Priručnik je namenjen poljoprivrednim proizvođačima stoke i srednjem poljoprivrednom kadru stočarskog smera.

U priručniku su obrađeni osnovni pojmovi stočarstva, kako bi poljoprivredni proizvođači stoke znali koje rase da gaje i koje kvalitetne osobine imaju radi postizanja veće količine mesa, mleka, vune jaja i drugih proizvoda.

Obrađena je ishrana pojedinih kategorija rasa stoke koje se kod nas drže radi dobijanja što više i kvalitetnije proizvodnje, pored čuvanja zdravlja domaćih životinja.

Pored ishrane obrađeno je i držanje domaćih životinja prema kategorijama i nameni proizvodnje. Da bi domaće životinje bile zdrave i davale više proizvoda mora da se osećaju ugodno. Objekti moraju da imaju određenu toplotu, vlažnost i ventilaciju (izmenu vazduha). Ovde je obrađena posebna kanalizacija, ventilacija, prostirka, đubrište i spust za domaće životinje.

U priručniku je obrađena i nega domaćih životinja, koja je takođe važna za zdravlje i produktivnost domaćih životinja.

I na posletku su obrađene preventivne mere, koje naši proizvođači stoke često ne poznaju i ne koriste ih dovoljno ili nikako u zaštiti domaćih životinja od raznih bolesti.

Naši stočari mnogo greše kod kupovine stoke, naročito za priplod i za klanje, pa je obrađeno i određivanje starosti pojedinih kategorija domaćih životinja.

Priručnikje pisan lakim i razumljivim stilom. Ilustrovan je sa 80 slika radi uočavanja pojedinih karakteristika rasa, objekata i drugim stvari.

Redakcija

Sadržaj

Predgovor

Uvod

I RASE DOMAĆIH ŽIVOTINJA

Šta je to rasa
Deoba rasa:
Primitivne rase
Plemenite rase
Prelazne rase
Opšte rasne osobine:
Prilagođavanje
Varijabilnost
Modifikacija
Mutacija
Izrođenje
Uzgojne metode domaćih životinja:
Uzgoj u čistoj krvi
Ukrštanje ili meleženje
Meliraciono ukrštanje
Kombinacijsko ukrštanje
Uzgoj u srodstvu
Bastardi
Selekcija / izbor grla za priplod
Zdravlje i otpornost priplodnog grla
Konstitucija
Kondicija
Temperament
Pedigre ili poreklo priplodne stoke
Ocenjvanje grla prema potomstvu
Izbor grla prema spoljašnim osobinama.
Mere za unapređenje stocarstva

II VRSTE I RASE DOMAĆIH ŽIVOTINJA

A. Rase konja
1 .Grupa stepskih konja
2. Grupa istočnih ili orijentalnih konja
Arapski konj
3. Grupa zapadnih ili okcidentalnih konja
4. Grupa severnih ili diluvijalnih konja
5.Sojevi konja nastali ukrštavanjem
Bosanski konj
Engleski punokrvni konj
Engleski polukrvni konj
Veliki nonijus
Mali nonijus
Lipicanac
Posavski konj
Američki kasač

B. Rase goveda
Mlečne rase goveda:
Crveno dansko goveče
Dansko šareno goveče
Žersej goveče
Istčnofrizijsko goveče
Tovne rase goveda
Hereford
Rase goveda kombinovanih osobina
Simentalsko goveče
Montafonsko goveče
Pincgavsko goveče
Oberintalsko goveče
Kolubarsko goveče
Domaće kratkorožno goveče
Buša

C. Rase svinja
Veliki jorkšir
Svedska bela svinja
Holandska bela svinja
Nemačka plemenita svinja
Nemačka oplemenjena svinja
Durok
Rase svinja sa kombinovanim osobinama.
Moravka
Resavka

D. Rase ovaca
Rase ovaca sa finom vunom
Elektral merino
Rambuje merino
Prekos
Vitembrška ovca
Hempšir i Skopšir ovca
Rase ovaca sa polugrubom vunom
Cigaja
Rase ovaca sa grubom vunom
Pramenke
Romanovska ovca
Karakul

E. Rase koza
Sokobanjska koza
Sanska koza
F. Živine
1. Kokoške
a. Rase kokoši za proizvodnju jaja
Lenghorn
Minorka
b. Rase kokoši za proizvodnj mesa
Plimut rok
Vajt rok
Rodajland
Njuhemšir
Saseks
c. Hjbridi za proizvodnju živinskog mesa
2. Curke
Bronzana ćurka
3. Guske
Tuluska guska
Emdenska guska
4. Patke
Kakikembel patka
Pekinška patka
Inditeka trkačica

III RAZMNOŽAVANJE DOMAĆIH ŽIVOTINJA

Polni nagon
Bremenitost domaćih životinja
Porođaj i postupak sa mladunčadima

IV ISHRANA DOMAĆIH ŽIVOTINJA

Hranljivi sastojci hrane
Voda
Mineralne materije
Vitamini
Belančevine
Stočna hraniva:
Hraniva biljnog porekla
Hraniva životinjskog porekla
Industrijska hraniva
Mineralna hraniva
Ishrana pojedinih vrsta domaćih životinja

