Ratarstvo ima višestruki značaj jer predstavlja prvi univerzitetski udžbenik namenjen prvenstveno studentima Odseka za zaštitu bilja i prehrambenih proizvoda. Udžbenik je pisan po jedinstvenom programu za posebno ratarstvo, ali je naglasak stavljen i na savremene principe obrade zemljišta i zaštite useva tokom vegetacionog perioda. Programom su obuhvaćene naše najvažnije njivske biljke koje su svrstane, prema klasifikaciji profesora Vlastimira Đorđevića, u četiri skupine. To su: 1. žita (zrnene skrobne biljke), 2. zrnene mahunarke, 3. biljke za industrijsku preradu i 4. biljke za proizvodnju stočne hrane. Iz svake od ove četiri skupine po nekoliko vrsta je detaljno monografski obrađeno, a obim je određen njenim privrednim značajem za našu zemlju. Najopširnije su obrađene naše najvažnije ratarske biljke, kukuruz, pšenica, šećera repa, suncokret, krompir, lucerka i soja, zatim biljke koje imaju nešto manji privredni značaj, a to su ječam, pasulj, duvan i ovas. Biljke koje se u današnje vreme u našoj zemlji gaje na malim površinama, na primer, hmelj, uljane repice i grašak, obrađene su detaljnije zato što se govori o vrstama koje usled velikog privrednog značaja treba u buduće da zauzmu veće setvene površine.

Programom su u svake bilže obrađene sledeće oblasti: privredni značaj, poreklo i Geografska rasprostranjenost, površine u svetu i u našoj zemlji, morfološke osobine, biološke osobine, botanička pripadnost, uslovi uspevanja ( sa posebnim akcentom na odnos biljke prema vodi, jer je naša ratarska proizvodnja pretežno organizovana u uslovima suvo ratarenja) i tehnologija proizvodnje. U oblasti tehnologija proizvodnje koja je u svake biljne vrsta najobimnije opisana posebno su obrađenja pitanja donunske ishrane biljaka, mere nege i zaštite useva tokom vegetacionog perioda i čuvanja proizvoda u spremištima do procesa dalje prerade.

Treba istaći da je svaka biljka, pored srpskog književnog jezika, determinisana stručnim( naučnim ) nazivom i na pet svetskih jezika( ruski, engleski, francuski, nemački i španski). Isto tako, i stručni izrazi pisani su isključivo srpskim književnim jezikom bez upotrebe turcizama i lokalnih neknjiževnih izraza.
Na kraju udžbenika nalazi se Indeks koji obuhvata najveći broj stručnih izraza na srpskom i engleskom jeziku.

Pored toga što je ovaj udžbenik namenjen studentima Odseka za zaštitu bilja i prehrambenih proizvoda, mogu sa uspehom da ga koriste i studenti drugih odseka poljoprivrednih fakulteta koji slušaju predmet ratarstvo. Isto tako, može da se koristi i kao priručnih za diplomirane inženjere agronomije i, uopšte svima koji se bave ratarskom proizvodnjom na sopstvenim poljoprivrednim gazdinstvima.

Koristim ovu priliku da se zahvalim svim organizacijama navedenim na kraju knjige koje su materijalno pomogle da štampam ovu knjigu.

Zahvaljujem se prof. dr Jasni Pavešić-Popović, doc. dr Vukašinu Bjeliću, Jasni Lazarević, dipl. inž. i Goranu Zagrađaninu, dipl. inž. koji su mi pomogli korisnim savetima i oko tehničke opreme knjige.

Posebnu zahvalnost dugujem ocu Nikoli jer mi je pobudio interesovanje za gajenjem njivskih biljaka i profesoru Vlastimiru Đorđeviću koji me naučio kako da se posvetim jednom od najplemenitijih zanimanja.

