Izlazak iz štampe udžbenika Posebno ratarstvo ima višestruki značaj. Pre svega, to je prvi jugoslovenski univerzitetski udžbenik iz poljoprivrednih nauka za blizu 70 godina od stvaranja Jugoslavije. U poslednjih 25 godina osim udžbenika „Posebno ratarstvo“, profesora Vlaste Đorđevića (1961) nije izašao nijedan udžbenik posebnog ratarstva, izuzimajući skripta i „privremene udžbenike“ u većini naših univerzitetskih centara (Jevtić S., Stanaćev S. i sar., Gotlin J. i sar., Spasojević B. i sar., Klimov S., Đorđevski J. i sar., Uzunovski M., Vasilevski G. i dr.).
Nadalje, prvi put je nastavna materija iz Posebnog ratarstva podeljena u dva toma usled obimnosti i zbog toga što se na nekim poljoprivrednim fakultetima predaje kao dva posebna kursa. Prvi tom obuhvata: a) Prava žita (pšenica, raž, tritikale, ječam i ovas); b) Prosolika žita (kukuruz, sirak, proso, pirinač i heljda); c) Zrnene mahunjače pasulj, grašak, soja, lupine, kikiriki, naut, bob, sastrica, sočivo). Drugi tom obuhvata: a) Biljke za proizvodnju ulja (suncokret, uljana repica, ricinus, mak, sezam); b) Eterično-uljane, začinske i lekovite biljke (28 kultura koje se gaje ili se mogu gajiti kao ratarske kulture, na većim ili manjim površinama); c) Biljke za proizvodnju skroba, šećera i alkohola (krompir, slatki krompir, šećerna repa, cikorija); d) Biljke za proizvodnju vlakna — tekstilne biljke (pamuk, konoplja, lan, abutilon, kenafa); e) Duvan; f) Hmelj.

Zahvaljujući dobroj volji i entuzijazmu autora, koji su se prihvatili pisanja pojedinih poglavlja, odnosno obrade pojedinih kultura, od početne ideje krajem 1981. god. do završetka rukopisa prošlo je svega dve godine, tako da su poslednji rukopisi bili redigovani u toku prve polovine 1984. godine. Udžbenik je mogao izaći još krajem 1984. godine da nije bilo materijalnih i drugih teškoća, što je zahvaljujući dobroj volji Izdavačke radne organizacije „Naučna knjiga“ iz Beograda savladano.

Udžbenik Posebno ratarstvo I i II pisan je po jedinstvenoj shemi, a svaka kultura je obrađena monografski, a njen obim prema važnosti koju ima za našu zemlju. Tako su najopširnije obrađene najvažnije kulture u nas: pšenica, kukuruz, krompir, šećerna repa, suncokret, soja; nešto manjeg obima: duvan, ječam, uljana repica, konoplja, lan, pamuk, hmelj; a ostale manjeg ili znatno manjeg obima. Međutim, kod svake kulture je obrađeno: privredni značaj i način korišćenja, površine i prinosi u svetu i našoj zemlji (ukoliko postoje statistički podaci), geografska rasprostranjenost, morfološke osobine, biološke osobine, zahtevi i odnos prema uslovima uspevanja, tehnologija (agrotehnika) proizvodnje: izbor sorte, plodored, obrada zemljišta (osnovna i predsetvena), problemi đubrenja (vrste đubriva, količine i odnos NPK hraniva, raspored unošenja hraniva), problemi setve (vreme, način, gustina, dubina), nega useva od setve do žetve (zaštita od bolesti, štetočina i korova; međuredna kultivacija kod širokoredih useva, navodnjavanje i druge mere nege), problemi žetve i skladištenja proizvoda.

Kod svake kulture, pored književnog srpskohrvatskog naziva i naučnog naziva na latinskom jeziku, dati su i najčešći sinonimi kojima se kulture nazivaju u pojedinim krajevima Jugoslavije, kao i nazivi na četiri svetska jezika (ruskom, engleskom, francuskom i nemačkom).

Iako udžbenik ima više autora trudili smo se da (stil, stručna i naučna terminologija budu ujednačeni, radi ostvarenja jedinstvene jugoslovenske terminologije iz ratarstva, da fakultetski obrazovani stručnjaci na teritoriji naše zemlje u tom pogledu lakše komuniciraju. Ovome su pored redaktora doprineli i svi autori.

Udžbenik Posebno ratarstvo I i II namenjen je prvenstveno studentima ratarstva, a zatim ostalim biološkim i drugim odsecima poljoprivrednih fakulteta, na kojima se ovaj kurs predaje u određenom obimu, uglavnom kao osnovni predmet (odsek za zaštitu bilja, hortikultura, mehanizacija, melioracije, ekonomika poljoprivrede i dr.), a takođe i kao priručnik za svršene studente — diplomirane inženjere poljoprivrede, i sve one koji se bave i poljoprivrednom proizvodnjom.

Pre svega zahvaljujem se svim kolegama, autorima ovog udžbenika, koji su se odazvali pozivu da napišu pojedina poglavlja.

Zahvaljujem se svim organizacijama koje su materijalno pomogle štampanje ovog udžbenika znatnim finansijskim sredstvima, koje su navedene u prilogu.

Takođe se zahvaljujem Anki Todorović, Dobrini Simonović, Ružici Varga-Šomođi i Zorici Dragojević, koje su mi pomogle oko tehničke opreme knjiga.
Unapred se zahvaljujem svim čitaocima koji budu ukazali na dobre strane i eventualne nedostatke, kako bi sledeće izdanje ovog udžbenika bilo još uspešnije.

Novi Sad, decembra 1985. godine Redaktor prof. dr Stevan Jevtić

Prof. dr Stevan Jeftić, dr Rade Milošević, prof. dr Milan Šuput, prof. dr Zvonko Mustapić, prof. dr Mile Uzunoski, prof. dr Josip Gotlin, prof. dr Jordan Đorđevski, prof. dr Jože Španring i prof. dr Nadežda Miletić

Sadržaj

Predgovor (S. Jevtić)
Uvod u posebno ratarstvo (S. Jevtić)
Uljane biljke
Suncokret (M. Šuput)
Uljane repice (Z. Mustapić)
Mak (J. Đorđevski, S. Klimov)
Ricinus (M. Šuput)
Sezam (J. Đorđevski, S. Klimov)
Eterično-uljane, začinske i lekovite biljke (S. Jevtić)
Predivne-tekstilne biljke (S. Jevtić)
Pamuk (J. Đorđevski, S. Klimov)

Lan (S. Jevtić)
Konoplja (S. Jevtić)
Kenaf (J. Gotlin)
Abutilon (J. Gotlin
Biljke za proizvodnju skroba, šećera i alkohola (S. Jevtić)
Krompir (S. Jevtić)
Slatki krompir (S. Jevtić)
Šećerna repa (R. Milošević)
Cikorija (S. Jevtić)
Duvan (M. Uzunovski, S. Jevtić)
Hmelj (S. Jevtić, J. Španring)

Literatura

Uvod u posebno ratarstvo

Ratarstvo je jedna od osnovnih grana poljoprivrede, koja se bavi gajenjem kulturnih biljaka radi proizvodnje određenih biljnih proizvoda. Obezbeđuje stanovništvo proizvodima ishrane, stočarstvo — krmom, mnogobrojne industrijske grane (prehrambenu, stočne hrane, tekstilnu, farmaceutsku, parfimerijsku i dr.), koje se zasnivaju na sirovinama biljnog porekla. Tesno je vezano sa stočarstvom. U širem smislu ratarstvo uključuje: posebno ratarstvo, povrtarstvo, livadarstvo, cvećarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo i jednom rečju, sve grane koje se bave gajenjem biljaka. Uspešno razviće poljoprivrede uglavnom zavisi od pravilne povezanosti ratarstva sa stočarstvom. Bez ratarstva je nemoguće stvoriti čvrstu krmnu bazu. Stočarstvo najproduktivnije iskorišćava ratarsku proizvodnju, a takođe i njegove otpatke (slamu, mekinje, lišće repe i sl.), a sa svoje strane snabdeva ratarstvo cenjenim organskim đubrivom — stajnjakom, delom elementima pepela i azota, uzetih od strane biljaka iz zemljišta. Pravilna povezanost ratarstva sa stočarstvom obezbeđuje biološko kruženje elemenata pepela — biljne hrane i azota (zemljište -» biljka prerađeni otpaci biljnih materija-*zemljište biljka).

Osnovne osobenosti ratarstva

Za razliku od drugih grana privrede u ratarstvu su povezani ekonomski li prirodni procesi reprodukcije. Kao osnovno sredstvo proizvodnje i istovremeno objekt rada pojavljuju se zemlja (ili zemljište) i biljka. Zemljište poseduje najvažniju osobinu — plodnost, tj. sposobnost da neprekidno obezbeđuje gajene biljke vodom, elementima pepela i vezanog azota. Razlikuju se prirodne (prirodna, potencijalna) i ekonomska (efektivna) plodnost zemljišta. Prirodna plodnost zemljišta se stvara kao rezultat dugotrajnog procesa obrazovanja zemljišta; odlikujući se fizičkim, hemijskim i biološkim svojstvima zemljišta u tesnoj vezi sa lokalnim klimatskim osobenostima. Ekonomsku plodnost zemljišta stvara čovek u procesu razvića proizvodnih snaga društva. Najvažniji zadatak ratarstva, pretvaranje prirodne plodnosti zemljišta u ekonomsku sprovodi se putem kompleksa agrotehničkih, meliorativnih, organizacionih i ekonomskih mera, tj. putem ostvarivanja racionalnog sistema ratarenja.

Zelene biljke su sposobne da iskorišćavaju plodnost zemljišta (tj. da izvlače iz zemljišta vodu, elemente pepela i azota), asimiliraju CO2 iz atmosfere, hvataju i pretvaraju kinetičku energiju sunca i, u krajnjem rezultatu, pretvaraju neorganske materije u organske, tj. stvaraju belančevine, skrob, šećer, mast i druge materije ‘koje ulaze u sastav raznovrsnih biljnih proizvoda. Raznovrsni prirodni uslovi na površini zemlje izazivaju neophodnost primene specifičnih mera i sredstava gajenja kulturnih biljaka, diferencijaciju agrotehnike u zavisnosti od klimatskih uslova svakog rejona, gazdinstava, pa čak i polja, a takođe i bioloških osobenosti vrsta i sorata poljoprivrednih kultura. U vezi sa tim u ratarstvu je znatno teže (u poređenju sa drugim granama privrede) uvesti visokoproizvodnu tehniku i tehnologiju, savršenju organizaciju proizvodnje. Površina zemljišta je ograničena, no, to ne ograničava njegovu proizvodnost, koja se može povećati pri racionalnom korišćenju, obnavljanju i progresivnom povećanju njegove plodnosti.

