Cyprinidae (šarani) najveća su familija slatkovodnih vrsta riba u svetu. Čine preko 8% svih opisanih vrsta riba. Razvrstane su u preko 220 rodova sa oko 2 420 vrsta. Veoma su značajni kao hrana, ukrasne i akvarijumske ribe, kao i za biološka istraživanja. Najzastupljenije gajene ribe su u svetu. Iz familije ciprinida najviše se gaje: beli tolstolobik (Hypophthalmichthys molitrix), beli amur (Ctenopharingodon idella), šaran (Cyprinus carpio), indijski šarani − katla, rohu, rnrigal i kalbasu (Catla catla, Labeo rohita, Cirrhinus mrigala, Labeo calbasu), sivi tolstolobik (Hypophthalmichthys nobilis), karaš (Carassius carassius) i šaran mulja (Cirrhinus molitorella) (slika 1).
Prof. dr Zoran Marković
Sadržaj
I Uvod
1.1. Sistemi gajenja
2. Šaran i najčešće prateće vrste riba u šaranskim ribnjacima
3. Voda kao životno okruženje šarana
3.1. Fizičke osobine vode
3.2. Hemijske osobine vode
3.3. Biološke osobine vode
4. Šaranski ribnjaci (farme)
4.1. Izbor lokacije za izgradnju ribnjačkih objekata
4.2. Kako se odlučiti za veličinu ribnjačkih objekata
4.3. Kvalitet i količina vode potrebne za napajanje ribnjačkih objekata
4.4. Istražni radovi koje je potrebno obaviti pre izgradnje ribnjaka
4.5. Hidrograđevinski i građevinski objekti šaranskih ribnjaka
4.6. Proizvodni objekti šaranskih ribnjaka
5. Gajenje šarana u ribnjacima
5.1. Gajenje matica i zasnivanje matičnog jata
5.2. Razmnožavanje (mrest) šarana
5.3. Gajenje jednomesečne mlađi
5.4. Gajenje jednogodišnje mlađi
5.5. Gajenje dvogodišnjeg šarana
5.6. Prezimljavanje mlađi
5.7. Gajenje konzumnog šarana
5.8. Izlov, merenje i utovar gajenog šarana
5.9. Skladištenje konzumne ribe u zimovnicima
5.10. Ishrana gajenih riba
5.10.1. Značaj prirodne hrane u poluintenzivnom sistemu gajenja šarana
5.10.2. Dodatno prihranjivanje u poluintenzivnoj proizvodnji šarana
5.11. Primena agrotehničkih i drugih mera
5.12. Potrebna oprema i mehanizacija za šaranski ribnjak
5.13. Mogućnosti integralne proizvodnje toplovodnih vrsta riba sa drugim oblicima proizvodnje
5.14. Zdravstveno stanje, preventiva, lečenje i najčešće bolesti gajenog šarana
5.14.1. Preventiva
5.14.2. Najčešće bolesti šarana
5.14.3. Lečenje (terapija bolesti)
5.15. Vođenje evidencija na ribnjaku
6. Kavezni sistemi za gajenje šarana
6.1. Izbor lokacije za postavljanje kaveza za gajenje šarana
6.2. Istražni radovi koje je neophodno obaviti za postavljanje kaveznog sistema
6.3. Izgradnja i opremanje kaveznog sistema za gajenje šarana
6.4. Kako doneti odluku o broju i veličini kaveza
7. Gajenje šarana u kaveznim sistemima
7.1. Karakteristike gajenja riba u kaveznim sistemima
7.2. Nabavka nasadnog materijala i nasađivanje kaveza
7.3. Odabir hrane i prihrana
7.4. Kontrola zdravstvenog stanja, mere preventive
7.5. Održavanje kaveznog sistema
7.6. Izlov
7.7. Očuvanje vodenog ekosistema od zagađenja
7.8. Prednosti i nedostaci kaveznog gajenja u odnosu na gajenje u ribnjacima
8. Transport i plasman šarana
8.1. Transport
8.1.1. Transport šarana
8.1.2. Transport predlarvi i larvi
8.1.3. Transport mlađi do 30 dana starosti
8.1.4. Transport jednogodišnje mlađi šarana
8.1.5. Transport dvogodišnjeg šarana
8.1.6. Transport konzumne ribe
8.2. Plasman šarana
9. Literatura
1 Uvod
Cyprinidae (šarani) najveća su familija slatkovodnih vrsta riba u svetu. Čine preko 8% svih opisanih vrsta riba. Razvrstane su u preko 220 rodova sa oko 2 420 vrsta. Veoma su značajni kao hrana, ukrasne i akvarijumske ribe, kao i za biološka istraživanja. Najzastupljenije gajene ribe su u svetu. Iz familije ciprinida najviše se gaje: beli tolstolobik (Hypophthalmichthys molitrix), beli amur (Ctenopharingodon idella), šaran (Cyprinus carpio), indijski šarani − katla, rohu, rnrigal i kalbasu (Catla catla, Labeo rohita, Cirrhinus mrigala, Labeo calbasu), sivi tolstolobik (Hypophthalmichthys nobilis), karaš (Carassius carassius) i šaran mulja (Cirrhinus molitorella) (slika 1).