1. Ishrana konja
Ishrana ždrebnih kobila
Ishrana ždrebadi
Ishrana omadi
Ishrana odraslih konja
Ishrana sportskih konja
Ishrana pastuva
Temperament

2.Ishrana goveda:
Ishrana teladi
Ishrana teladi za produžen tov
Ishrana mladih krava
Ishrana priplodnih krava

3. Ishrana ovaca
Ishrana jagnjadi
Tov jagnjadi
Ishrana ovaca

4. Ishrana svinja
Ishrana priplodnih krmača
Ishrana prasadi pod sisom
Ishrana tovljenika
5-lshrana živine:
Ishrana kokoši nosilja
Ishrana pilića
Ishrana ćuraka
Ishrana gusaka

V DRŽANJE DOMAĆIH ŽIVOTINJA

1. Staje za konje

2. Staje za goveda:
Telećarnlk
Staje za tov teladi i junadi

3. Staje za svinje:
Staje za prilodne krmače i nerastove
Staje za podmladak
Staie za tovljenike

4. Staje za ovce

5. Zivinarnik:
Pržanje pilića za priplod i tov
Zivinarnik podnog sistema
Baterijski sistem

6. Kunićarnik

VI MIKROKLIMAT STAJA ZAPOJEDINE VRSTE ŽIVOTINJA

1. Zagrevanje staje
2. Osvetljenje staje
3. Ventilacija staje
4. Kanalizacija
5. Prostirka
6. Đubrište
7. Ispust

VII NEGA DOMAĆIH ŽIVOTINJA

1. Nega kože
2. Nega nogu
3. Nega papaka

VIII PREVENTIVNE MERE (PROFILAKSA)

1. Opšte profilaktičke mere
2. Specifične profilaktičke mere
Imunizacija životinja
Serumska bolest
Aktivna imunizacija životinja „

IX SPOLJAŠNJI FAKTORI NA ZDRAVLJE DOMAĆIH ŽIVOTINJA

Toplota
Nazeb
Vrsta nazeba
Mikroklimat u stajama
Odavanje toplote
Izlučivanje vodene pare
Izlučivanje ugljendioksida
Amonijak u stajama
Aklimatizacija domaćih životinja
Asfaltna bolest

X ODREĐIVANJE STAROSTI DOMAĆIH ŽIVOTINJA

Određivanje starosti goveda
Određivanje starosti konja
Određivanje starosti ovaca
Određivanje starosti svinja

Uvod

Naše stočarstvo je stalno u opadanju kako kvantitetno tako i kvalitetno.

Kod nas ždrebnost kobila iznosi 50%, a nije redak slučaj da veliki broj ždrebadi ugine i u prvoj nedelji života zbog neadekvatne ishrane ždrebnih kobila i zbog neblagovremenog sisanja kolostralnog mleka (prve polovine sata po porođaju).

Plodnost naših krava iznosi oko 55%, a preživela telad tek 45%, dok u Danskoj od 100 priplodnih krava i priplodnih junica iznosi 120 teladi, računajući i 20% blizanaca. Kod nas još postoji beli proliv kod teladi. Servis period (vreme od teljenja pa do oplodnje) iznosi prosečno 98 dana, a nije redak slučaj da ovaj period traje 150, pa čak i 365 dana.

Prosečna mlečnost naših krava iznosi 1200 litara godišnje, dok u naprednim zemljama iznosi preko 3000 litara mleka.

I tov junadi je dug i skup kod nas zbog malog dnevnog prirasta i zbog upotrebe gotovih koncentrata. Prosečan dnevni prirast junadi u tovu iznosi 0,9 kg., a nije redak slučaj da taj prirast bude još i manji, pa čak i 0,65 kg. Kod upotrebe potpunog koncentrata za ishranu junadi u tovu dolazi često do naduva buraga, pa se veći broj stoke prinudno zakolje, a jedan deo i ugine. Tov junadi je kod nas nerentabilan zbog upotrebe skupe hrane. Kod nas se još silira hrana na topli način, gde oko 45% hrane propadne, a ona koja se upotrbljava dovodi do raznih oboljenja, najčešće naduv i trovanja listerijama (listerelo.za), baš zbog toplog siliranja hrane. Najbolje je silirati hranu hladno, gde su gubici manji u hranljivim materijama, a silaža zdravija. Siliranje čiste kukuruzovine sa dodatkom 10% prekrupe kukuruza daje hranu prosečnog dobrog sena.

Ni sa svinjama nije bolje stanje. Naše krmače, iako su po poreklu ranostasne i plodne, daju manji broj prasadi sa magnjom telesnom masom. Pri odbijanju imaju malu telesnu masu, u proseku 15 kilograma, zbog nepravilne ishrane i nepravilnog držanja. Zbog raznih bolesti ugine veći broj prasadi pod sisom (naročito zbog proliva), tako da po jednoj priplodnoj krmači imamo godišnje oko 8 prasadi male telesne težine. Nije redak slučaj da veliki broj prasadi ugine zbog belog proliva (oko 50%), a odbijena prasad u tovu uginjava od krvavog proliva (clostridioze).