U ratarstvu je jasno izražen sezonski karakter poljoprivredne proizvodnje, koji je uslovljen neravnomernim priticanjem sunčeve energije po periodima godine i vezom s biologijom gajenih biljaka, s neophodnošću agrotehničkih rokova poljoprivrednih radova u zavisnosti od lokalnih zemljišno-klimatskih uslova. U ratarstvu je najjasnije ispoljena razlika između perioda proizvodnje i radnog perioda. Tako na primer, dok period gajenja ozimih žita (u našim uslovima) iznosi oko 250 dana, to radni period na gajenju ovih kultura ne prevazilazi 60—100 dana. Takve razlike uslovljavaju relativno velike zahteve ratarstva u raznovrsnim poljoprivrednim mašinama, oruđima i izvorima energije.

Oblici i vrste ratarstva

Razlikuju se oblici ekstenzivnog ratarstva i intenzivnog ratarstva. Pri ekstenzivnom obliku proizvodnja se povećava na račun povećanja zemljišne površine; pri intenzivnom — na račun novih dopunskih ulaganja rada i sredstava u tu istu zemljišnu površinu (mehanizacija, melioracije, unošenje mineralnih đubriva, povećanje nivoa agrotehnike, itd.). Polazeći od tzv. zakona o opadanju plodnosti zemljišta, buržoaski ekonomisti pokušali su da dokažu, da dodatna ulaganja rada i sred* stava proizvodnje u zemlju prati opadanje njihove rentabilnosti; to, tobože, i predstavlja jedan od uzroka osiromašenja radnih masa. Marksizam-lenjinizam je dokazao neosnovanost ovoga »zakona«. !Sa usavršavanjem tehnike poljoprivrednog gazdinstva intenzifikacija ratarstva povlači za sobom povećanje prinosa proizvodnje sa svakog hektara pri najmanjem utrošku rada i sredstava. U zavisnosti od prirodnih uslova obrazuju se različite vrste ratarstva. Na primer, u umerenom pojasu u oblastima sa dovoljno vlage — stabilno ratarstvo; u sušnim rejonima — zalivno ratarstvo; u vlažnim — subtropskim i tropskim — ratarstvo koje neprekidno traje celu godinu, sa dobijanjem 2—3 prinosa za godinu itd.

U Jugoslaviji su obrazovane sledeće vrste ratarstva: stabilno, suvo (nestabilno), sa navodnjavanjem, planinsko. Stabilno ratarstvo koncentrisano je u predelima sa dovoljno padavina i relativno dobro raspoređenim padavinama. Povoljni zemljišno-klimatski uslovi omogućavaju gajenje u ovim predelima raznovrsne proizvodnje, tehničkih, krmnih i drugih kultura bez primene veštačkog navodnjavanja (izuzev pri gajenju povrća i jagodičastog voća gde se navodnjavanje primenjuje). Zapažena ovde nevelika kolebanja prinosa po godinama uslovljena su uglavnom karakterom sezonskog rasporeda padavina. Na podzolastim zemljištima tehnologija ratarstva upravljena je, uglavnom, na poboljšanje njihovih fizičkih svojstava, obogaćivanje elementima ishrane biljaka putem podubljivanja loraničnog sloja, kalcifikacijom, unošenje stajnjaka.

Suvo (nestabilno) ratarstvo svojstveno je rejonima koji se odlikuju deficitom u atmosferskoj vlazi i nestabilnošću vremenskih uslova (stepske oblasti). Usled toga ovde se zapažaju velika kolebanja prinosa. Suvo ratarstvo se zasniva na gajenju kultura otpornih na sušu i njihovih sorata, primenom agrotehnike, koja omogućava čuvanje i nakupljanje vlage u zemljištu.

Ratarstvo sa navodnjavanjem obuhvata pustinjske i polupustinjske rejone, koji se odlikuju neznatnom količinom padavina i suviškom toplote, što prouzrokuje jako isparavanje vlage, pregrevanje zemljišta i vazduha. Gajenje poljoprivrednih kultura u mnogim pustinjskim rejonima, bez veštačkog navodnjavanja je nemoguće. Ratarstvo se navodnjavanjem po sastavu kultura, prinosima i ukupnoj produktivnosti jedinice površine oranice, odlikuje velikim nivoom intenziteta. Struktura useva je usko specijalizovana, s najvećom zastupljenošću useva, koji su osnovni, na primer, pamuk, pirinač.

Ratarstvo sa navodnjavanjem je gajenje poljoprivrednih kultura u uslovima navodnjavanja; jedno od najintenzivnijih vrsta ratarstva obrazovanih u pustinjskim, polupustinjskim i sušnim rejonima, a takođe u rejonima sa nedovoljnom obezbeđenošću vlagom u pojedinim periodima vegetacije. U uslovima ratarstva sa navodnjavanjem dobijaju se najveći i garantovani prinosi poljoprivrednih kultura (pšenice 6.500— 7.500 kg/ha, pirinča — 8.000—10.000 kg/ha, pamuka sirovog 4.000— 5.0000 kg/’ha), koji su 3—5 puta viši nego u uslovima nestabilnog ratarenja; široko se primenjuju višegodišnje krmne kulture i gusti usevi, što omogućava najproduktivnije iskorišćavanje zemljišta i obezbeđuje stočarstva krmom. Ratarstvo sa navodnjavanjem u celom svetu zauzima oko 16% obradivih površina, ali daje proizvodnju skoro koliko i nenavodnjavano (na oko 84% površina).

Ratarstvo sa navodnjavanjem poznato je od epohe neolita. U žarkim i suvim oblastima, na primer, u Mesopotamiji, u državama srednje Azije, u Egiptu, na zemljištu koje je svake godine potapano vodama izlivenih reka, nastala su prva ognjišta poljoprivredne kulture. Seme posejano pri povlačenju vode u istaloženi mulj omogućilo je gajenje biljaka bez obrade zemljišta. Tako se rodio prvobitni oblik ratarstva sa navodnjavanjem — motično ratarstvo. Stihijni režim reka ili nije obezbeđivao plavljenje svake godine istih površina, ili je dovodio do njihovog prekomernog i dugotrajnog plavljenja. Stoga su drevni zemljoradnici ograđivali zemljišne parcele zemljanim nasipima ili su dovodili vodu k njima kanalima — prvobitni sistemi navodnjavanja potapanjem. Krupni sistemi za navodnjavanje počeli su se graditi u robovlasničkom društvu. U Meksiku su koristili drugi metod navodnjavanja — zemljište su približavali vodi, gajenje biljaka na splavovima (činampa) sa nasutim zemljištem.

Svetska površina ratarstva sa navodnjavanjem je veća od 225,000.000 ha (1978. godine). U uslovima navodnjavanja uglavnom se gaje zrnaste kulture (pirinač, pšenica, kukuruz, sirak, proso, zrnene mahunjaee), tehničke kulture (pamuk, šećerna trska i dr.), krmne, povrtne, voćarske kulture. U većine zemalja navodnjavane površine čine 1—15% od obradivih površina (SAD, Meksiko, Italija, Francuska, Rumunija, Poljska i dr.) ; u nizu zemalja navodnjava se polovina i više oranica ,(Avganistan, DR Vijetnam, Iran i dr.); a u nekim moguće gajenje je samo u uslovima navodnjavanja (Egipat, Saudijska Arabija, Libija, Oman, i dr.). Ratarstvo sa navodnjavanjem razvija se takođe u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Nemačkoj, Belgiji i drugim zemljama, koje se nalaze u zonama dovoljnog vlaženja, pa čak i suvišnog vlaženja.

Glavni rejoni ratarenja sa navodnjavanjem u SSSR-u su: Donje i Srednje Povoložje, Zavoložje, severni Kavkaz (navodnjavaju se površine pod pšenicom, pirinčom, suncokretom, krmnim, povrtarskim, voćarskim kulturama, vinogradima); Daleki istok (uglavnom pirinač); južne oblasti Ukrajine (pšeniea, pirinač, kukuruz, šećerna repa, povrće, voće, vinogradi, krompir); republike srednje Azije i Kazahstan — Golodnaja i Karšinskaja stepa, zona Karahunskog kanala, Kzilkumski masiv, Vahšaskaja, Gisarskaja, Ferganskaja dolina i dr. (usevi pamuka, pirinča, vinogradi, pšenice, šećerne repe, voće); Zakavkazje — Araratska dolina, Kura — Araksinskaja depresija (vinogradi, rmćnjaci, pirinač, povrće i dr.). U SSSR-u u 1972. godini setvene površine u uslovima navodnjavanja iznosile su 11.774.000 ha. U istoj godini na navodnjavanim površinama u SSSR-u dobijeno je zrna 5,717.000 tona (od toga pirinča 1,647.000 tona), sirovog pamuka 7,296.000 tona, šećerne repe (fabrične) 5,068.000 tona, povrća 6,908.000 tona; u 1982. god. površine pod navodnjavanjem iznosile su 36,300.000 ha, a u 1990. god. planira se da ove dostignu 41—44 miliona ha, što čini skoro 20% oranica.

U Jugoslaviji su ostvareni uslovi za primenu navodnjavanja u Vojvodini izgradnjom kanala Dunav—Tisa—Dunav, ali se ovaj sistem za sada veoma malo koristi; zatim niza manjih sistema u Makedoniji (Ovče polje, Strumičko polje, Pelagonija i dr.), uglavnom za ‘navodnjavanje povrća, voćnjaka, vinove loze, ali i pšenice, šećerne repe, kukuruza i pirinča (Kočansko polje); sistemi za navodnjavanje u dolini Zapadne Morave, Južne Morave i Velike Morave itd. Po količini vode i njenom kvalitetu naša zemlja ima uslove za razvoj ratarstva sa navodnjavanjem i mogućnost da se ono proširi na znatan deo površina u ravničarskim i brdskim rejonima i tako povećamo, u znatnoj meri, ukupnu proizvodnju hrane.

Planinsko ratarstvo je prilagođeno planinskim visinama s malo razvijenim, u ovom ili onom stepenu, kamenitim zemljištima relativno visoke prirodne plodnosti, koja leže po nagnutim padinama i međuplaninskim kotlinama. U planinskom ratarstvu primenjuje se agrotehnika usmerena, pre svega, na sprečavanje i slabljenje procesa vodne erozije: ore se popreko na nagib; seju se višegodišnje trave (s razmeštajem njihovih useva u vidu bufernih pojaseva). Bitan značaj ima izbor dobro prilagođenih kultura i sorti planinskim uslovima, a takođe i korišćenje agrotehnike koja uzima u obzir nagib, ekspoziciju nagiba, inverziju temperatura, insolaciju i druge prirodne osobenosti. Na planinskim nagibima primenjuje se terasiranje.

