pomoću medonosnih pčela
Ponašanje pčela pri sakupljanju nektara i polena
Građa cveta i pčela
Neki praktični aspekti oprašivanja
Raspored i lociranje pčelinjih društava na plantažama
Saradnja voćara sa pčelarima
Oprašivanje jagodastih voćaka pomoću medonosnih pčela
Oprašivanje uljano-industrijskih biljaka
Suncokret
Uljana repica
Pčele i proizvodnja semena različitih poljoprivrednih kultura
Korišćenje pčela kod kontrole zagađivanja vazduha
Stres i pčelinje društvo
Uzroci izbacivanja legla iz košnice
Zaštita medonosnih pčela od trovanja
Simptomi trovanja pesticidima
Integralna zaštita biljaka i pčela
Trovanje industrijskim gasovima
Kako smanjiti opasnost od trovanja?
Saniranje pčelinjaka posle trovanja
Može li med da bude zatrovan?
X. PČELINJE BOLESTI, TERAPIJA I PREVENTIVA
Bakterijalne bolesti
Američka trulež legla
Otkrivanje bolesti
Holstov test za otkrivanje truleži
Otkrivanje američke truleži bez otvaranja košnice
Putevi prenošenja zaraze
Kako dolazi do zaraze larvi?
Otpornost i osetljivost pčelinjih društava na američku trulež legla
Suzbijanje američke truleži u Srbiji i Jugoslaviji
Evropska trulež legla
Kako prepoznati evropsku trulež legla?
Suzbijanje evropske truleži
Terapija antibioticima
Preventiva
Nozemoza (Nozema)
Raširenost nozemoze
Biologia Nosema apis
Simptomi i dijagnoza
Suzbijanje i preventiva nozemoze
Gljivična oboljenja
Krečno leglo
Zaražavanje pčelinjeg legla gljivicama krečnog legla
Suzbijanje krečnog legla
Mogućnost selekcije pčela na otpornost prema krečnom leglu
Kameno leglo
Zaražavanje i širenje bolesti
Lečenje oboljenja kamenog legla
Preventiva gljivičnih oboljenja
Virusne bolesti
Hronična paraliza pčela
Akutna paraliza pčela
Mešinasto leglo
Lečenje infekcije mešinastog legla
Varoza
Varoza u Jugoslaviji
O biologiji varoe
Utvrđivanje intenziteta zaraze
Pregled otpadaka na podnjači košnice krajem zime
Pregled uzoraka odraslih pčela
Razlika između krpelja i pčelinje vaši
Suzbijanje varoze
Biološke metode borbe protiv varoe
Uništavanje krpelja toplotom
Suzbijanje varoe hemijskim sredstvima
Sredstva za zadimljavanje
Hemijska sredstva za zaprašivanje
Sredstva koja deluju raspršivanjem i isparavanjem
Sistemici u borbi protiv varoe
Plastične trake sa akaricidima
Važnost organizovane borbe protiv varoze
Može li se uspešno pčelariti uz prisustvo varoe?
Akaroza
Biologija parazita
Simptomi parazitiranja
Dijagnoza
Suzbijanje akaroze
Druge vrste krpelja u košnici
Neprijatelji pčela
Voskovi moljci
Rasprostranjenost
Biologija voskovog moljca
Suzbijanje voskovog moljca
Pčelinja vaš
Biologija pčelinje vaši
Dijagnoza i suzbijanje pčelinje vaši
Mravi
Ose i stršljeni
Pauci
Miševi i rovčica
Ptice
Medvedi
PRESTRUKTUIRANJE PČELARSTVA SADA I U BLISKOJ BUDUĆNOSTI
Struktura budučeg pčelarstva
Uslovi za ekonomsko korišćenje pčela
Tipizirana oprema za pčelarstvo
Zaštita pčela od bolesti i pesticida
Naučno istraživački rad i unapređenje pčelarske proizvodnje
Unapređenje prirodnih izvora pčelinje paše
UPOTREBA MEDA I DRUGIH PČELINJIH PROIZVODA U KOZMETICI
EKONOMSKI ASPEKTI PČELARENJA
Pčelarenje kao hobi
Pčelarenje kao dopunsko zanimanje
Osnovni preduslov za uspešno pčelarenje
Koje vrste košnica su najpodesnije za masovno pčelarenje?
Kolika su sredstva potrebna za ulaganje u pčelinjak od 60 pčelinjih društava?