Za 1 kg. prirasta u tovu svinja, zbog neadekvatne ishrane se utroši u proseku po 4,5 kg. koncentrata, umesto 3,0 kg., pa je tov dug i skup. Kod uštede 1,5 kg. koncentrata za 1 kg. prirasta mi na 2 000 000 tovljenika u našoj zemlji uštedeli bi 1125 vagona koncentrata.

Naše ovce malo jagnje jagnjadi, prosečno 0,5 jagnjeta po jednoj ovci, daju manje vune i to lošijeg kvaliteta za domašu upotrbu, a takođe daju i malo mleka. Mi se još bavimo nomadskim i polunomadskim ovčarenjem ( na bačijama i katunima) gde se sakupljaju ovce raznih domaćinstava sa raznim botestima, pa dolazi do raznih oboljenja jagnjadi pod sisom i do većeg broja uginuća. Naša jagnjad stignu za klanje kada su najjeftinija na svetskoj pijaci (u mesecu maju). Holandija i Belgija nikada u istoriji se nisu bavile ovčarenjem, sada dobijaju godišnje po 4 jagnjeta po jednoj ovci i zadnje jagnjenje planiraju tako da im jagnjad stignu za klanje za 1. Januar kada su najskuplja na svetskoj pijaci.

Kod nas nije redak slučaj da nam ugine veliki broj jagnjadi pod sisom (60-70%), pa umesto 0,5 jagnjeta po jednoj ovci dobijamo 0,2 jagnjeta godišnje.

Zbog toplog siliranja hraniva ugine preko zime veliki broj ovaca zbog listerilioze. Na jednoj farmi uginuio je preko 60% ovaca od ove bolesti.

I kokoške kod nas zbog nepravilne ishrane i nepravilnog držanja nose mali broj jaja (oko 100), umesto oko 250 jaja godišnje. Kod nas vlada kolera živine, što kod dobrog držanja i dobre ishrane nema ove bolesti. I aruge bolesti haraju naše kokoške i druge živine.

Jedino se možemo donekle pohvaliti sa tovom pilića, ali i tu ima problema, jer mi hošemo da nam kokoške daju dosta jaja i tov piiića.

Da bi se stanje stočarstva kod nas ne samo popravili, već da imamo veći broj i bolji kvalitet moraju se preduzeti sledeće mere:

1. Gajiti one rase domaćih životinja, koje su kod nas ustaljene, a ne uvoziti neke rase koje se kod nas ne gaje i koje se teško prilagođavaju na naše uslove držanja, ishrane i nege.
2. Da odabiramo stoku za priplod, daje pravilno hranimo, držimo i negujemo. Da matična služba vrši dobro svoj posao i odabrana grla nudi proizvođačima za priplod. Odabrana priplodna grla moraju da imaju i veću cenu (barem za 30%) od stoke za klanje.
3. Domaće životinje treba pravilno hraniti, jer uspeh zavisi uglavnom (70%) od pravilne ishrane. Domaće živbotinje treba, prema kategorijama, da dobiju određenu količinu belančevina, vitamina i mineralnih materija. Da je mikroklimat u staji odgovarajući, kako se ne bi trošila veća količina hrane (naročito zimi), a životinje bolovale od raznih klimatskih bolesti (prehlada, promaja, zagušljivost vazduha, vlaga i dr.)
4. Stočari treba da se opredele koju će vrstu stoke gajiti i kao svoje znanje i radnu snagu najbolje koristiti. Stočar ne sme da bude svaštar, tj. da gaji malo svinje, malo kokoši, da ima jednog kasača i dr.
5. Odgajivači stoke moraju dobro da isplaniraju količinu i kakvoću hrane, jer česte promene u hrani i oskudevanje u pojedinim hranljivim sastojcima dovodi ne samo do malog prirasta, odnosno male količine jaja, malog i slabog broja prasadi, već i do velikih oboljenja sa velikim uginućima.
6. Da se mladunčad pravilno drži, hrani i neguje, kako bi se sva održala u životu i dobro napredovala.
7. Da zaštita domaćih životinja bude na zavidnoj visini, kako bi sve domaće životinje bile zdrave i korisne.
8. Da zajednica (država) vodi takvu stočarsku politiku svojim merama radi povećanja broja i kvaliteta stoke i stočnih proizvoda preko jeftinih kredita ne samo za stoku, već i za stočne objekte, subvencijama, regresima, premijama, nagradama i dr., sve u cilju veće i jeftinije stočarske proizvodnje.
9. Da klanična industrija vodi stočarsku proizvodnju za svoje potrebe bilo preko svojih farmi (Najmanje 50% svoje proizvodnje), bilo preko svojih kooperanata. Da stručne službe (poljoprivredne i veterinarske stanice) budu njene organizacije. I svi krediti i druga državna davanja idu preko klanične industrije za unapređenje ^ stočarske proizvodnje, a ne kao do sada da traže od države da im dozvoli uvoz polufabrikata za svoju proizvodnju.

Da bi se sve ovo postiglo napisan je i ovaj priručnik za proizvođače stoke.

Određivanje starosti domaćih životinja

Određivanje starosti domaćih životinja se vrši prema promenama na zubima, rogovima, papcima i na pupku.