Polarno ratarstvo je gajenje poljoprivrednih kultura u pripolarnim rejonima. 1923. godine na Kolskom poluostrvu u podnožju ‘Hibinske planine, agronom I. G. Ejhfeljd organizovao je ogledno polje, koje je kasnije pretvorio u Polarnu oglednu stanicu, koja je postala prvi naučni centar polarnog ratarstva u SSSR-u. Godine 1929. ovde je izgrađen krupan sovhoz »Industrija«. Tridesetih godina je organizovano nekoliko oglednih stanica i ogleđnih punktova, koje su 1937. godine ušle u sistem Naučnog instituta polarnog ratarstva i stočarstva (sada Naučnoistraživački institut poljoprivrede severa, Norilsk). Istovremeno, na severu su izgrađeni sovhozi i kolhozi. Pitanjima polarne poljoprivrede bave se takođe Kolska, Kami i Jakutska filijala AN SSSR. Setvena površina polarnog ratarstva u SSSR-u iznosila je 14 ha u 1926. godini, a 50.0 ha u 1973. godini.

Za polarno ratarstvo se odabiraju parcele na južnim i jugozapadnim nagibima; pri čijem se kultiviranju prinrenjuje sistem meliorativnih i tehničkih radova (isušivanje, navodnjavanje, krčenje žbunja, skupljanje kamenja, poljozaštitni pojasevi i dr.). Za stvaranje povoljnijih hidrotermičkih uslova poljoprivredne kulture se gaje na grebenlma i gredicama. U zonama severne tajge, tundre ispresecane šumom, mahovinasto žbunaste tundre u poljskim uslovima gaje se samo ranostasne i otporne na hladnoću sorte krompira, kupusa, mrkve, luka, rotkvice, zelenog povrća, višegodišnjih trava, ječma i ovsa za zelenu krmu. [Severnije, u arktičkoj tundri, povrće se gaji u staklarama, a na otvorenom prostoru ovas, trave, rotkvice. Obrada zemljišta: oranje ili tanjiranje težom tanjiračom, periodično duboka obrada bez prevrtanja brazde, kultivacija i valjanje. Na ovim njivama svake godine se unose đubriva: stajnjak ili kompost od 60—80 tona/ha (pod osnovnu kulturu), od 100— 150 tona/ha (pri osvajanju površine), mineralno đubrivo 1,5—2 puta više nego u umerenom (srednjem) pojasu zemljoradnje. Primenjuje se naklijavanje krompira, kaljenje rasada. U uslovima polarnog ratarstva SSSR-a prinos krompira iznosi od 15.000 kg/ha (a na vodećim gazdinstvima i oglednim stanicama 30.000—40.000 kg/ha), kupusa 60.000—80.000 (do 100.000 kg/ha), sena klasastih trava 2.000—6.000 kg/ha, povrća u staklarama 25—40 kg/m2 (250.000—4000.000 kg/ha).

Polarno ratarstvo se susreće još u Norveškoj (u oblastima Finmark i Trame), u Švedskoj (Norboten), Finskoj (Laponija). U ovim zemljama se gaje uglavnom krmne kulture (trave, korenaste), a takođe krompir, kupus, mrkva.

Istorija ratarstva

Ratarstvo je poniklo sredinom kamenog doba (u mezolitu). Čovek je počeo obrađivati zemljište najprostijim oruđima — drvenim ili drvenim sa kamenim nasađenim završetkom. Ostaci takvog prvobitnog ratarstva otkriveni su u različitim delovima Zemljine kugle, osim Australije. Pri motičnom ratarstvu koristila se mišićna snaga čoveka. Njivsko (plužno) ratarstvo nastalo je kasnije, kada su već bila poznata metaina oruđa i korišćena je živa tegleća snaga na bazi razvijenog stočarstva. Oranično (njivsko) ratarstvo bilo je rasprostranjeno u Aziji, Evropi i na severu Afrike u robovlasništvu, a zatim u feudalnom društvu.

U razviću ratarstva svake zemlje moguće je izdvojiti određene sisteme ratarstva, koje karakteriše intenzitet korišćenja zemljišta, načine obnavljanja i poveeanja plodnosti zemljišta, nivo razvića ratarstva. Sistemi ratarstva menjaju se pod uticajem neprekidnog procesa razvića proizvodnih snaga društva. Za robovlasničko društvo karakterističan je sistem premeštanja i krčevinsko-paljevinski sistem ratarstva; pri feudalnom ustrojstvu bio je rasprostranjen sistem ugara. Kapitalistički način proizvodnje preobratio je ratarstvo do empiričkog zanimanja, koje je prelazilo po nasledstvu, u znanstvenu primenu agronomije u takvoj meri u kojoj je to moguće pri privatnom vlasništvu nad zemljom. U vezi sa rastućim potrebama gradskog stanovništva i sve razvijenije industrije povećana je potražnja za proizvodnjom poljoprivrednih gazdinstava, počele su se širiti površine pod krompirom, tehničkim i krmnim kulturama. Povećan je asortiman gajenih biljaka. Nastala su poboljšanja zrnastih i plodosmenih sistema ratarstva; dobijeni su teoretski osnovi na osnovi naučnih otkrića u oblasti biologije i hemije. Potčinjavajući poljoprivrednu proizvodnju konjunkturi kapitalističko tržište je ograničilo primenu plodosmenih plodoreda i u nizu slučajeva potpomoglo rasprostiranju svojevoljnog sistema ratarstva i monokulture. Počeo je razvoj poljoprivredne tehnike. Sredinom 19. veka vrše se ogledi korišćenja parnog motora za obradu zemljišta višebraznim plugom. Početkom 20. veka ratarstvo počinje primenjivati traktor, bile su izgrađene različite, za prikačivanje, a zatim i nošene, poljoprivredne mašine i oruđa. Poljoprivredna tehnika u kapitalističkim zemljama dostigla je znatno savršenstvo. No, uporedo sa tehnikom koja se primenjuje, uglavnom na krupnim gazdinstvima, ekonomski visokorazvijenih kapitalističkih država, u poljoprivredi je još široko rasprostranjena i primitivna poljoprivredna tehnika, naročito na sitnim seljačkim gazdinstvima u slabo razvijenim i kolonijalnim državama. Sa razvojem hemijske industrije počela je da se širi primena mineralnih đubriva i sredstava hemijske borbe sa štetočinama, bolestima i korovima. Rodnost poljoprivrednih biljaka u kapitalistički razvijenim zemljama dostigla je visok nivo.

Ratarstvo u Jugoslaviji je do II svetskog rata bilo sitno — seljačko, tehnički zaostalo, malo-produktivno. Svi radovi u ratarstvu su se uglavnom vršili ručnom i stočnom vučom. U mnogim krajevima je u proizvodnji bila svojeručno izrađena ralica, drvena drljača, košarica za ručnu setvu i mlatilica za vršidbu žita. Sejalice i druge poljoprivredne mašine moguće je bilo susresti samo na krupnim (velikoposedničkim) gazdinstvima, kao i na gazdinstvima kulaka. Prinos pšenice bio je u proseku oko 1.000 kg/ha (za Jugoslaviju oko 1.300 kg/ha (za Vojvodinu). Sličnu, ili još težu situaciju, imala dorevolucionarna carska Rusija (600—700 kg/ha zrna pšenice). Zapadna Evropa u isto vreme je imala 2—3 puta više prinose. Po glavi stanovnika: u Jugoslaviji je do rata proizvođeno oko 160 kg, u carskoj Rusiji 455 kg (1913. god.), u SAD 1.063 kg, (1913. god.), u Argentini 1.454 kg (1913. god.), u Kanadi 1.967 kg (1913. god.), zrna pšenice. Carska Rusija je izvozila mnogo zrna — oko 26,1% svetskog izvoza, ali na račun neishranjenosti njenog stanovništva — naročito seljačkog. U gladnim godinama glad je zahvatila milione seljačkih gazdinstava. Slično je i u predratnoj Jugoslaviji, koja je po svojoj veličini bila značajan izvoznik pšenice, a njeno stanovništvo, posebno seljačko, hranilo se kukuruznim hlebom — projom, a kojeg u mnogo godina, u nekim krajevima (Bosna, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Lika, Zagorje, Dalmacija), nije bilo dovoljno.

Velika oktobarska socijalistička revolucija u Sovjetskom Savezu 1917. godine i Narodnooslobodilački rat i Socijalistička revolucija 1941—1945. godine i socijalističke revolucije i socijalističke promene u nizu zemalja sveta od 1945. godine do danas, iz osnova su izmenile položaj poljoprivrede, a posebno ratarstva. Stvorena krupna društvena gazdinstva postala su uzor razvoja poljoprivredne proizvodnje, na kojima se stalno povećava i usavršava proizvodnja i tehnologija uz pomoć nauke i tehnike. Tako je na krupnim društvenim gazdinstvima opremljenost mehanizacijom i energijom u odnosu na predratno stanje sitne seljačke proizvodnje povećana za više od 20 puta. Svi osnovni poljski radovi na društvenim gazdinstvima (obrada, priprema, setva, nega, zaštita, đubrenje, žetva) skoro u potpunosti su mehanizovani. Produktivnost rada povećana je za 5—6 puta u odnosu na predratno stanje.

Uporedo sa uvođenjem mehanizacije u poljoprivrednu proizvodnju povećana je poljoprivredna kultura, posebno ratarstva — poboljšana je agrotehnika ratarskih kultura, povećana je upotreba mineralnih đubriva, sve šira primena melioracija zemljišta, prošireni su sortni usevi. Kao rezultat neprekidnog ostvarivanja programa hemizacije poljoprivrednih gazdinstava ratarstvo je povećalo primenu mineralnih đubriva, od simboličnih količina pre II svetskog rata (1,5 kg/ha NPK hraniva) do 85 kg/ha NPK hraniva (1980. godine) za Jugoslaviju (mada su razlike u primeni po pojedinim regionima naše zemlje znatne). Zahvaljujući tome postignuti su značajni uspesi u proizvodnji pšenice, kukuruza, šećerne repe, soje i drugih kultura. Praktično, skoro svi usevi ratarskih kultura se seju sortnim semenom. To naročito važi za šećernu repu, soju, suncokret.

Izmenjena je i struktura setvenih površina. Dok su u periodu 1938—1941. godine žita zauzimala preko 80% setvenih površina, to su 1980. godine zauzimala oko 60%. Povećano je učešće industrijskih kultura (šećerne repe, suncokreta, soje i dr.) 8% od ukupne oranične površine. Povrćem je zasejano 9% od ukupnih oraničnih površina, 13% krmnim biljem, 7% voćnjacima i 3% vinogradima od ukupnih oraničnih površina.

Čovek preko gajenih biljaka svake godine u svetu proizvode oko 5 milijardi tona organske materije, od čega najveći deo čine proizvodi njivskoratarskih kultura. Ova proizvodnja je danas nedovoljna, a u budućnosti će biti potrebna još veća proizvodnja.