Bilans stanja sredstava pčelinjaka (od 60 pčelinjih društava)
Pčelinja društva
Obrtna sredstva
Mogućnosti zapošljavanja i ostalih članova domaćinstva
Kakvi se prinosi mogu očekivati po vrstama proizvoda
Mogućnosti plasmana pčelinjih proizvoda i kakve se cene mogu postići na tržištu
Godišnji finansijski rezultat i povećanje vrednosti sredstava
Poslovni rezultat
LITERATURA
Uvod
Pčelarstvo je specifična poljoprivredna proizvodna delatnost kojom se mogu baviti osobe različitih profesija, uzrasta i pola. Ranije su se pčelarstvom pretežno bavili seljaci i seoska inteligencija (učitelji i sveštenici). Danas imamo veliki broj ljudi van poljoprivrede, od industrijskih radnika i službenika do visokoobrazovanih intelektualaca, koji nalaze interes u držanju medonosnih pčela u svom slobodnom vremenu ili nakon penzionisanja.
Još od svog detinjstva mnogi su se zbližili sa pčelama i pored toga što su im njihovi ubodi vrlo često bili neprijatni ili prilično bolni. Prednost ranog dodira sa pčelama leži baš u tome što se u tom uzrastu najlakše razvija ljubav prema ovom izuzetno korisnom insektu, što se u najvećem broju slučajeva produžava do kraja života. Sa pčelarenjem je najlakše započeti od malena i tu veliku ulogu mogu da odigraju učeničke zadruge koje već tradicionalno postoje pri nekim školama.
Osobe muškog i ženskog pola mogu se podjednako uspešno baviti pčelarstvom, mada je tačno da se za sada među pčelarima u daleko većem broju nalaze muškarci. Jedno vreme je vladala kriza u pogledu podmlađivanja pčelarskih redova, ali u poslednje vreme, širenjem privatne inicijative, treba očekivati još veće interesovanje mladih za pčelarstvo, jer im ova grana može obezbediti značajan izvor dopunskih prihoda ako ne i glavno zanimanje.
Ipak, treba naglasiti da izvestan broj ljudi, iz više razloga, ne može raditi sa pčelama. Neki se jednostavno plaše uboda pčele ili nemaju sklonost prema ovoj delatnosti. Manji broj osoba je alergičan na pčelinji otrov. Ubodi pčela, pod određenim okolnostima, kod alergičnih osoba mogu ugroziti i sam život. Činjenica je da mnogi ljudi žive u velikim gradovima, pa i kada bi hteli da se bave pčelarstvom, oni nemaju uslova za gajenje pčela. Od ovog izuzetak čine oni koji imaju vikendice i nasleđenu kuću sa imanjem na selu.
Pčelarstvom se može baviti iz hobija, što znači iz interesovanja za biologiju i ponašanje pčelinjeg društva, a manje zbog prihoda od meda i drugih pčelinjih proizvoda. Obično ova kategorija pčelara drži manji broj košnica i to uglavnom stacionirano. U drugu kategoriju spadaju oni pčelari koji u ovoj delatnosti nalaze dopunsko zanimanje i dodatni izvor prihoda. U ovoj grupi, pored poljoprivrednika i ostalih, u velikoj meri zastupljeni su i penzioneri. Treća kategorija, u koju dolaze profesionalni pčelari, najmanje je zastujoljena. U ovu grupu spadaju oni pčelari čiji izvor prihoda najvećim delom dolazi od pčelarstva. Zbog povoljnih cena meda na domaćem tržištu u poslednje vreme postoji tendencija povećanja broja pčelara značajnijim brojem pčelinjih društava.
Da bi se neko uspešno bavio pčelarstvom, mora biti uporan u sticanju kako praktičnog tako i teoretskog znanja iz ove oblasti, jer više nije moguće pčelariti prepuštajući pčelinja društva prirodnim uslovima kako je to nekada bilo moguće. Nestajanje bogatih prirodnih izvora pčelinje paše, masovna primena hemijskih sredstava za zaštitu poljoprivređnih kultura i uništavanje korova, kao i uvođenje monokultura na velikim površinama, jako su otežali pčelarenje naročito u krajevima sa veoma intenzivnom poljoprivredom. Samo neke uljarice (suncokret i uljana repica) kada se radi o velikim površinama pod monokulturama su izuzeci. U tako stvorenim uslovima poseban problem predstavljaju pčelinje bolesti i paraziti, koje zahtevaju od pčelara mnogo aktivniji i disciplinovaniji odnos prema pčelinjem društvu nego što se to do pre izvesnog vremena moglo zamisliti.