Sadržaj

UVOD

1. ŽITA

Predstavnici i njihova botanička pripadnost
Morfološke i biološke razlike između pravih i prosolikih žita

1.1. PŠENICA

Morfološke osobine
Odnos pšenice prema uslovima spol>ne sredine
Tehnologija proizvodnje

1.2. JEČAM

Morfološke osobine
Odnos ječma prema uslovima spol.ne sredine
Tehnologija proizvodnje

1.3.OVAS

Morfološke osobine
Odnos ovsa prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

1.4. KUKURUZ

Morfološke osobine
Odnos kukuruza prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

2. ZRNENE MAHUNARKE

Predstavnici i njihova botanička pripadnost
Podela mahunarki na podskupine

2.1. SOJA

Morfološke osobine
Odnos soje prema uslovima spoljne srsdine
Tehnologija proizvodnje

2.2. PASULj

Morfološke osobine
Odnos pasulja prema uslovima spol>ne sredine
Tehnologija proizvodnje

2.3. GRAŠAK

Morfološke osobine
Odnos graška prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

3. BILjKE ZA TEHNIČKU PRERADU

3.A. BILjKE ZA PROIZVODNјU ULjA

Predstavnici i njihova botanička pripadnost

3.A.1. SUNCOKRET

Morfološke osobine
Odnos suncokrsta prsma uslovima spol>ne sredine
Tehnologija proizvodnje

3.A.2. ULjANE REPICE

Morfološke osobine
Odnos uljanih repica prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

3.B. BILjKE ZA PROIZVODNјU SKROBA I ŠEĆERA

Predstavnici i njihova botanička pripadnost

3.B.1. ŠEĆERNA REPA

Morfološke osobine
Odnos šećerne repe prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

3.B.2. KROMPIR

Morfološke osobine
Odnos krompira prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

3.V. OSTALE BILJKE ZA TEHNIČKU PRERADU

3.V.1. DUVAN (TABAK)

Morfološke osobine
Odnos dunana prema uslovima spol.ne sredine
Tehnologija proizvodnje

3. V.2. HMELj

Morfološks osobine
Odnos hmelja prema uslovima spoljne sredine
Tehnologija proizvodnje

4. BILjKE ZA PROIZVODNјU STOČNE HRANE

4. A. TRAVE I LEPTIRNјAČE

Predstavnici i njihova botanička pripadnost

4. A.1. LUCERKA

Morfološke osobine
Odnos lucerke prema uslovima spol.ne sredine
Tehnologija proizvodnjs

LITERATURA

INDEKS

Uvod

Ratarstvo predstavlja jednu od vodećih grana poljoprivrede koja ima zadatak da gajenjem biljaka obezbeđuje stanovništvu proizvode ishrane, stočarstvu voluminoznu i koncentrovanu stočnu hranu i sirovine raznim granama industrije.

U širem smislu, ratarstvo predstavlja sve grane koje se bave gajenjem biljaka, a to su : posebno ratarstvo, povrtarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo, livadarstvo, cvećarstvo, proizvodnja lekovitog bilja i tako dalje.

Ratarstvo i ratarska proizvodnja tesno su povezani sa stočarstvom jer se ratarski proizvodi najpotpunije iskorišćavaju u stočarskoj proizvodnji. S druge strane, stočarska proizvodnja snabdeva ratarsku organskim hranivima stajnjakom neophodnim za povećanje prirodne plodnosti zemljišta. Na ovaj način ostvaruje se kruženje biogenih elemenata u prirodi kroz ciklus

zemljište → biljka → prerađeni biljni ostaci → zemljište → biljka.

Prema tome, osnovni zadatak ratarske proizvodnje je iskorišćavanje prirodne plodnosti zemljišta puGpem Gajenja biljaka.

Biljke su jedine sposobne da, uz pomoć sunčeve energije, sintetišu proteine, ugljene hidrate, lipide i druga organska jedinjenja koristeći mineralne soli i vodu iz zemljišta i ugljendioksid iz vazduha.