Ako uporedimo strukturu i veličinu površina 1981. i 1967. godine, vidimo da je pre 14 godina oranična površina u Jugoslaviji iznosila 8,336.0 ha, a 1981. godine 7,863.000 ha što znači da je za navedeni period oranična površina smanjena 473.000 ha, a to smanjenje iznosi 33.785 ha godišnje, ili 92 ha dnevno. Poljoprivredna površina, u kojoj su uračunate oranice, voćnjaci, vinogradi, livade i pašnjaci iznosila je pre 14 godina (1967. godine) 14,756.000 ha, a 1981. godine 14,371.000 ha, a to je manje za 385.000 ha, ili 27.500 ha godišnje, odnosno 75 ha na dan smanjuje se poljoprivredna površina.

Tabela 1. Površina i kategorije korišćenja zemljišta za 1981. godinu u svetu (u 000 hektara)

Izostavljeno iz prikaza

• Region
• Ukupna površina
• Površina zemljišta
• Poljoprivredna površina
  Šumsko zemljište
  Ostale površine
  Ceo svet
  Evropa (bez SSSR)
  SSSR
  Azija
  Severna Amerika
  Južna Amerika
  Afrika
  Okeanija

* Statistički godišnjak Jugoslavije, 1982. Beograd.

Tabela 2. Proizvodnja važnijih ratarskih kultura u svetu 1981. godine, odnosno za period 1978/81. god.

Izostavljeno iz prikaza

• Kultura Površina (u 000 ha)
• Prinos kg/ha
• Proizvodnja (000 tona)
• Pšenica**
• Raž*
• Ječam*
• Ovas*
• Kukuruz**
• Sirak* proso
• Heljda*
• Pirinač (neljušten)**
• Mešavina žita*

Ukupno žita:

• Krompir**
• Slatki krompir**
• Lan (vlakno)*
• Pamuk (sirovo vlakno)*
• Pamuk (vlakno)*
• Pamuk (seme)*
• Konoplja (vlakno)*
• Zrnene mahunjače*
• Uljane kulture*
• Šećerna trska*
• Šećerna repa**

(Production Yearbook, FAO, vol. 34.1981), za period 1978—1981. god.
(Podaci za 1980. god. — Statistički godišnjak Jugoslavije, 1982).

Tabela 3. Zemljište po kategorijama korišćenja u Jugoslaviji za 1981. god. (000 ha)*

Izostavljeno iz prikaza

• Kategorija
  Jugoslavija
  BiH
  Makedonija
  Slovenija
  Srbija
  -Vojvodina
  -Kosovo
  Hrvatska
  Crna Gora
• Poljoprivredna površina
• Oranice
• Voćnjaci
• Vinogradi
• Livade
• Pašnjaci

* Statistički godišnjak Jugoslavije, 1982, Beograd.

Nad ovim podacima se moramo zamisliti, jer je površina zemljišta ograničena, potrebe u hrani sve veće, a kao što vidimo, gazdovanje površinama je dosta neracionalno. Ukoliko bi sa smanjenjem poljoprivrednih površina nastavili istom dinamikom naše potomstvo kroz 200 godina skoro da neće imati uopšte na čemu proizvoditi hranu.

Svetsko ratarstvo — Po površini 1978. godine iznosilo je 4.558,380.000 ha, ili 34,86% od zemljišne površine. Od toga oranice i višegodišnji zasadi čine 1.488,862.000 ha ili 32,76% od ukupnih poljoprivrednih površina (ostalih 67,24% čine stalne livade i pašnjaci), odnosno 11,38% od ukupne zemljišne površine. Od ove površine na udeo razvijenih kapitalističkih zemalja dolazi 1.140,000.000 ha (učešće oranica 39%), zemalja u razvoju, Azije, Afrike i Latinske Amerike, 2.343,000.000 ha, (učešće oranica 30%) i socijalističkih zemalja 1.063,000.000 ha (učešće oranica 40%). Udeo oranica od poljoprivrednih površina u nekim zemljama je sledeći: (u%) — Indija 92, Mađarska 81, Poljska 76, Čehoslovačka 75, Demokratska Republika Nemačka 73, Rumunija 71, Bugarska 60, Savezna Republika Nemačka 58, Jugoslavija 54, Narodna Republika Kina 38, SSSR 38, Argentina 18, itd.

U razvijenim kapitalističkim zemljama se nastavlja proces intenzifikacije poljoprivrede, a posebno ratarstva, usavršava se njegova materijalno tehnička baza i tehnologija gajenja poljoprivrednih kultura, a to se ispoljava, pre svega, u visokoj obezbeđenosti rada tehnikom i unošenjem povećanih količina mineralnih đubriva. Tako na 1 fizički traktor (1980. god.) dolazi oranica (ha): u SAD 281, Velikoj Britaniji 16, Francuskoj 15, Z. Nemačkoj 6. Na 1 ha oranica uneto je mineralnog đubriva (u kg ha uslovne jedinice): u SAD 407, Francuskoj 936, Velikoj Britaniji 943, Zapadnoj Nemačkoj 1.550. Proces intenzifikacije i industrijalizacije poljoprivrede u kapitalističkim zemljama povlači za sobom hiperprodukciju poljoprivrednih proizvoda i sve veći porast otežanosti sa njihovom realizacijom. U takvim uslovima se zapaža raspadanje i likvidacija sitnih farmerskih i seljačkih gazdinstava, smanjuju se površine pod usevima. U SAD od 1950—1969. godine broj farmi je smanjen sa 5,6 na 3,0 miliona, a setvena površina za 20 miliona hektara; u Francuskoj 1955—1967. godine broj seljačkih gazdinstava je smanjen sa 2,3 na 1,7 miliona; u Zapadnoj Nemačkoj od 1949—1969. godine broj seljačkih gazdinstava je smanjen sa 1,9 na 1,3 miliona.

Tabela 4. Požnjevena površina ratarskih useva u 1980. godini (u ha)*

Izostavljeno iz prikaza

Od toga:

• Kultura
• Jugoslavija
• BiH
• Makedonija
• Slovenija
• Srbija Vojvodina Kosovo
• Hrvatska
• Crna Gora
• Pšenica
• Raž
• Ječam
• Ovas
• Kukuruz
• Konoplja (vlakno)
• Lan (vlakno)
• Pamuk
• Šeć. repa
• Duvan
• Hmelj
• Suncokret
• Soja
• Ulj. repica
• Sirak
• Krompir
• Pasulj
• Kupus i kelj
• Paradajz
• Paprika
• Lucerka
• Detelina
• Stočna repa

Statistički godišnjak Jugoslavije, 1981. god., Beograd.

U okviru Evropske ekonomske zajednice (EEZ) razrađuje se plan strukturalnih preobražaja u seljačkim gazdinstvima zemalja Zajedničkog tržišta. Suština ovih preobražaja sastoji se u masovnom potiskivanju sitnih gazdinstava i usmerenom podsticaju krupnih kapitalističkih farmi američkog tipa ‘(od 1970. do 1980. godine planirano je da se broj seoskog stanovništva u zemljama Zajedničkog tržišta smanji sa 10 na 5 miliona i izuzme iz obrade 5 miliona ha zemlje. Istovremeno u kapitalistčkim zemljama najsiromašnije stanovništvo je neishranjeno (u SAD oko 20 miliona ljudi), raste nezaposlenost, zaoštravaju se socijalne protivurečnosti.

Zemlje u razvoju jako zaostaju od ekonomski razvijenih kapitalističkih zemalja po nivou mehanizacije poljoprivrede, primeni đubriva i drugim elementima tehnologije gajenja poljoprivrednih kultura. One proizvode, preračunato na glavu stanovnika, 2,5 puta manje poljoprivrednih proizvoda i služe kao tržište poljoprivrednih proizvoda za razvijene kapitalističke zemlje i izvoznice su, pre svega, zrna.

Od ukupne svetske površine pod oranicama zrnastim kulturama zasejano je 738,295.000 ha (1981. god.) ili 53,4%, tehničkim oko 174,000.000 ha (12%), krompirom 18,285.000 ha (1,6%). Vodeća uloga u svetskoj poljoprivredi pripada proizvodnji zrna, čija je proizvodnja 1981. godine iznosila oko 1.548,000.000 tona, tj. u poređenjri sa prosečnim prinosom 1948—1952. godine povećanje za 75% i uglavnom usled povećanja prinosa po ha (setvena površina povećana je za 16%, a prinos po ha za preko 50%). Prvo* mesto u svetskoj proizvodnji zrna (1981. god.) zauzima pšenica sa 246,663.000 ha i proizvodnjom 440.087.000 tona (po stanovniku 103,7 kg), drugo kukuruz sa 123,984.000 ha i 394,956.000 t (87,6 kg po glavi stanovniku); doi nedavno drugo mesto u proizvodnji zrna držao je pirinač, koji sada zauzima treće mesto sa 145,268.000 ha i proizvodnjom od 379,814.000 tona (87,6 kg po 1 stanovniku). Najvišim izuzetkom odlikuje se proizvodnja zrna u zapadnoj Evropi. Visoka poljoprivredna kultura obezbeđuje ovde postizanje visokih prinosa pšenice, na primer: u Danskoj u proseku 5.987 kg/ha, Holandiji 5.977 kg/ha, Velikoj Britaniji 5.248 kg/ha, Zapadnoj Nemačkoj 4.848 |kg/ha, Francuskoj 4.772 kg/ha (prosek za 4 godine — 1977—1981). Znatno niži prinos pšenice je u SAD — ‘2.200 kg/ha, Kanadi 1.820 kg/ha, Indiji 1.403 kg/ha, J. Africi 1.303 kg/ha, Australiji 1.256 kg/ha, Turskoj 1.190 kg/ha, Brazilu 1.010 kg/ha (1977—1981. god.) i mnogim drugim kapitaliističkim zemljama.

Prinos pšenice u socijalističkim zemljama poslednjih godina (1977— 1981. god.) je znatno povećan. Tako je u navedenom periodu prosečan prinos u socijalističkim zemljama bio (kg/ha) u: DR Nemačkoj 4.270, ČSSR 4.054, Mađarskoj 4.012, Bugarskoj 3.727, Jugoslaviji 3.229, SSSR 1.624. Po proizvodnji pšenice po jednom stanovniku, od većih proizvođača na prvo mesto dolazi Australija sa 1.256 kg, na drugo Kanada 900 kg„ na treće SSSR 458 kg, Francuska 392 kg, SAD 224 kg; a od manjih proizvođača na prvom mestu je Mađarska sa 559 kg, zatim Bugarska 387 kg, ČSSR 367 kg, Jugoslavija 242 kg, DR Nemačka 188 kg Zapadna Nemačka 132 kg, Velika Britanija 118 kg, itd. Prema navedenom,, sve veći značaj u svetskoj proizvodnji zrna dobijaju socijalističke zemlje. Socijalističke zemlje (uključujući NR Kinu) proizvode 47% svetske proizvodnje pšenice, od čega samo SSSR 31,5% svetske proizvodnje pšenice. Na svetskom tržištu pšenice glavne zemlje izvoznice su SAD (29%), SSSR sa socijalističkim zemljama Evrope (26%), i Kanada (15%), Francuska (14%), Australija (11%), Argentina (5%). U SAD u vezi sa otežanom realizacijom izvoza pšenice država daje novčanu pomoć, te se proizvodnja smanjuje. Takvo stanje je i u Kanadi. Kao uvoznici pšenice su i zemlje u razvoju (npr. Pakistan), a takođe i neke razvijene kapitalističke zemlje zapadne Evrope, Japan, kao i NR Kina i dr.