Sem toga, da bi se uspešno pčelarilo, mora se biti spremno na značajna početna ulaganja u košnice, rojeve, opremu, a kod krupnijih pčelara, u vozila i zgrade. Ako se uspešno otpočne, uz đovoljno praktičnog iskustva, ta se ulaganja veoma brzo isplate.
Za početnika je najbolje da prvo pročita neki pčelarski priručnik i pretplati se na pčelarski časopis. Sem toga, dobro je da prisustvuje predavanjima koje organizuje pčelarsko udruženje.
Obično treba početi sa dve do tri košnice, kako bi se izbegli veći materijalni gubici koji kod pčelara početnika mogu nastati zbog nedostatka znanja i iskustva ili izuzetno loše godine za pčele.
Sve većom urbanizacijom i otuđivanjem ljudi od prirode, sve će se više javljati tendencija vraćanju prirodi i prirodno proizvedenoj hrani i zbog toga će se povećavati i broj onih koji će u pčelarstvu nalaziti neku vrstu rekreacije uz perspektivu unosnog zanimanja.
Pored aktivnog radnog stanovništva, od osobitog je značaja masovno angažovanje penzionisanih lica u pčelarskoj proizvodnji. Onim penzionerima sa manjim iznosima penzija prihod od pčelinjih proizvoda dobro će doći.
Krupnije i profesionalno pčelarenje zahteva dosta iskustva u radu sa pčelama. Prekretnica u povećanju broja pčelinjih društava nastaje posle nekoliko godina pčelarenja sa 10-20 pčelinjih društava ili isto tako kontinuiranog rada nekog profesionalnog pčelara. Kada se stigne do 50 pčelinjih društava, taj broj se može lako duplirati ili triplirati ako se obezbede nove košnice i ostala oprema. Sa 150 pčelinjih društava, uz racionalnu organizaciju iskorišćavanja dobavljivih pčelinjih paša, u našim uslovima, jedna porodica može obezbediti skromnu egzistenciju. Naravno, sve zavisi od proizvodne organizacije pčelarenja. Sigurno, sa povećanim brojem pčelinjih društava, javljaju se i dodatni problemi koje treba rešavati. Tu je mehanizacija za transport i vrcanje i prodaja većih količina meda, nove lokacije za pčelinjake, snabdevanje reprodukcionim materijalom, sveobuhvatna zaštita pčela i dr.
Pčelarstvo u prošlosti
Medonosna pčela Apis mellifera još u dalekoj praistoriji, našla se u delokrugu čovekovog interesovanja. Primitivni ljudi su u procesu sakupljanja hrane dolazili povremeno u „slatko-gorak” dodir sa pčelama u njhovim prirodnim staništima. Ovaj kontakt je bio sladak zbog opljačkanog meda ali i gorak zbog uboda pčela koji su sledili naslađivanje. Ovakva aktivnost primitivnih ljudi dokumentovana je slikama i crtežima iz Mesolita u Španiji, Africi i Indiji, iz vremena 6.000-7.000 godina pre Nove ere.
Pčele su imale značajnu ulogu i od njih su imale velike koristi stare civilizacije Egipćana, Grka i Rimljana. O tome su ostali tragovi na egipatskim spomenicima i u piramidama i delima grčkih i rimskih prirodnjaka i pisaca, kao što su bili Aristotel, Vir-gil i Columela.
Slovenima, a sa njima i naširn precima u šumarna i močvarama Rusije, bila je bliska međonosna pčela. U tim krajevima, čak i danas, nalazimo pčelare koji koriste pčele u šupljim stablima kao i pre skoro hiljadu godina. Naravno, danas je to u sklo-pu šumskih nacionalnih par-kova, gde se pčele posebno štite da bi se naraštaji koji dolaze mogli upoznati sa ži-votom pčela u prirodi.