Predmet proučavanja ratarstva su, ne samo principi gajenja biljaka, koji su u suštini vrlo složeni, već i poznavanje prirodnih uslova uspevanja biljaka. Ratarstvo je u najvećem obimu proizvodnja pod otvorenim nebom i poznavanje regionalnih klimatskih karakteristika u velikom stepenu određuje i uspeh u proizvodnji. Zavisnost gajenih biljaka od prirodnih uslova uspevanja velika je tako da se svaka biljna vrsta odlikuje specifičnim odnosom prema osnovnim ekološkim faktorima. Ovde, u prvom redu, treba istaći odnos biljaka prema toplotnim uslovima, vodnom režimu, svetlosti (intenzitet i dužina trajanja dnevnog osvetljenja) i zemljištu. Ukoliko su uslovi spoljne sredine povoljniji i gajenje biljaka može da bude uspešnije i obrnuto. Usled specifičnosti agroekoloških uslova (klima i zemljište) na Zemlji i ratarstvo kao naučna disciplina dobija svoj regionalni karakter. Prilagođavanjem ratarske proizvodnje prirodnim uslovima u svetu su se izdiferencirale sledeće kategorije ratarstva: stabilno, nestabilno, planinsko, polarno i pustinjsko ratarstvo.

Stabilno ratarstvo razvijeno je u područjima sa vrlo povoljnim klimatskim i zemljišnim karakteristikama. U uslovima optimalnog vodnog režima prirodnog vlaženja ili uz razvijene sisteme za navodnjavanje gaji se veliki broj vrsta njivskih biljaka i ostvaruju se visoki i stabilni prinosi uz nevelika kolebanja po godinama.

Nestabilno ratarstvo ili gajenje biljaka u uslovima suvog ratarstva organizovano je u oblastima manje povoljnog režima prirodnog vlaženja. Stoga je proizvodnja u velikom stepenu zavisna od atmosferskih padavina koje u pojedinim godinama mogu da budu limitirajući faktor biljne proizvodnje. Nedostatak padavina posebno umanjuje prinose ukoliko ove izostanu u periodu kada su potrebe biljaka za vodom najveće. Nestabilno, suvo ratarstvo zasniva se na gajenju manjeg, ograničenog broja biljnih vrsta, na specifičnoj obradi zemljišta u cilju što boljeg čuvanja zimske vlage. Ratari se opredeljuju za one vrste ili sorte koje bolje podnose sušu, za biljke kraćeg vegetacionog perioda ili za ozime useve ukoliko u jesensko-proletnjem periodu ima više padavina.

Planinsko ratarstvo je specifičan oblik ratarske proizvodnje koji se organizuje na planinama na nagnutim padinama ili na planinskim visoravnima. Radi čuvanja zemljišta od vodene erozije gaje se pretežno travno-leguminozne smeše ili ozime krmne smeše koje svojim korenovim sistemom bolje vezuju zemljišne čestice i sprečavaju njihovo ispiranje tokom perioda prekomernog prirodnog vlaženja.

Polarno ratarstvo predstavlja gajenje biljaka u uslovima kratke vegetacione sezone i malih toplotnih suma. U takvim klimatskim uslovima organizuje se kombinovana biljna proizvodnja i to, proizvodnja rasada u toplim lejama ili staklarama i iznošenje rasada i gajenje biljaka na otvorenom polju kada su povoljni toplotni uslovi. U uslovima polarnog ratarstva gaje se biljne vrste kratkog vegetacionog perioda, na primer krompir iz rasada, neki povrtarski i krmni usevi, pretežno korenasto-krtolaste biljke.

Pustinjsko ratarstvo je specifičan oblik ratarske proizvodnje koji je u svetu zastupljen u pustinjskim predelima. Gaje se jednogodišnje i višegodišnje biljke koje poseduju veliku otpornost na toplotu i sušu. Ratarska proizvodnja vezana je za područja sa izvorima slatke vode neophodne za navodnjavanje biljaka a to su oaze po pustinjama.