Određivanje starosti domaćih životinja prema promenama na zubima

Opšte o zubima

Kod životinja gledamo uglavnom po nicanju, ispadanju i trošenju zuba. Životinje imaju različite zube po obliku i broju.

Zubi (dentes) su građeni od kreča (kalcijuma). Svaki zub je usađen u jedno udubljenje vilice (alveola). Onaj deo zuba koji se nalazi u udubljenju vilice zove se koren zuba (corona dentes). Između korena i krune nalazi se vrat zuba (collum dentes) koga pokriva.ju u većin slučajeva desni.

U samonrzubu postoji šupljina zuba (cavum dentes) koja je ispunjena vezivnim tkivom, krvnim sudovima i nervima. Ova masa koja ispunjava šupljinu zuba zove se pulpa.

Na kruni zuba razlikuje se spoljašnja, unutrašnja i dodirna površina trenja zuba (trošenje zuba).

Prema obliku, rasporedu i upotrebi, zubi se dele na: sekutiće, očnjake i kutnjake. Sekutići se nalaze spreda i služe za uzimanje i sitnjenje hrane, a kod nekih vrsta i za odbranu (konj, pas, mačka). Sve životinje imaju sekutiće i u gornjoj i u donjoj vilici, osim preživara koji nemaju sekutiće u gornjoj vilici. Očnjaci se nalaze između sekutića i kutnjaka, kako u gornjoj tako i u donjoj vilici. Oni su dobro razvijeni kod svinja, i pasa, a slabije kod konja, osim kod preživara koji nemaju očnjake. Preživari nemaju očnjake. Kutnjaci se nalaze iza očnjaka, odnosno sekutića kod preživara i kobila i služe za mlevenje hrane. Ima ih sa svake strane gornje i donje vilice. Menjaju se samo prednji kutnjaci (premolarni), dok su zadnji kutnjaci (molarni) stalni.

Zubi su građeni iz 3 različita tkiva: zubne kosti, zubne gleđi i cementa. Zubna kost je osnovni deo zuba i one predstavlja zakrečeno vezivno tkivo. Ona je kod većine zuba pokrivena potpuno gleđom, osim kod zuba koji se troše (tare), Zubna kost opkoljava zubnu šupljinu. Gleđ predstavlja vrlo tvrdo tkivo sjajnobele boje i prevlači zubnu kost. Gleđ na sekutićima kod preživara, svinja i na očnjacima konja prevlači zubnu kost u obliku kape, t.j. glatko, dok na kutnjacima konja i preživara uvlači se na površinu trenja u udubljenja zubne kosti, čineći oštre grebene. Na sekutićima konja gleđ se pojavljuje u vidu zubne čašice na kruni zuba kao unutrašnja gleđ.

Cement je tkivo slično kosti i žućkastobele boje bez kanalića za krvne sudove. on je mekši od zubne kosti i stvoren je od strane aiveolarnog periosta. Sekutići preživara ga imaju u vidu tankog sloja samo na korenu zuba, dok kutnjaci preživara i svi zubi konja imaju gleđom omotane krune.

Stalni zubi se označavaju latinskim slovima i to: I (sekutići), C (očnjaci) P (premolami) i M (molarni). Kod mlečnjaka se stavlja iza oznake zuba i slovo d (Id, Cd i Pd).

Zubi se broje i označavaju tako da se prvi par sekutića u obe vilice nazivaju prednjaci (I1). Iza prednjaka nalaze se srednjaci (l2), a iza srednjaka nalaze se krajnjaci (I3). Kod preživara se nazivaju, jer imaju 4 sekutića, prednjaci (l3), srednjaci (l2), dosrednjaci (I3) i krajnjaci (I4). Slično se broje i prednji i zadnji kutnjaci. Prvo dolazi P1, P2 i P3, a kod molarnih M1, M2 i M3.

Razlika između mlečnjaka i stalnih zuba je značajna, jer mlečnjaci imaju lopatast oblik krune, dug i tanak vrat, kao i kratak koren. Plitko su usađeni u alveole i oni su belji i sjajniji.

Određivanje starosti goveda

Starost teladi se određuje prema stanju mlečnih sekutića, desni, pupka, papaka i rogova, a kod odraslih goveda prema stanju zuba i rogova.

Promene na zubima

Promene na zubima zavise od rase, odnosa da li je goveče primitivne, prelazne ili plemenite rase.

Goveče ima 32 zuba raspoređena prema formuli:

Gornja vilica 3 3 0 0 0 0 3 3 = 12

Donja vilica 3 3 0 4 4 0 3 3 = 20

Odraslo goveče ima 32 zuba i to: 8 sekutića samo u donjoj vilici, očnjaka nema i 24 kutnjaka.

Sekutići kod goveda su nešto položeni i nisu čvrsto usađeni u alveolama. Kruna neistrošenih stalnih goveđih sekutića ima trouglast oblik. Idući prema vratu zuba ona postaje uža i deblja. Na kruni razlikujemo spoljašnju i unutrašnju površinu, dva ruba sa strane i treći rub na vrhu krune gde se sastaju spoljašnja i unutrašnja površina. Gornji rub je u početku oštar.