Sl. 1. − Motiv sa zida pećine u Španiji star oko 7.000 godina, predstavlja primitivnog čoveka u potrazi za medom
Izostavljeno iz prikaza
Posle dolaska Južnih Slovena na Balkan, tradicija pčelarstva je nastavljena i u srednjevekovnoj srpskoj državi došla je do punog izražaja, gde su pčelinji proizvodi postali značajan faktor u narodnoj i državnoj privredi. Med i vosak, ne samo da su proizvođeni da podmire domaće potrebe, već su imali i prvorazrednu ulogu u spoljnoj trgovini i to naročito sa Dubrovčanima. Sačuvani su neki pisani spomenici − pisma i hrisovulje srpskih vladara, kojima se reguliše trgovina sa Dubrovnikom. Tako, u pismu Stevana Prvovenačnog, pored ostalog stoji: „Neka je svima znano, da je kraljevstvo mi dalo milost Dubrovčanima da prodaju vino bez vode i med po cenovniku, i ako se nađe ko da prodaje vino sa vodom ili med preko cenovnika da mu se sve uzme što ima.”
Da bi se obezbedila i još više pospešila proizvodnja meda i voska, pčelari su bili oslobođeni obaveza, pa i vojnih. Kralj Milutin u jednom pismu kaže: „Pčelari da ne rade nikakve druge poslove, neka budu samo pčelari”.
Pored vlastele velike pčelinjake su posedovali i srpski pravoslavni manastiri. O tome se posebno govori u hrisovulji cara Dušana koja se odnosi na osnivanje manastira Svetih Arhangela kod Prizrena. Na pčelinjacima je radilo deset pčelara dovedenih iz raznih krajeva tadašnje srpske države.
Iz pisanih tragova se, na žalost ne vidi kako se tada sa pčelama radilo i kojim se znanjem raspolagalo. Pošto su bez sumnje postojali izvanredni prirodni uslovi za gajenje pčela, svakako da je tadašnji nivo znanja omogućavao tako značajnu proizvodnju koja je bila predmet intenzivne trgovine.
Sl. 2. − Pčelinjak u okolini Sjenice s trmkama pokrivene kaptarima od borove kore
Izostavljeno iz prikaza
Pčelinjaci pri manastirima su se i do danas zadržali, ali verovatno da je to daleko manje čak i u odnosu na ono stanje pre nekoliko decenija. Bilo bi dobro, ako bi se kako crkvene tako i državne vlasti angažovale, da se obnovi manastirsko pčelarstvo u okviru opšteg raspoloženja za ponovno uspostavljanje ekonomske stabilnosti ovih naših neprevaziđenih centara kulture i pismenosti.
Za vreme turske vladavine srpski seljak je nastavio da gaji pčele, tako da su Turci, pored raznih teških nameta, uzimali od raje i veliki deo pčelinjih proizvoda.
Nakon srpskih ustanaka u prvoj polovini devetnaestog veka, u tadašnjoj Srbiji, prema podacima Milana Đ. Milićevića iz 1859. godine, bilo je 165.861 košnica sa pčelama, što je zaista veliki broj u odnosu na brojanost tadašnjeg stanovništva.
Pojavom jevtinog šećera od šećerne repe, dolazi do opadanja pčelarstva, tako da se taj broj po popisu od 1866. godine smanjuje na 107.000 košnica.
Sl. 3. − KoŠnica sandučara sa nepokretnim saćem
Izostavljeno iz prikaza
Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog veka počinju da se uvode košnice sa pokretnim saćem i da se primenjuju sasvim drugačije metode pčelarenja nego što je to bila praksa sa vrškarama i drugim vrstama košnica sa nepokretnim saćem. Ovako velike promene omogućile su otkrića principa pčelinjeg prostora, koji je realizovao L.L.Langstroth u SAD 1853., da bi docnije u Evropi došlo do otkrića postupka izrade satnih osnova (Mehring 1857), konstruisanja centrifuge za istresanje meda (Hruška 1867) i započet rad na masovnoj proizvodnji matica presađivanjem larvi u početke matičnjaka (Dulitle 1881).
Ovom napretku doprineli su još mnogi pčelarski poslenici tih vremena kao što su: Huber, Janša, Djerzon, Prokopovič, kao i preduzimljivi pčelarski privrednici Dadant i Rut čije firme još i danas postoje u SAD.
Sl. 4. − Pčelari na kraju dvadesetog veka
Izostavljeno iz prikaza
Zahvaljujući ovim i drugim otkrićima, pčelarstvo se u dvadesetom veku postupno pretvaralo u pravu industriju sa proizvodnjom
po košnici kakva se ranije nije mogla ni zamisliti. Širinom sveta danas se odgajivanjem bavi preko 40 miliona ljudi i godišnje se od oko 50 miliona pčelinjih društava proizvede do 850 hiljada tona meda ne računajući druge pčelinje proizvode (vosak, polen, mleč, propolis i pčelinji otrov).