Istorija ratarstva. Čovek je prvi put počeo da obrađuje zemljište radi gajenja biljaka početkom neolita (mlađeg kamenog doba), odnosno pre oko 11.000 godina. Za obradu zemljišta koristio je najjednostavnija oruđa napravljena u obliku motike i izrađena od drveta i kamena. To su bili prvi oblici ratarstava koji su, prema osnovnom oruđu koje je čovek koristio nazvani motično ratarstvo. Oblici ovakve ratarske proizvodnje otkriveni u arheološkim nalazištima širom sveta, osim Australije i u današnje vreme se koriste u specifičnim zemljišnim uslovima u pojedinim delovima sveta. Pri gajenju biljaka na krajnje jednostavan način čovek je koristio isključivo snagu sopstvenih mišića. Opštim razvojem materijalne kulture razvijala se i ratarska proizvodnja. Pojavom metalnih oruđa i ratarstvo je dostiglo viši stepen razvoja tako da su ljudi počeli da obrađuju zemljište plugovima koje su vukle domaće životinje. Ovaj oblik ratarstva, nazvan oranično ili plužno, veliki procvat doživeo je na širokom području srednje Azije, severne Afrike i južne Evrope u doba robovlasničkog društvenog uređenja. Za ovaj period karakterističan je način povećanja prirodne plodnosti zemljišta koji se sastojao u krčenju i paljenju šuma. Na takvim, novoosvojenim zemljištima ratarska proizvodnja zasnivala se na dopunskoj ishrani zemljišta. Kada bi se zemljište usled dugotrajnog gajenja biljaka osiromašilo ratari bi se premeštali na novoosvojene šumske krčevine. U feudalnom društvenom sistemu ratarska proizvodnja je podignuta na viši nivo. Prestalo je preseljavanje ratara u nova proizvodna područja a u cilju povećanja prirodne plodnosti zemljišta uvedeni su ugar i upotreba stajnjaka. Zahvaljujući ovim agrotehničkim merama ostvareni su veći prinosi gajenih biljnih vrsta tako da su viškovi pojedinih ratarskih proizvoda postali roba u međunarodnoj razmeni. Savremena ratarska proizvodnja započinje daljim razvojem proizvodnih snaga i pojavom novog društvenog sistema, kapitalističkog. Ratarsvo se više ne zasniva na empiričnim spoznajama, već na primeni brojnih naučnih saznanja. Kao rezultat ove promene u kvalitativnom pristupu u ratarskoj proizvodnji značajno su povećani prinosi i kvalitet dobijenih poljoprivrednih proizvoda. Izmenjena je i struktura setvenih površina tako da su u proizvodnji, usled potreba sve brojnijeg gradskog stanovništva i snažne prehrambene industrije i savremene stočarske proizvodnje, sve više zastupljene biljke za tehničku preradu, povrtarski usevi i biljke za ishranu domaćih životinja. Ovakav oblik ratarske proizvodnje zahtevao je i povećanje zemljišnih kompleksa i stvaranje velikih poljoprivrednih preduzeća. Proces stvaranja velikih poljoprivrednih organizacija sa velikim zemljišnim fondom nastavljen je i završen u socijalističkom društvenom sistemu. Na velikim poljoprivrednim imanjima ratarska proizvodnja je u potpunosti mehanizovana tako da je i učešće fizičkog rada svedeno na minimum. To je uslovilo da se u visokorazvijenim zemljama ovom delatnošću bavi relativno mali broj ljudi.

Značajan napredak u ratarskoj proizvodnji koji je ostvaren u ovom veku rezultat je velikih kvalitativnih promena koje su zabeležene u ratarstvu kao naučnoj disciplini.

Savremeno ratarstvo je složena naučna disciplina koja proučava metode Gajenja biljaka radi dobijanja visokih i stabilnih prinosa visokog kvaliteta uz najmanji utrošak materijalnih sredstava i što manje angažovanje fizičkog rada.

Ratarstvo predstavlja multidisciplinarnu naučnu granu koja je usko povezana sa drugim naučnim oblastima, na primer pedologijom, meteorologijom, biohemijom, fiziologijom, mikrobiologijom, agrohemijom, poljoprivrednom mehanizacijom, genetikom i selekcijom biljaka.

Pregled ratarskih površina u svetu i našoj zemlji. U današnje vreme u svetu se u poljoprivredne svrhe koristi oko 4.647 miliona hektara ili oko 36% od zemljišne površine (tabela. 1).

Tabela 1 Način korišćenja zemljišta u svetu (1.000 ha)

Pod oranicama se u svetu nalazi 1.474 miliona hektara ili 31,8% od ukupnih poljoprivrednih površina. Livade i pašnjaci zauzimaju 3.214 miliona hektara ili 68,2% površina poljoprivrednog zemljišta. Značajno je učešće ostalog zemljišta koje čine pustinje, polarni predeli, gradsko zemljište, površine pod industrijskim objektima i slično. Ova kategorija zemljišta veća je od obradivih površina za oko tri puta i svakodnevno se povećava na račun smanjenja poljoprivrednih površina.