Glavni proizvođači pirinča (1981. god.) su: Kina sa ukupnom proizvodnjom 143,400.000 tona ili 150 kg po jednom stanovniku (37,7% od svetske proizvodnje), Indija 69,000.000 tona, Indonezija 26,350.000 tona, Bangladeš 19,355.000 tona, Japan 15,600.000 tona, Tajland 15,640.000 tona, Burma 10,000.000 tona, SAD 6,199.000 tona, Brazil 7,589.000 tona, Koreja 8,051.000 tona, DNR Koreja 4,800.000 tona, SSSR 2,400.000 tona itd. Od nabrojanih zemalja svoje potrebe u pirinču obezbeđuju samo Japan i Kina; ostale zemlje uvoze iz SAD, Burme, Tajlanda, Kampućije, Egipta i dr. zemalja.

Kukuruz se proizvodi prvenstveno za ishranu stoke i industrijsku preradu (SAD, SSSR, zemlje zapadne Evrope, zemlje istočne i jugoistočne Evrope) i za ishranu ljudi (zemlje Latinske Amerike, Azije i Afrike). Najviše od svih kukuruz gaje SAD (u 1981. godini zasejali, 28.810.0 ha, sa prosečnim prinosom 5.710 kg/ha i ukupnom proizvodnjom od 197,208.000 tona, što čini 49,9% svetske proizvodnje, a po jednom stanovniku SAD 902 kg). Na udeo socijalističkih zemalja (bez NR Kine) dolazi oko 11%, a sa NR Kinom oko 21% od ukupne svetske proizvodnje zrna kukuruza. Od tehničkih kultura vodeće mesto pripada pamuku. Godine 1981. pamukom je bilo zasejano u svetu 32,525.000 ha, sa proizvodnjom čistog vlakna 13,990.000 tona. Od toga Indija gaji na 7.947.0 ha sa proizvodnjom 1,220.000 tona vlakna (1,8 kg vlakna po stanovniku), SAD 5,752.000 ha sa proizvodnjom 2,364.000 tona vlakna (10,3 kg vlakna po stanovniku), NR Kina 4,168.000 ha i proizvodnjom 2.207.0 tona vlakna (2,3 kg po stanovniku), SSSR 3,200.000 ha sa proizvodnjom 3,300.000 tona vlakna (10,6 kg vlakna po stanovniku), Brazil 2,327.000 ha sa proizvodnjom 575.000 tona vlakna (4,7 kg vlakna po stanovniku), Egipat 684.000 ha sa proizvodnjom 482.000 tona vlakna (11,5 kg vlakna po stanovniku), itd.

Šećerna repa se gaji, uglavnom, u rejonima umerenog klimata severne polulopte. Godine 1980. svetska površina pod fabričnom repom iznosila je 8,738.000 ha sa proizvodnjom korena 271,507.000 tona. Socijalističke zemlje proizvode više od polovine svetske proizvodnje šećerne repe, a sam SSSR više od 36% od svetske proizvodnje. Od kapitalističkih zemalja krupni proizvođači šećerne repe su Francuska i Zapadna Nemačka. U SAD usev šećerne repe zauzima jedva oko 600.000 ha, a šećerom iz repe podmiruju jedva oko 20%, a ostalih 80% dolazi na udeo šećera iz šećerne trske. Svetska površina pod šećernom trskom iznosi 11,300.000 ha. Proizvodnja šećera iz šećerne trske uglavnom je koncentrisana na Kubi 1,700.000 ha i 8,800.000 tona šećera (5.176 kg/ha šećera), u Indiji 2,700.000 tona i 4,300.000 tona šećera (1.592 kg/ha šećera), Brazilu 1,700.000 ha i 4,200.000 tona šećera (2.470 kg/ha šećera).

Krompir se u svetu gaji (1981. godine) na površini 18,285.000 ha sa proizvodnjom krtola 259,484.000 tona (prosek 14.141 kg/ha krtola). Na udeo socijalističkih zemalja otpada 65% svetske proizvodnje, a samog SSSR-a 32%.

Ratarstvo kao nauka izučava različite načine delovanja na zemljište i poljoprivredne biljke u cilju dobijanja visokih i stabilnih prinosa. Ratarstvo naročito izučava i razrađuje: 1) metode regulisanja vodnog, hranidbenog, vazdušnog i toplotnog režima zemljišta radi obezbeđenja normalnih uslova rasta biljaka putem racionalne obrade zemljišta, setve i sadnje poljoprivrednih kultura; 2) naučno dokazane sisteme ratarstva i racionalne plodorede, a takođe i kompleks mera za povećanje plodnosti zemljišta i prinosa poljoprivrednih kultura; 3) načine uklanjanja ili slabljenja negativnih činilaca, koji izazivaju smanjenje prinosa (suša, erozija, korovi, mraz i dr.). Savremeno ratarstvo se deli na opšte ratarstvo, koje proučava opšte metode gajenja poljoprivrednih biljaka i posebno ratarstvo, koje razrađuje metode gajenja pojedinih poljoprivrednih kultura i sorti.

U procesu razvića ratarstva postepeno su se izučavale i postale samostalne nauke: agrohemija, agrofizika, selekcija, proizvodnja semena, fitopatologija, poljoprivredna entomologija, melioracije, učenje o poljoprivrednim oruđima i mašinama i dr., s kojima je ratarstvo tesno vezano. Teoretske osnove ratarstva su fizika, hemija, a takođe kibernetika, radioelektronika, mehanika i dr. tehničke nauke. Glavni metod koji se primenjuje pri ispitivanjima u ratarstvu je poljski ogled, koji omogućava da se izuče načini gajenja poljoprivrednih biljaka u poljskim, približnim proizvodnim uslovima. Za izučavanje mineralne i vazdušne ishrane biljaka, zakonomernost rasta i i razvića njihovog i druga pitanja koristi se vegetacioni metod, a takođe i laboratorijsko-poljski i laboratorijski metodi (fizički, hemijski i mikrobiološki); za proveru i primenu naučnih dostignuća i vrhunske poljoprivredne prakse neposredno u gazdinstvima se postavljaju proizvodni ogledi. Istorija ratarstva kao nauke neodvojiva je od istorije agronomije. Ona je vezana sa imenima poznatih predstavnika agronomske misli 18—20. veka — A. Tzera (Nemačka), J. Libiga (Nemačka), Ž. Busengoa (Francuska), G. Gelrigela (Nemačka), G. Mendela (Čehoslovačka), L. Berbanka (SAD), M. V. Lomonosova, A. T. Bolotova, V. V. Dokučaeva, P. A. Kostičeva (Rusija) i mnogih drugih.

U SSSR-u, za svaku osnovnu poljoprivrednu zonu razrađen je i naučno obrazložen sistem vođenja poljoprivrednog gazdinstva, čiji je najvažniji deo sistem ratarstva. Mnogi od predloženih sistema ratarstva uvedeni su u poljoprivrednu proizvodnju i omogućavaju povećanje njegove ekonomske efektivnosti. Svesavezni institut zrnenih kultura za stepske rejone severnog Kazahstana i zapadnog Sibira, koji su podvrgnuti eroziji vetrova, predložio je (1956—1960. god.) zemljišno zaštitni sistem ratarstva, koji se primenjuje na površini od 20 miliona hektara i obezbeđuje povećanje prinosa zrna za 200—300 kg/ha. Novator kolhozne proizvodnje T. S. Maljcev razradio je (1951. god.) sistem ratarstva za zemljišno-klimatske uslove Zauralja, koji predviđa duboku obradu bez prevrtanja brazde, zamenu svakogodišnje duboke obrade površznskim rahljenjem i drugim načinima. U vezi sa ostvarivanjem programa melioracije zemljišta, uvode se u praksu gazdinstva sistemi ratarstva sa navodnjavanjem. Naučne ustanove su predložile teoretski obrazložene načine agrotehnike i režima navodnjavanja poljoprivrednih kultura na zalivnim poljima Ukrajine, sev. Kavkaza, Povoložja, Moldavije.

Sovjetski agrofizičari su razradili metode hidropona i predložili novu tehnologiju obrade zemljišta frezom, rade na primeni polimera za stvaranje strukture zemljišta. Mnogi naučno-istraživački instituti izučavaju načine borbe sa sušom, suhovejom, erozijom zemljišta i među ovim i tehnologiju gajenja šuma u poljozaštitnim pojasevima.

U oblasti hemizacije ratarstva vrše se ispitivanja osnovnih fizioloških zakonomernosti korenske ishrane biljaka i dejstvo đubriva na prinos, izučava se efektivnost đubriva, utvrđivanje njihovih količina, načina i vremena unošenja pod razne kulture u glavnim zemljišno-klimatskim zonama zemlje. Veoma su raširena ispitivanja na sintezi i primeni hemijskih sredstava borbe sa korovima, bolestima i štetočinama poljoprivrednih kultura, velika pažnja se poklanja primeni bioloških mera.

Povećanju prinosa poljoprivrednih kultura umnogome je pomogla selekcija, koja se naročito razvila poslednjih pedesetak godina. Tako su Strampeli i Maliani (Italija) stvorili visokorodne sorte pšenice, čiji je potencijal rodnosti bio preko 8.000 kg/ha, ali sorte malo kvalitetne; prvi put u istoriji poljoprivrede objedinjen je visok prinos sa veoma visokim kvalitetom stvaranjem sorti pšenice tipa Bezostaja (P, P. Lukjanenko, a zatim i drugi — Remeslo, V. N. Kiričenko F. G., i dr.); zatim sorti suncokreta — V. S. Pustovajt, L. A. Ždanov itd. Ove sorte su poslužile kao osnova našim selekcionarima za stvaranje naših domaćih sorti istog tipa, prilagođenih našim agroekološkim uslovima.

U mnogim zemljama sveta jedno od centralnih pitanja naučnih istraživanja u oblasti ratarstva jeste razviće teoretskih osnova obrade zemljišta, istraživanje načina smanjenih mehaničkih uticaja na zemljište. To se postiže jednovremenim izvršavanjem niza radnih operacija, skraćivanjem broja obrada, smanjenjem površine neposredno podvrgnute obradom, itd. (minimalna obrada zemljišta). U vezi sa tim raste interes za oruđa za obradu zemljišta aktivnim dejstvom (freze, rotaciona motika, drljače).

U cilju borbe s erozijom zemljišta, u SAD se uvode plodoredi za zaštitu zemljišta, poljozaštitni šumski pojasevi, primena hemijskih sredstava i drugih mera. U zemljama zapadne Evrope razrađeni su metodi stvaranja dubokog oraničnog sloja zemljišta, koji poseduje visoku plodnost (duboka obrada, unošenje đubriva, hemijske melioracije itd.).