Trošenje sekutića počinje baš na gornjem rubu. Koren zuba je izrazito cilindričan. izvađen neistrošen sekutić je sličan lopati. Vrat zuba se dobro vidi.

Mlečni sekutići u znatno manji od ostalih zuba. Njihove krune su kraće i uže pa imaju jasno izražen oblik lopate.

Gleđ stalnih sekutića na prednjoj površini je debela 1mm, za razliku unutrašnje strane koji je tanji (oko 0.3mm). Cement se nalazi u tankom sloju na korenu i to na unutrašnjoj površini, dok ga na spoljašnjoj nema, te su zbog toga prednjaci na prednjoj površini vrlo beli. Glavnu masu zuba čini zubna kost.

Stalni sekutići se troše, tare, sa prednjeg ruba prema korenu, tako da sa ruba nestaje gleđ, a pojavljuje se okoštala pulpa koja u početku ima oblik linije, a daljim trošenjem postaje četvrtasta i najzad obrnuto ovalna.

Promene na desnima

Čim se tele oteli njegove desni pokrivaju najveći deo krune sekutića. Uskoro se desni povlače postepeno u određenom vremenu sa pojedinih delova sekutića i to najpre kod prednjaka. Povlačenje desni traje nekoliko nedelja sve do vrata zuba.

Uporedo sa povlačenjem desni menja se i boja, u početku plavkasta, pa crvena i najzad postaje ružičasta.

Promene na pupku

Za vreme štetnosti krave plod je vezan za majku pupčanom trakom. Kod samog teljenja pupčana traka se prekida, tako da ostane samo jedan deo na teletu kao pupak. Pupak postepeno propada (nekrotizira).

Odmah po telenju pupak je vlažan, a onda se postepeno zasušuje i na posletku otpadne. Na mestu otpadanja ostaje krasta koje kasnije nestane.

Promene na papcima teladi

Tele dolazi na svet sa režnom rožinom koja je na tabanu iskidana. Ova rožina se zasušuje i pojavljuje se stalna rožina u obliku prstema koji se spušta od krune prema dole.

Promene na rogovima

Oteljeno tele nema rogova, već gde će se razviti rogovi postoje uvojci dlaka, zatim dolazi do zadebljanja kože koje je u početku meko, a kasnije otvrdne. Kod čvrstog kožnog jezgra počinju da rastu rogovi. Rast rogova zavisi od voše faktora, kao što su: pol, rasa, ishrana, zemljište i klima. Kod starijih goveda rogovi se razlikuju. Tako kod bikova su deblji, kraci i kupasti, a kod krava tanki, dugi i više savijeni, dok volovi imaju kraće, deblje i duže rogove.

Promene na rogovima nastaju pri kraju štetnosti krava u slabijem suženju (udubljenju) koje se nazivaju godovima. Ali godovi se mogu pojaviti i za vreme suše, ne samo kod krava, već i kod bikova i volova. Ovi godovi su slabije izraženi kod muških grla. Određivanje straosti po godovima nema naročito značenje u praksi.

Tabelarni pregled određivanja starosti goveda:

• Id1, Id2, Id3 i Id4 su nikli pre rađanja kod plemenitih i prelaznih rasa goveda, dok kod primitivnih rasa su nikli
• Tek oteljeno tele Id, i Id,, a Id, 2-6 nedelja posle rađanja, kao i Id 4 6-14 dana posle rađanja. Desni su plavkaste i pokrivaju veći deo sekutića.Na tabanima se nalazi iskidana rožina. Pupak je vlažan. Svi su mlečnjaci iznikli. Desni su crvene. Na tabanu je
• Tele staro 4-5 dana otpala fetalna rožina. Na kruni papaka se primećuje prsten između fetalne i stalne rožine. Pupak nije više svež i vlažan. Svi su mlečnjaci iznikli. desni su otvorenocrvene boje
• Tele staro 12-14 dana i povučene sasvim sa prednjaka. Visi još sasušen pupak. Na mestu gde će se razviti rogovi nalazi se mekano zadebljanje kože.
• Tele staro 17 dana Desni su ružičaste boje i povukle su se sa srednjaka. Sasušen pupak obično otpadne. Prsten na rožim papaka se spustio oko 3mm od krune prema dole.
• Tele staro 21 dan Desni su se povukle sa srednjaka. Pupak je već otpao i na rani se nalazi krasta.
• Tele staro 26 dana Još stoji krasta na rani pupka. Zadebljao deo kože gde će izrasti rog. Očvrsnuo prsten na rožini koji se spustio oko 6mm.
• Tele staro 2-3 meseca Na mlečnim prednjacima primećuju se prvi tragovi trošenja. Rožno jezgro se dobro uočava i pokretljivo je. Na svim mlečnim sekutišima jasno se opažaju tragovi
• Tele staro 5-6 meseci trošenja. Rožno jezgro je nepokretno i rokčići su dugi 3-5cm. Prsten na rožini papaka je udaljen oko 4cm od ivice krune.
• June staro 10-12 meseci Mlečni prednjaci su istrošeni na čitavoj unutrašnjoj površini. Krune zuba su smanjene i zubi se ne dodiruju. Rogovi su dugi oko l()cm.
• June staro 15-18 meseci Mlečni srednjaci su istrošeni na čitavoj unutrašnjoj površini. krune su toliko istrošene da se pojavljuju korenovi zuba, koji su vrlo labilni.
• Goveče staro 20 meseci Menjaju se srednjaci i to kod plemenitih rasa u 17, kod prelaznih u 21, a kod primitvnih rasa u 25 mesecu.
• Goveče staro 2 godine Menjaju se srednjaci i to kod plemenitih rasa u 22, kod prelaznih u 27, a kod primitvnih rasa u 32 mesecu.
• Goveče staro oko 3 godine Menjaju se srednjaci i to kod plemenitih rasa u 32,kod prelaznih u 36, a kod primitvnih rasa u 40 meseci. Na rogovima se pojavljuju 1 ili 2 goda.
• Goveče staro preko 3 godine Menjaju se krajnjaci i to kod plemenitih rasa u 36, kod prelaznih u 45, a kod primitvnih rasa u 52 mesecu.
• Goveče staro 4 godine Potpuno formirani stalni sekutići, a na rogovima se nalazi 2 -3 goda.
• Goveče staro 5 godina Na stalnim prednjacima, srednjacima i dosrednjacima, primećuje se trošenje krune.
• Goveče staro 6 godina Na stalnim prednjacima trošenje je zahvatilo polovinu unutrašnje površine. Na rogovima ima 5 -6 godova.
• Goveče staro 7-8 godina Na mestu trošenja zuba nalazi se zvezdiaca u vidu prige. Srednjaci i dosrednjaci se troše sa unutrašnje starne do polvine. Na rogovima ima 5 -6, odnosno 7 -8 godova.
• Goveče staro 9 godina Prednjaci se troše na čitavoj unutrašnjoj površini krune. Zvezdica je šira i ovalna. Na rogovima ima 7 -8 godova.
• Goveče staro 10 godina Na svim sekutićima, izuzev krajnjaka, trošenje je jako veliko a zvezda je kvadratasta. Na rogovima ima 8-9 godova.
• Goveče staro 12 godina Površina trošenja zuba je okrugla, a zvezdica na svim sekutićima je kvadratasta.
• Goveče staro 14-15 godina Površina trošenja zuba je obrnuto ovalan. Zvezda je okrugla i velika. Međuprostori između skutića su veliki.
• Goveče staro 20 godina Od sekutića su ostali samo koreni koji su labavi. Površina trošenja je mala i obrnuto ovalna. Zvezdica je obrnuto ovalna.

Određivanje starosti konja

Konj ima 40 zuba, odnosno kobila ima 38 zuba po sledećoj formuli:

Konj
Gornja vilica 3 3 1 3 3 1 33 = 20
Donja vilica 3 3 1 3 3 1 3 3 = 20

Kobila
Gornja viiica 3 3 1 3 3 1 33 = 20
Donja vilica 3 3 1 3 3 1 3 3 = 20

Određivanje starosti kod konja se deli prema promenama na kruni na 4 perioda i to:

1. Period nicanja i trošenja mlečnih sekutića, koji traje 2.5 godina.
2. Period menjanja sekutića od 2.5 do 5 godina starosti.
3. Period nestajanja čašica na donjim stalnim sekutićima od 58 godina starosti i
4. Period različitih promena na donjim stalnim sekutićima posle 8 godina starosti.

Tabelarni pregled određivanja starosti kod konja:

• Period nicanja mlečnjaka
• Ždrebe staro 1-2 nedelje Nema sekutića
• Ždrebe staro 1-3 meseca Iznikli prednjaci
• Ždrebe staro 0.5 godina Iznikli prednjaci
• Ždrebe staro Iznikli krajnjaci.
• 9 meseci Ždrebe ima sve mlečne sekutiće.

Period trošenja mlečnih sekutića

• Ždrebe staro Nestaje čašica sa 10-12 meseci mlečnih prednjaka.
• Ome staro Nestaju čašice sa 12-15 meseci mlečnih srednjaka.
• Ome staro Nestaju čašice na 20-24 meseca krajnjim mlečnjacima.

Period nicanja stalnih zuba

• Konj star Menjaju se prednjaci 2.5 godine
• Konj star Menjaju se srednjaci 3.5 godine
• Konj star Menjaju se krajnjaci 3.5 godine

Period nestajanja čašica na stainiin sekutićima

• Konj star
• Nestaje čašica na 6 godina predrijacima
• Konj star Nestaje čašica na 7 godina srednjacima
• Konj star Nestaje čašica na 8 godina krajnjacima

Period života posle 8 godina

• Konj star 9 godina Nestajanje čašica na gornjim stalmm prednjacima. Površina trenja prednjaka je okrugla.
• Konj star 10 godina Nestajanje čašica na gornjim stalnim srednjacima. Površina donjih srednjaka je okrugla.
• Konj star 11 godina Nestajanje čašica na gornjim stalnim krajnjacima. Površina donjih kraknjaka je okrugla.
• Konj star 14 godina Površina donjih prednjaka je trouglasta, a zvezdice se nalaze na svim donjim sekutićima.
• Konj star 16 godina Na donjim srednjacima površina je trouglasta i zvezdice na svim donjim prednjacima su okrugle.
• Konj star 17 godina Na donjim krajnjacima je površina trenja trouglasta i zvezdice se nalaze na svim donjim zubim okruglog oblika.
• Konj star 18 godina Donji prednjaci imaju obrnuto ovalnu površinu trenja.
• Konj star 19 godina Donji srednjaci imaju obrnuto ovalnu površinu trenja.
• Konj star 20 godina Donji krajnjaci imaju obrnuto ovalnu površinu trenja.