U našoj zemlji Saveznoj Republici Jugoslaviji ukupan fond poljoprivrednih površina iznosi 6,26 miliona hektara. Od toga pod livadama i pašnjacima je 2,12 miliona hektara ili 34%, pod voćnim zasadima i zasadima vinove loze je 409.000 hektara ili oko 6%, dok su oranice zastupljene sa 3,74 miliona hektara ili sa oko 60% ukupnih poljoprivrednih površina.

Naziv predmeta. Ratarstvo je narodni naziv koji dolazi od reči ratilo oruđe. Ovim nazivom u narodu se označavaju radovi vezani za gajenje biljaka u polju.

Prema predmetu proučavanja ratarstvo se deli na:

• opšteratarstvo koje proučava osnovna načela gajenja biljaka i
• posebno ratarstvo koje proučava gajenje svake pojedinačne biljke.

Slična klasifikacija predmeta ratarstvo je i u jezicima drugih naroda, na primer :

• ruski rastenievodstvo, častonoe zemledelie;
• engleski Field production, Production of field crops ;
• francuski La agriculture, la phytotechnice ;
• nemački Landwirtschaft, Pflanzenbalehre ;
• španski La labranza, la agricultura i tako dalje.

Predmet proučavanja. Ratarstvo kao naučna disciplina proučava, pored ostalog i biološke osobine biljaka, u prvom redu, morfološke i botaničke osobine, kao i poreklo i Geografsku rasprostranjenost.

U pogledu ovih osobina gajene biljke se međusobno toliko razlikuju da svaku vrstu i varijetet treba posebno proučavati.

Prema tome, oblast izučavanja gajenih biljaka su :

1. privredni značaj Gajene vrste,
2. poreklo i GeoGrafska rasprostranjenospl,
3. botšnička pripadnost,
4. morfološke osobine,
5. biološke osobine,
6. uslovi uspevanja Gajene biljke,

• odnos prema vodi,
• odnos prema toploti,
• odnos irema svešlosši,
• odnos prema zemljištu.

1. tehnologija proizvodnje

• mesto gajene biljke u plodoredu,
• obrada zemljišta,
• ishrana biljaka,
• setva,
• nega i zaštita gajenih biljaka,
• berba i čuvanje proizvoda.

Klasifikacija njivskih biljaka. Osnovni objekat proučavanja posebnog ratarstva, kao što je dosad istaknuto, jeste gajena biljka, odnosno vrsta, podvrsta, varijetet, sorta, hibrid,

U odnosu na ukupan broj vrsta viših biljaka kojih ima preko 300.000 u svetu se u današnje vreme gaji u različite svrhe oko 1.000 biljnih vrsta. Od ovog broja oko 400 vrsta (sa oko 5.000 sorti i hibrida) ima veći privredni značaj.

U našoj zemlji samo 100-150 vrsta ubraja se u prave njivske biljke. Sve njivske biljke mogu se svrstati u nekoliko skupina korišćenjem sledećih načela za podelu njivskih biljaka, i to:

• način iskorišćavanja,
• način gajenja i
• botanička pripadnost.

Prema načinu iskorišćavanja sve njivske (ratarske) biljke dele se u tri skupine, i to :

1. biljke za ishranu ljudi,
2. biljke za ishranu domaćih životinja,
3. biljke za plehničku preradu.

Savremenija klasifikacija njivskih biljaka polazi od jednog od tri pomenuta načela, dok se ostala dva koriste ukoliko je to moguće. Koristeći takav metod klasifikacije, sve njivske biljke mogu da se svrstaju u četiri skupine :

1. žita, zrnene skrobne biljke;
2. zrnene mahunarke;
3. biljke za tehničku preradu;

1. biljke za proizvodnju ulja,
2. biljke za proizvodnju skroba i šećera,
3. biljke za proizvodnju vlakna,
4. lekovite, začinske i aromatične biljke,
5. kaučukonosne biljke,
6. ostale biljke za tehničku preradu.

1. biljke za proizvodnju stočne hrane;

1. korenasto-krtolaste biljke,
2. višegodišnje trave i leptšrnjače,
3. ostale biljke za ishranu domaćih životinja.