Razviću učenja o plodoredima doprinele su mnoge stare naučne ustanove zapadne Evrope i SAD. U svetu su poznati radovi dobijeni u Rotamstedskoj oglednoj stanici (Velika Britanija), posebno Rasela E. D. koji je bio od 1912—1943. godine na čelu ove stanice. Učenju o plodosmeni kultura posvećeni su radovi Instituta za ratarstvo Univerziteta u Haleu (DR Nemačka), koje je započeo Kjon previše od 100 godina a nastavio Keneke, a takođe i oglednim stanicama u Askovu (Danska), u državama Montana, Minesota, Ilinois, Ohajo, Ajova (SAD). Većina tih radova se sprovodi u pravcu uske specijalizacije plodoreda. U vezi sa organizacijom gazdinstava za proizvodnju zrna bez stočarstva razrađeni su načini održavanja balansa organskih materija u zemljištu, uz korišćenje slame u zajednici sa raznim sideratima i azonim đubrivima.

U krupna dostignuća selekcije spada uvođenje meksičkih sorti pšenice, japanskih i filipinskih sorti pirinča, koje su znatno povećale prinos ovih kultura u navedenim zemljama, pa i u širim regionima.

Posebno ratarstvo ili specijalno ratarstvo je nauka o kulturnim biljkama i metodama njihovog gajenja, radi dobijanja visokih prinosa najboljeg kvaliteta, s najmanjim utroškom rada i sredstava. Posebno ratarstvo kao naučna disciplina ulazi u kompleks agronomskih nauka. Tesno je povezano s pedologijom, opštim ratarstvom, selekcijom biljaka, poljoprivrednom meteorologijom, fiziologijom, biohemijom, genetikom biljaka, poljoprivrednom mikrobiologijom, agrofizikom, agrohemijom, poljoprivrednom mehanizacijom itd.

Posebno ratarstvo ima nazive na glavnim svetskim jezicima: Rastenievodstvo, častnoe zemledelie (ruski), Field production (engleski), Production of fiield crops (engl. američki), Phytotechnie (francuski), Pflanzenbaulehre (nemački), Piante erbace in grande colture (talijanski) itd.

Posebno ratarstvo kao naučna disciplina ima svoje objekte, zadatke i metode istraživanja. Glavni objekat posebnog ratarstva je poljoprivredna biljka (vrsta, varijetet, sorta, hibrid), njena biologija, potrebe prema spoljašnjoj sredini — agroekološkim uslovima. U svetu se gaji oko 1.000 vrsta biljaka (bez lekovitih i dekorativnih), od kojih su najrasprostranjenije oko 400 vrsta i oko 5.000 sorti i hibrida. Odi bioloških osobenosti posebno ratarstvo izučava: dužinu vegetacije, periode poljoprivrednih biljaka; ritam rasta i razvića; kontinuitet faza vegetacije i morfogeneze; dinamiku razvića korenovog sistema i asimilacione površine, nakupljanje suve materije, formiranje privredno korisnih organa i delova biljke; metabolizam materija; vodni i hranidbeni režim; otpornost na zimu, mraz, sušu, soli — poleganje i dr. Pri izučavanju ekoloških osobenosti poljoprivrednih kultura posebno ratarstvo određiuje međusobnu vezu poljoprivrednih biljaka i uslova spoljašnje sredine putem ocene klimatskih i zemljišnih faktora poljoprivrednih biljaka. Analiza bioloških i ekonomskih osobenosti gajenih kultura, zemljišno-klimatskih i proizvodnih uslova poljoprivrednih rejona neophodna je za rejoniranje vrsta, sorti i hibrida poljoprivrednih biljaka, a koja se zasniva, na podacima Komisije za ispitivanje sorti poljoprivrednih kultura i rezultata proizvodnih ispitivanja, a takođe i za razradu racionalne tehnologije gajenja gajenih biljaka. Tehnologija gajenja poljoprivrednih kultura uključuje sledeće osnovne mere: izbor sorte (hibrida), koja poseduje u lokalno zemljišno-klimatskim uslovima najcenjenija biološka i privredna svojstva; izbor najboljih preduseva u plodoredu; sistem obrade zemljišta i primene đubriva; priprema semena za setvu; setva (vreme, količina semena, dubina setve, način setve); nega useva (kultivacija) zemljišta, prihranjivanje, uništavanje korovskih biljaka, zaštita biljaka od štetočina i bolesti); žetva. Racionalna tehnologija gajenja treba da odgovara zemljišno-klimatskim uslovima zone, poljoprivrednog rejona, gazdinstva, plodorednog polja; biološkim osobenostima gajene kulture; proizvodnim (privrednim) resursima gazdinstva. U tom pogledu ispitivanjima, kao što je napred rečeno, koriste se poljski,, vegetacioni i laboratorijski metodi.

Glavni zadaci posebnog ratarstva su: razrada i usavršavanje tehnologije gajenja sorata intenzivnog tipa (sposobnih za najproduktivnije iskorišćavanje plodnosti zemljišta koje reaguju na visoke doze đubriva i navodnjavanje, otporne na poleganje, štetočine i bolesti, prilagođene mehanizovanom gajenju i koje poseduju visok kvalitet proizvodnje); istraživanje otpornosti biljaka prema suši, niskim i visokim temperaturama, zaslanjenosti zemljišta; razrada i uvođenje sistema zaštite biljaka od bolesti i štetoeina; stvaranje najefektivnijih formi đubriva; melioracija zemljišta; izučavanje fiziološko-biohemijskih i genetskih osnova imuniniteta; usavršavanje metoda programiranja visokih prinosa; razrada visokomehanizovanih načina gajenja poljoprivrednih kultura.

Regionalni sistemi ratarstva — osnove industrijskih tehnologija

Zemlja je najveće i nezamenljivo nacionalno bogatstvo našeg naroda. Ona je najvažniji materijalni uslov života i radne delatnosti čoveka, najšira osnova za razmeštaj i funkcionisanje svih grana proizvodnje. U poljoprivredi zemlja predstavlja glavno sredstvo proizvodnje. Naročitu ulogu i vrednost zemlje u poljoprivredi određuje plodnost njenog površinskog sloja — zemljišta, to jest jedinstvene sposobnosti da daje prinos biljaka. Razlikuju se potencijalna (prirodna) plodnost i efektivna (ekonomska) tj. plodnost stečena pod uticajem obrade, đubrenja, melioracija i drugih metoda delovanja čoveka na zemljište. Zavisnost rodnosti poljoprivrednih kultura od plodnosti zemljišta obavezuje da se sačuva prirodna plodnost, stvarana prirodom milionima godina i poveća ekonomska. Pri pravilnom iskorišćavanju, zemljište je sposobno da se stalno poboljšava, povećavajući svoju efektivnu plodnost.

Naša zemlja raspolaže ograničenim zemljišnim resursima. Sadašnja površina poljoprivrednog zemljišta iznosi 14,371.000 ha, a od toga oranice 7,153.000 ha. Udeo oranica u ukupnoj teritoriji zemlje iznosi oko 28%, a na jednog stanovnika iznosi 0,32 ha. Naša zemlja nema značajnijih mogućnosti za povećanje zemljišnog fonda, te postojeći treba sačuvati od smanjivanja uz istovremeno što racionalnije iskorišćavanje. Stoga se u vezi sa porastom brojnosti stanovništva obezbeđenost oranicama, računajući na jednog stanovnika, smanjuje. Imajući u vidu ovu okolnost postavlja se oštra neophodnost stalnog povećanja efektivne plodnosti zemljišta, svestranog intenziviranja ratarstva. Racionalno iskorišćavanje zemljišta i njegovo čuvanje moraju biti u centru pažnje našeg društva i izdignuto u rang državne politike.

Poboljšanje iskorišćavanja i čuvanje zemljišnih resursa ostvaruje se na različite načine: 1) ostvarivanjem širokog programa melioracije zemljišta; 2) stvaranjem i daljim širenjem krupnih zona ratarstva sa navodnjavanjem; 3) ostvarivanjem planova mera borbe sa erozijom (vetrovom i vodenom); 4) povećanjem obima radova na rekultivaciji narušenog zemljišta, tj. uspostavljanju plodnosti oranica, izgubljenih pri izvođenju korisnih prokopavanja, njihovom obnavljanju i racionalnom korišćenju;

5) veoma je važno otkloniti nedostatke u primeni mineralnih đubriva, u iskorišćavanju gorivno-mazivnih materijala, u iskorišćavanju stajnjaka i otpadaka stočarskih farmi — koji dovode do zagađenja zemljišta i celokupne okružujuće okoline. U vezi sa tim neophodno je ubrzati razradu i osvajanje takvih tehnologija u ratarstvu i stočarstvu, koje bi obezbeđivale neophodnu zaštitu okružujuće sredine od zagađenosti;

6) veliki značaj imaju radovi na zemljišnom katastru, koji obezbeđuje projekte za ustrojstvo zemljišta unutar svakog gazdinstva. U shemama ustrojstva zemljišta glavnu pažnju pokloniti najefcktivnijem iskorišćavanju i zaštiti zemljišnih resursa radi obezbeđenosti daljeg razvića privrede i povećanja produktivnosti poljoprivrednih površina.

Navedeni glavni pravci poboljšanja i zaštite zemljišta i povećanja njegove plodnosti nalazi svoje konkretne izraze u regionalnim ili zonalni sistemima ratarstva.

Regionalni sistem ratarstva je kompleks svih karika proizvodnje (plođored, obrada zemljišta, đubrenje, borba s korovima, štetočinama, bolestima itd.), koje najpotpunije vode računa i realizuju zemljišno-klimatske i materijalno-tehničke resurse (mineralna đubriva, sorte, tehnika, voda).

Kao i svaki drugi sistem, sistemi ratarstva treba da budu dinamični, tj. da se periodično preciziraju i usavršavaju.

Važnu kariku u sistemu ratarstva predstavlja njegova struktura, to jest učešće pojedinih kultura i grupa kultura u sistemu plodoreda, koji čini plansko-organizacionu i agrobiološku osnovu racionalnog iskorišćavanja zemljišta. Da bi se ostvario najbolji sistem iskorišćavanja zemljišta, struktura useva u plbdoredu trebalo jbi da bude približno sledeća: 1/3 žita (pšenica, kukuruz, ječam i dr.), 1/3 industrijske biljke i povrće (šećerna repa, suncokret, soja, grašak, boranija i dr.) i l|/3 krmno bilje (lucerka, detelina, smeše višegodišnjih leguminoza i višegodišnjih trava, jednogodišnje krmne biljke i dr.). Na ovaj način bi se ostvarili najoptimalniji uslovi u pogledu preduslova i agrotehničkih rokova za obradu, pripremu, setvu. Sadašnje stanje u ovom pogledu u našoj zemlji ne zadovoljava: 1) veliko je učešće žita u strukturi, usled čega je veliki procenat monokulture pšenice i kukuruza ili dvopoljni plodored ove dve kulture; 2) mali udeo industrijskog i povrtnog bilja; 3) beznačajan udeo krmnog bilja na oranicama. Ovo je sve zbog nerazvijenog stočarstva, bez kojeg nema visokih, stabilnih i ekonomičnih prinosa u ratarstvu.