Određivanje starosti ovaca

Ovce i koze imaju svega 32 zuba. Zubi su raspoređeni prema formuli:

Gornja vilica 3 3 0 0 0 0 3 3 = 12
Donja vilica 3 3 1 3 3 1 3 3 = 20

Kao što se iz formule vidi ovce i koze nemaju na gornjoj vilici sekutiće ni očnjake, dok na donjoj vilici imaju po 4 sekutića bez očnjaka.

Tabelarni pregled određivanja starosti ovaca:

• Tek ojagnjeno jagnje Mlečni prednjaci ili su izbili pre rođenja ili u prvoj nedelji života.
• Jagnje staro 8-14 dana Mlečni srednjaci su izbili (nikli).
• Jagnje staro 10-21 dan Izbili su mlečni srednjaci
• Jagnje staro 3-4 nedelje Izbili su mlečni krajnjaci
• Jagnje staro 3 meseca Počinju da se troše mlečni prednjaci. Izbija M, u donjoj vilici.
• Šilježe staro 9 meseci Troše se jako svi mlečnjaci, a pojavljuje se M2 u donjoj vilici.
• Ovce sa 1216 meseci Menjaju se prednjaci
• Ovca stara 1.5-2 godine Menjaju se srednjaci i P2 kutnjaci, a izbijaju M3.
• Ovca stara 2.5-3 godine Menjaju se dosrednjaci.
• Ovca stara 3-4 godine Menjaju se krajnjaci.
• Ovca stara 5 godina Potpuno istrošeni prednjaci.
• Ovca stara 7 godina Potpuno istrošeni srednjaci.
• Ovca stara 8 godina Potpuno istrošeni dosrednjaci.
• Ovca stara 9 godina Potpuno istrošeni krajnjaci.

Određivanje starosti kod svinja

Svinje imaju 44 zuba, raspoređena prema formuli:

Gornja vilica 3 4 1 3 3 1 4 3 3 = 22
Donja vilica 3 4 1 3 3 1 4 3 3 = 22

Svinje u svakoj vilici imaju po 22 zuba, po: 6 sekutića, 2 očnjaka, 8 premolarnih i 6 molarnih kutnjaka.

Kod određivanja starosti svinja po zubima, vodimo računa na nicanju mlečnih zuba, menjanju zuba i promenama na stalnim zubima. Promene na zubima zavise od rase svinja.

Kod svinja izbijaju (niču) prvo mlečni krajnjaci i očnjaci, pa tek onda prednjaci i srednjaci.

Nicanje mlečnih zuba

Prase dolazi na svet sa izniklim krajnjacima i očnjacima. Kod plemenitih rasa gornji prednjaci izbijaju za 3-21 dan, a donji za 1-14 dana, kod prelaznih rasa za 3-4 nedelje, a kod primitivnih rasa za 5 nedelja. Mlečni srednjaci na gornjoj vilici plemenitih rasa izbijaju za 7, a na donjoj vilici za 6 nedelja kod prelaznih rasa gore za 12, a dole za 8 nedelja, dok kod primitivnih rasa gore za 17, a dola za 10-12 nedelja.

Prvi prednji kutnjak kod plemenitih rasa izbija gore za 4, a dole za 2 dana starosti. Kod prelaznih rasa izbijaju gore za 8 dana, a dole za 3-4 nedelje. Kod primitivnih rasa izbijaju gore za 30 dana, a dole za 7 nedelja.

Drugi prednji mlečni kutnjaci gore izbijaju kod plemenitih rasa za 4, a dole za 7 dana. Kod prelaznih rasa gore za 8 dana, a dole za 3-4 nedelje. Kod primitivnih rasa gore za 21 dan, a dole za 5 nedelja.

Treći prednji mlečni kutnjaci izbijaju kod plemenitih rasa za 7, prelaznih za 8-9, a kod primitivnih rasa za 10 nedelja.

Izbijanje četvrtog prednjeg mlečnog kutnjaka kod plemenitih rasa nastaje za 3.5, kod prelaznih za 5, a kod primitivnih za 6.5 meseci.

Izbijanje prvog zadnjeg kutnjaka (M-j) dolazi kod plemenitih rasa za 4, prelaznih sa 5 i kod primitivnih rasa sa 6 meseci. Izbijanje drugog zadnjeg kutnjaka kod plemenitih rasa nastaje sa 7-8, kod prelaznih sa 8-9, a kod primitivnuh rasa sa 12-13 meseci. Nicanje zadnjeg trećeg kutnjaka (Mg) nastaje kod plemenitih rasa sa 17, prelaznih sa 9-12, a kod primitivnih rasa sa 20-22 meseca.