Direktan odnos prema osvajanju regionalnih sistema ratarstva i industrijskih tehnologija ima razrada i primena u gazdinstvu kompleksa tehnoloških mera. Oni se, kao što je poznato, sastoje iz niza konkretnih radova i potreba za njihovo izvršenje: osnovna i predsetvena obrada zemljišta, primena đubriva i drugih sredstava hemizacije, gajenja i žetve poljoprivrednih kultura. Ovi tehnološki zahtevi određuju redosled radova, načine, metode,, rokove i druge parametre, i na kraju,, tehnička sredstva (sistem mašina, oruđa, oprema). Narušenost naučno obrazloženih agrotehničkih zahteva dovodi do znatnog smanjenja efektivnosti ratarstva. Na primer, značajno smanjenje prinosa ratarske proizvodnje nastupa usled narušenosti optimalnih rokova izvršenja poljskih radova. Da bi se što bolje organizovalo izvršenje svih poljskih radova, potrebno je u svakom gazdinstvu koristiti visokoproizvodnu tehniku.

Uvođenje novih tehničkih sredstava, novih sistema mašina, omogućava u ratarstvu još širu primenu industrijskih i progresivnih tehnologija, znatno smanjenje utroška rada i sredstava na jedinicu proizvodnje.

Posebno mesto u ratarstvu zauzima mehanička obrada zemljišta. To je vrsta radova u poljoprivredi po opsegu najobimnija sa najvećim utroškom energije, i predstavlja osnovu tehnologije gajenja poljoprivrednih kultura.

Sada u našoj zemlji preovlađuje obrada sa prevrtanjem brazde. No usled toga, što ona ima niz negativnih strana (zahteva veliki utrošak energije, potpomaže isušenju zemljišta i razviću njegove erozije), ovaj način obrade (sa prevrtanjem brazde) se sve više zamenjuje načinima obrade zemljišta bez prevrtanja brazde i drugim načinima minimalne obrade„ pri kojima se štedi energija, a prinosi ne samo da se ne smanjuju, već se povećavaju u odnosu na klasičan način obrade.

U najvažnije činioce intenzifikacije ratarstva spada primena đubriva i sredstava zaštite biljaka. Više od polovine prirasta prinosa poljoprivrednih kultura obezbeđuje se sada primenom mineralnih đubriva i hemijskih sredstava zaštite biljaka od korova, štetočina i bolesti. Svaki dinar utrošen za mineralna đubriva i hemijska sredstva zaštite biljaka u proseku se otplaćuje povećanjem ratarske proizvodnje za 3—4 dinara.

Efektivno iskorišćavanje mineralnih đubriva i drugih sredstava hemizacije moguće je samo u kompleksu, pri strogom pridržavanju tehnologije njihovog unošenja. Pre svega, sada stoji zadatak — razraditi i osvojiti kompleksni sistem upravljanja ishranom biljaka po kulturama i sortama. Pri tome izuzetno važan značaj ima obezbeđenje pravilnog odnosa hranljivih materija unetih đubriva, uzimajući u obzir potrebe biljaka i agrohemijska svojstva zemljišta.

Organska materija predstavlja glavni energetski resurs zemljišta. U uslovima savremenog intenzivnog ratarstva znatno se povećava značaj popune njenih rezervi u zemljištu unošenjem organskih đubriva.

Najveće rezultate postižu ona gazdinstva, koja stalno povećavaju unošenje đubriva pri istovremenom osvajanju naučno razrađenih plodoreda, usavršavanju sistema obrade zemljišta, semenarstva i drugih karika sistema ratarstva.

Poseban značaj ima proizvodnja u sistemu za navodnjavanje, koji je po površini u našoj zemlji za sada neznatan. Bez povećanja površina u sistemu za navodnjavanje ne može se dalje značajnije povećavati proizvodnja ratarskih kultura. Međutim, ni postojeći sistemi za navodnjavanje se ne koriste dovoljno efektivno. Glavni razlozi za to su: 1) primena nesavršenih tehnologija, često prenesenih iz suvog ratarenja; 2) nedovoljna pažnja radnika na gazdinstvima u pridržavanju režima zalivanja i zahteva tehnologije intenzivnog ratarstva. Praksa pokazuje, da tamo gde se vodi računa o preporuci nauke dobijaju se visoki i stabilni prinosi.

Industrijska tehnologija

Sistemi ratarstva i pojedini njegovi elementi u konačnom se materijalizuju, ispoljavajuči svoj uticaj i efektivnost kroz tehnologiju gajenja konkretnih vrsta poljoprivrednih kultura, u rezultatu njihove primene.

U savremenim uslovima ratarska tehnologija postaje sve aktivniji i važniji činilac poljoprivredne proizvodnje. Naime, kroz tehnologiju se pre svega ostvaruje naučno-tehnički progres proizvodnje, obezbeđujući povećanje efektivnosti rada.

Prelazak poljoprivrednog gazdinstva na industrjsku osnovu je tehnička rekonstrukcija grana koje prate korenite promene tehnologije, formi organizacije proizvodnje, rada i upravljanja. U tim uslovima naročiti interes predstavljaju kompleksne razrade nauke, koje obuhvataju široki krug pitanja usavršavanja poljoprivredne proizvodnje. U takvu razradu spadaju naučne preporuke industrijske tehnologije gajenja niza poljoprivrednih kultura. |

Karakteristična osobenost ovih tehnologija predstavlja kompleksnu primenu najnovijih naučno-tehničkih dostignuća: optimalnih, jasno diferenciranih, viševarijantnih tehnoloških shema, koje odgovaraju konkretnim uslovima proizvodnje: visokoproizvodnoj savršenoj tehnici, koja omogućava kompleksnu mehanizaciju proizvodnih procesa; novih sorti i hibrida intenzivnog tipa, prilagođenih mehanizovanom gajenju i žetvi; visokoefektivnih sredstava hemizacije; racionalnih formi organizacije proizvodnje, rada i rukovođenja.

Naime, takva kompleksnost u iskorišćavanju naučno-tehničkih dostignuća, a pre svega visoki nivo mehanizacije proizvodnih procesa omogućava dobijanje visokog ekonomskog efekta za račun povećanja proizvodnosti rada, rasta prinosa poljoprivrednih kultura, smanjenje cene.

Osvajanje industrijskih tehnologija u ratarstvu je nov i veoma složen posao, koji zahteva mnogo znanja. Ono daje odgovarajući efekat samo pri kompleksnom uvođenju svih njegovih elemenata. Dovoljno je da se ne ispuni samo jedna potreba i rezultat se jako smanjuje. Stoga je uspešnu primenu industrijskih tehnologija moguće ostvariti samo pri tačnoj organizaciji rada, kompleksnom prilazu, ujedinjenju snaga gazdinstva, naučne i stručne službe i organizacija koje opslužuju gazdinstvo (snabdevači mehanizacijom, delovima, hemizacijom i dr.).

Osobenosti i preimućstva industrijske tehnologije, a takođe i uzroci koji koče njeno brže uvođenje u proizvodnju, najvidljiviji su pri razmatranju tehnologije pojedinih kultura.

Istorija posebnog ratarstva je tesno povezana sa razvićem prirodnih nauka, ratarstva i agronomije. Začecima posebnog ratarstva kao nauke mogu se, po svoj prilici, smatrati prvi zapisi o vođenju poljoprivrednog gazdinstva. U starom Rimu u radove takve vrste spadaju »Agrokultura« Katona Starijeg (234—149. god. pre n.e.), 3 knjige »O poljoprivrednom gazdinstvu« Varone (116—27. god. pre n.e.), »Prirodna istorija u 37 knjiga« Plinija Starijeg ‘(23—79. god. n.e.), 12 knjiga »O seoskom gazdinstvu« Kolumele (1. vek n.e.). U tim radovima prvi put je istaknuta neophodnost diferencijacije agrotehničkih mera u zavisnosti od prirodnih uslova i osobenosti biljaka. U srednjem veku (u toku feudalizma) svuda se zapaža zastoj u razviću prirodnih i poljoprivrednih nauka. Sa nastankom kapitalizma u vezi sa brzorastućim potrebama gradskog stanovništva u produktima ishrane, industrije za poljoprivrednim sirovinama, ostvareni su povoljni uslovi za razviće prirodnih i na, njihovoj osnovi poljoprivrednih nauka, a među njima i posebnog ratarstva. Veliki značaj za naučne osnove posebnog ratarstva imali su radovi švedskog botaničara Z. Senebjea, francuskog naučnika Ž. Busengoa, nemačkog hemičara J. Libiga, nemačkog agrohemičara Gelrigela i dr., koji su razradili teoretske osnove ishrane biljaka. U oblasti selekcije važnu ulogu su odigrali radovi utemeljivača genetike češkog prirodnjaka G. Mendela, porodice francuskih selekcionara Vilmoren, američkog selekcionara-darviniste L. Berbanka. U Rusiji razviće nauke posebnog ratarstva vezano je za imena M. V. Lomonosova, A. T. Bolotova, D. I. Mendeljejeva, I. A. Stebuta, V. V. Dokučajeva i mnogih drugih naučnika. A. I. Stebut je osnovao prvu katedru posebnog ratarstva i bio autor prvog udžbenika Posebnog ratarstva. U sovjetsko vreme naučni rad na posebnom ratarstvu nastavio je K. A. Timirjazev, D. N. Prjanišnikov je znatno proširio naučnu predstavu o problemima posebnog ratarstva i dao ogroman doprinos učenju o ishrani biljaka i hemizaciji poljoprivrede; njegovi radovi »Nauka o đubrenju« i pPosebno ratarstvo«, koji su više puta izdavani i prevođeni u svetu, odigrali su veliku ulogu u formiranju mnogih generacija agronoma Rusije i drugih zemalja. Istaknuti radovi u pogledu introdukcije poljoprivrednih biljaka, stvaranju svetske kolekcije kulturnih biljaka pripada N. I. Vavilovu.