Menjanje zuba

Stalni krajnjaci izbujaju kod plemenitih rasa sa 6-8, kod prelaznih sa 9, a kod primitivnih rasa sa 10-12 meseci. Molarni prednjaci izbijaju kod plemenitih rasa u 11, kod prelaznih u 12, a kod primitivnih rasa 14 -17 meseci. Sradnjaci se menjaju kod plemenitih rasa sa 16, kod prelaznih gore sa 18, a dole sa 17 i kod primitivnih rasa gore sa 20, a dole sa 18 meseci. Stalni očnjaci izbijaju kod plemenitih rasa u 6, kod prelaznih u 9, a kod primitivnih rasa u 10-12 meseci treba napomenuti da su mlečnjaci slični stalnim zubima sa tom razlikom što su manji, krađi i manje uglasti.

Poznato je da se zadnji kutnjaci ne menjaju, dok se prednji menjaju. Jedino se četvrti prednjak ne menja (P4).

Promene na stalnim zubima nemaju nikakvo značenje za određivanje starosti, pa ih in e spominjemo.

Tabelarni pregled određivanja starosti svinja prema Elenberger Baum-u:

Zubi plemenite rase

1. Sekutići mlečnjaka Nicanje karjnjaka Pre rođenja
   Nicanje prednjaka Gore 3-21 dan Dole 1-14 dana
   Nicanje srednjaka Gore 7 nedelja dole 6 nedelja
   Menjanje krajnjaka 6-8 meseci
   Menjanje prednjaka 11 meseci
   Menjanje srednjaka 16 meseci
2. Očnjaci Nicanje mlečnih očnjaka Pre rođenja
   Menjanje očnjaka 3. Kutnjaci 6 meseci
   Izbijanje mlečnjaka Pd, gore 4 dana
   dole 2 dana
   Izbijanje mlečnjaka Pd, gore 4 dana
   dole 7 dana
   Izbijanje mlečnjaka Pd3 7 nedelja
   Izbijanje mlečnjaka Pd4 3.5 meseci
   Izbijanje mlečnjaka M, 4 meseca
   Izbijanje mlečnjaka M: 7-8 meseci
   Izbijanje mlečnjaka M, 17 meseci
   Menjanje zuba Menjanje P, 12 meseci
   Menjanje P, 12 meseci
   Menjanje P, 12 meseci

Rase

• Prelazne Primitivne
• Pre rodenja 3-4 nedelje Pre rođenja 5 nedelja
• 12 nedelja 8 nedelja 9 meseci 17 nedelja 10-12 nedelja 10-12 meseci
• 12 meseci 14-17 meseci gore
• 18 meseci dole 17 meseci gore 20 meseci dole 18 meseci
• 9 meseci 10-12 meseci
• 8 dana 30 dana
• 3-4 nedelje 7 nedelja
• 8 dana 21 dan
• 3-4 nedelje 5 nedelja
• 8-9 nedelja 10 nedelja
• 5 meseci 6.5 meseci
• 5 meseci 6 meseci
• 9-10 meseci 12-13 meseci
• 18-19 meseci 20-22 meseca
• 12-14 meseci 16 meseci
• 12-14 meseci 16 meseci
• 14-15 meseci 16 meseci

O autoru

Tihomir Perić

PERIĆ TIHOMIR, Diplomirani veterinar, rođen je 5. Aprila 1916. godine u seleu Lučica , opština Požarevac, u seljačkoj porodici. Osnovnu škoiu završio je u rodnom selu, a gimnaziju u Požarevcu. Po završetku gimnazije, 1935. godine, upisuje Veterinarski fakultet u Zagrebu, jer tada još nije bio otvoren fakultet u Beogradu. 1941. godihne zbog rata prekida studije, koje iste godine nastavlja u Beogradu.

Po završetku studija postaje opštinski veterinar u Aleksandrovcu požarevačkom. Posle rata odazi u Požarevac, prvo kao poverenik preivrednog sreza Požarevac, a zatim kao veterinar veterinarske stanice u Požarevcu.

1948. godine biva premešten u Šabac za nastavnika Srednje veterinarske škole, gde je iste godine nagrađen kao najbolji nastavnik svih srednjih poljoprivrednih i veterinarskih škola u zemlji.

Radi kao upravnik stočarsko-veterinarske stanice u Požarevcu sve do 1954. godine, kada je postavljen za tehničkog direktora Mesne industrije u izgradnji u Požarevac, da bi 1962. godine bio postavljen za rukovodioca u klanici.

Posle klanice odlazi za referenta za suzbijanje uzgojnih grešaka i uzgojnih bolesti domaćih životinja, u Poljoprivrednu stanicu u Požarevcu.

Neko vreme provodi u Bosni − Rogatica, kao direktor proizvodnje.

1970. godine dolazi za opštinskog inspektora u opštini Žabari.

1978. godine odlazi u penziju, kada počinje da sređuje rukopise koje je svih ovih godina pisao, baveći se otkrivanjem, proučavanjem i rešavanjem problema kod uzgoja domaćih životinja.