Posebno ratarstvo u svetu i u našoj zemlji poslednjih decenija

Brza intenzifikacija poljoprivredne proizvodnje stvorila je povoljne uslove za razvoj istraživanja u posebnom ratarstvu i uvođenje vrhunske agrotehnike poljoprivrednih kultura. Na osnovu naučnih podataka i ogleda najnaprednijih gazdinstava razrađuju se preporuke u pogledu uvođenja i osvajanja plodoreda prilagođenih zemljišno-klimatskim uslovima i gajenim kulturama, utvrđuje se stepen efektivnosti đubriva, optimalne količine, načini i rokovi njihovog unošenja pod različite kulture i sorte u glavnim zemljišno-klimatskim zonama svake zemlje i daju se preporuke o njihovom iskorišćavanju, unošenju kompleksnih đubriva, s optimalnim odnosima elemenata ishrane za različite poljoprivredne kulture i sorte. Najkrupnija dostignuća ratarstva su: stvaranje visokorodnih i visokoprinosnih sorti pšenice (tipa Bezostaja 1, Mironovskaja 808 od strane P. P. Lukjanenko i V. N. Remeslo), sorti suncokreta sa visokim sadržajem ulja (Pustovojt V. S.), stvaranje i uvođenje patuljastih sorti jare pšenice (Meksiko, Indija, SAD, Pakistan — od strane Borlaga) i pirinča (Japan i Filipini), koje poseduju kratkul i čvrstu stabljiku i krupan klas (metlicu), visokorodne pri navodnjavanju i visokim količinama mineralnih đubriva. Nadalje, proizvodnja formi pšenice hibridnog porekla, nastale kao rezultat ukrštanja pšenice sa pirevinom — nova vrsta Agropyrotriticum Cicin (N. V. Cicin) i raži sa pšenicom (Pisarev V. E.). Dobijeni su visokolizinski hibridi kukuruza (Hadžinov M. I., Galejev G. S., Sokolov B. P.); sorte jednosemene i poliploidne šećerne repe otporne na bolesti. Na osnovi sovjetskih i italijanskih sorti pšenice i američkih linija kukuruza kod nas su stvorene visokorođne i kvalitetne sorte pšenice u Institutu za ratarstvo u Novom Sađu (Borojević S., Mišić T., Mikić D.), Zagrebu (Potočanac J.) i Kragujevcu (A. Popović); hibridi kukuruza u Institutu u Zemun! Polju (Trifunović V.,; Rosić K. i dr.), u Novom Sadu (Savić R., Šarić T. i dr.)<i Zagrebu (Gotlin, Palaveršić i dr.). Radi se na stvaranju domaćih sorti i hibrida suncokreta, soje i drugih ratarskih kultura, pri čemu su već postignuti početni rezultati.

Velika pažnja se poklanja teoretskim ispitivanjima formiranja visokih i stabilnih prinosa, posebno problemima povećanja fotosintetičke produktivnosti useva. Razrađuju se genetički metodi uvođenja sorata otpornih na povećanu kiselost zemljišnog rastvora, zaslanjenost zemljišta, sušu (SSSR, Kanada). Izučavaju se: načini regulacije rasta, razvića i plodonošenja u biljaka pomoću fiziološki aktivnih materija (SSSR, SAD, Velika Britanija, Zapadna Nemačka, Japan i dr.); dopunskog navodnjavanja u zonama dovoljne vlažnosti, višestrukog iskorišćavanja sistema navodnjavanja putem veštaoke kiše — za unošenje đubriva, sredstava zaštite biljaka, smanjenje visokih temperatura vazduha (DR Nemačka, Poljska, ČSSR, Francuska, Skandinavske zemlje); minimalne obrade zemljišta i zaštite zemljišta od erozije i dr.

Poznati naučnoistraživački instituti koji rade na problemima posebnog ratarstva su: rnnogi instituti AN SSSR i saveznih republika, a najkrupniji institut po pitanju ratarstva je VIR (svesavezni institut ratarstva imena Vavilova). Sveukupnu koordinaciju naučnoistraživačkih i istraživačkih radova u ratarstvu SSSR-a ostvaruje VASHNIL (svesavezna akademija poljoprivrednih nauka imena Lenjina); Centar za poljoprivredna istraživanja (Versaj — Francuska); Naučnoistraživački institut ratarstva (Otava — Kanada); Naučnoistraživački institut ratarstva i semenarstva (Braunšvajg — Zapadna Nemačka), Naučnoistraživački institut za poljoprivredu (Tokio — Japan); Institut za ratarstvo (Novi Sad — Jugoslavija); Institut za pšenicu i suncokret (Tolbuhin — Bugarska), itd.

Naučni i praktični radovi po pitanjima ratarstva, a osobito posebnog ratarstva objavljuju se u poljoprivrednim časopisima, koji su poznati u svetu: Journal of the Royal Agricultural Society of England (London — od 1810. godine), Journal of Agricultural Science (Cambrige, od 1905. godine), Arhiv za poljoprivredne nauke (Beograd, od 1934. godine), Zemledelie (Moskva — od 1938. godine), Vestnik seljskohozjajstvenoj nauki (Moskva, od 1956. godine), Savremena poljoprivreda (Novi Sad — od 1959. godine), Crop Science (Madison od 1961. godine), itd.

Broj biljaka koje izučava posebno ratarstvo, u poređenju sa ukupnim brojem kulturnih biljaka, relativno je mali (u nekim zemljama iznosi od 50—150, a u nekim do 400). Radi v akšeg proučavanja one su svrstane u grupe i podgrupe na različite načine, već prema tome šta se uzima kao osnova za podelu. Kao osnova najčešće se uzimaju ovi principi: botanička pripadnost, način gajenja, upotreba plodova. Svaki od pomenutih principa može se uzeti kao osnova, samo za sebe, ili sa još jednim, ili sva tri zajedno; pa se u udžbenicima posebnog ratarstva nalaze i različite podele ratarskih biljaka u grupe i podgrupe.

Ratarske (njivske) biljke prvi je podelio Blomejer (Blomeyer A), i to po upotrebi njihovih plodova, u sledeće podgrupe:

1. za ishranu čoveka: a) žita, b) mahunjače (variva), c) heljda;
2. za ishranu stoke: a) trave, b) okopavine;
3. za tehničku preradu: a) uljane biljke, b) biljke za vlakno, c) lekovite biljke, d) biljke za bojenje, e) industrijske biljke.

Slično su ratarske biljke podelili Kraft G. (G. Kraft) i C. Fruvajt (C. Fruhwirth); s tim što je data još četvrta grupa: biljke za zelenišno đubrenje.

I. A. Stebut je sve ratarske (njivske) biljke podelio u tri grupe i nekoliko podgrupa, a za osnovu klafikacije uzeo je načelo — način gajenja i upotreba plodova: 1) okopavine; 2) biljke koje se gusto seju:

а) žita, b) mahunjače, c) biljke za proizvodnju vlakna; 3) biljke za proizvodnju stočne hrane. D. N. Prjanišnikov sve ratarske (njivske) biljke deli na osnovu upotrebe, načina gajenja i hemijskog sastav njihovih plodova u četiri grupe: 1) zrnene biljke za ishranu čoveka: a) žita (skrobne biljke), b) belančevinaste biljke (variva), c) uljane biljke; 2) korenastokrtolaste biljke; 3) biljke za proizvodnju vlakna; 4) biljke za stočnu hranu.

Po Majsurjanovoj klasifikaciji, njivske biljke se dele na deset grupa: žita, zrnene mahunjače, uljane biljke, biljke za eterična ulja, predivne, korenaste, krtolaste, duvan, tikve, krmne biljke.

Američki autori Wolf i Kipps daju tri klasifikacije: botaničku, agronomsku i prema posebnoj nameni biljaka. Prema botaničkoj klasifikaciji sve njivske biljke su svrstane po familijama, bez obzira na upotrebu i način gajenja. Prema agronomskoj klasifikaciji svrstane su po načinu upotrebe: zrnene skrobne biljke, zrnene mahunjače, korenaste, krtolaste, biljke za proizvodnju šećera (šećerna repa i šećerna trska), krmne biljke i grupa biljaka za proizvodnju droga.

U grupu biljaka za posebnu namenu uvrštene su: biljke za zaštitp zemljišta od erozije, za zelenišno đubrenje, za međusezonske ili postrne useve, biljke za zelenu ishranu i silažu i grupa zaštitnih useva.

Bugarski autor A. Popov i dr. uvodi klasifikaciju njivskih biljaka na osnovu upotrebe njihovih plodova u tri grupe:

1. biljke za proizvodnju zrna: a) žita, b) zrnene mahunjače;
2. tehničke biljke: a) uljane, b) predivne, c) korenaste, d) krtolaste, e) industrijske (duvan); 3) biljke za stočnu hranu.

Većina autora daje klasifikaciju njivskih biljaka prema upotrebi plodova. Izuzetak čini Stebut, koji podelu zasniva na gajenju.

Najbolja i najcelishodnija klasifikacija njivskih biljaka bila bi ona koja bi se zasnivala na sva tri istaknuta načela: tada bi’ u pojedine grupe, odnosno podgrupe ušle srodne njivske biljke koje se gaje na i’sti način i služe za iste svrhe. Međutim, takva klasifikacija nije moguća: npr. konoplja (Cannabis sativa) i pamuk (Gossypium sp.), koje služe za proizvodnju vlakna, ali one pripadaju različitim familijama; uz to, konoplja se seje gusto, a pamuk je tipična okopavina. Klasifikacija na osnovu ova tri istaknuta načima mogla bi se izvesti samo među mahunjačama i, donekle, među žitima. U udžbenicima posebnog ratarstva najčešće je osnovno načelo klasifikacije — upotreba plodova; ostala dva načina primenjuju se samo ukoliko je to moguće. U nas je klasifikacija njivskih biljaka slična sovjetskim klasifikacijama. V. Đorđević deli njivske biljke na četiri grupe sa podgrupama:

• I — žita — ceralije (zrnene skrobne biljke);
• II — zrnenobelančevinaste biljke (zrnene mahunjače) variva;
• III — biljke za tehničku preradu, gde je prema bližoj upotrebi plodova izdvojeno 6 grupa: 1) uljane biljke, 2) biljke za proizvodnju vlakna (predivne, tekstilne), 3) biljke za proizvodnju skroba i šećera, 4) biljke za proizvodnju kaučuka, 5) aromatične, začinske i lekovite biljke i

б) ostale tehničke biljke (duvan i hmelj).

I — biljke za proizvodnju stočne hrane (pićne biljke), gde su s obzirom na karakter plodova, botaničku pripadnost i način gajenja, izdvojene tri podgrupe:

1. korenasto-krtolaste,
2. mahunjače i klasaste trave,
3. ostale biljke za stočnu hranu (sve ostale biljke za stočnu hranu koje ne pripadaju prvim dvema podgrupama).

Ova V. Đorđevićeva klasifikacija predstavlja vrlo dobru i potpunu klasifikaciju njivskih biljaka. U našim izlaganjima ćemo se držati ove klasifikacije, s tim što izvesne podgrupe iz grupe biljaka za tehničku preradu, kao što su biljke za proizvodnju kaučuka, nećemo obrađivati. Takođe nećemo obrađivati ni grupu biljaka za proizvodnju stočne hrane, pošto one spadaju u poseban kurs ratarstva — krmno bilje ili proizvodnja krmnog bilja, slično kursu povrtarstva, koje se takođe izdvojilo iz okvira posebnog ratarstva, kao posebna ratarska disciplina.