Od ukupne proizvodnje ciprinida u svetu, proizvodnja šarana (Cyprinus carpio) čini 18%. U poslednjoj deceniji proizvodnja se kreće između 2,4 miliona i 3 miliona tona (slika 2).
Šaran se proizvodi u velikom broju zemalja, pre svega u evropskim i azijskim zemljama (slika 3).
Slika 1. Procentualno učešće u proizvodnji najviše gajenih ciprinida u svetu (Takeuchi et. al. 2002)
Izostavljeno iz prikaza
Slika 2. Produkcija šarana (Cyprinus carpio) uperiodu 1950 − 2007. u svetu (izvor FAO statistika, 2008)
Izostavljeno iz prikaza
Slika 3. Područja u kojima seproizvodi šaran (Cyprinus carpio) (izvor FAO statistika, 2006.)
Izostavljeno iz prikaza
U evropskim zemljama Cyprinus carpio − šaran, predstavlja najznačajniju ciprinidnu vrstu riba. Proizvodnja u Evropi je bila najveća 1990. godine, kada je proizvedeno preko 402 000 tona. Političke promene u istočnoj Evropi uslovile su pad proizvodnje šarana na 125 274 tona u 1997. godini. Potom, ponovo dolazi do rasta proizvodnje, pre svega u istočnoevropskim zemljama, tako da je u 2002. godini proizvodnja iznosila 144 602 tone. Za razliku od konstatovanog trenda rasta u istočnoevropskim državama, količina proizvedenog šarana u zemljama Evropske unije u periodu 2001 − 2008. beleži pad proizvodnje sa oko 80000 tona na oko 60 000 tona.
Proizvodnja šarana u Srbiji je posle osamdesetih godina prošlog veka opala sa oko 6 500 tona na oko 4 300 tonal990. godine, da bi potom u poslednjih deset godina dvadesetog veka (izuzev 1998. godine) i početkom dvadeset prvog veka varirala između 2 700 i 5 000 tona. Poslednjih godina, od 2005. do 2009, sa završenom privatizacijom šaranskih ribnjaka i unapređenjem tehnologije gajenja, pre svega baziranom na sve široj upotrebi koncentrovanih hrana, peletiranih i ekstrudiranih, proizvodnja šarana se povećava na oko 10 000 tona konzumne veličine i mlađi. Međutim, i pored rasta proizvodnje šarana i pratećih vrsta riba, poslednjih godina, usled činjenice da potrošnja ribe ima trend rasta u Srbiji, domaća proizvodnja svih vrsta riba, zajedno sa količinama ribe koje se ulove u rekama i jezerima podmiruje svega četvrtinu potreba stanovništva. Rastuće potrebe se podmiruju uvozom morske, ali i slatkovodnih vrsta riba, pre svega šarana i kalifornijske pastrmke.
1.1. Sistemi gajenja
Šaran se gaji u sva tri sistema: ekstenzivnom, poluintenzivnom (poluekstenzivnom) i intenzivnom.
Ekstenzivni oblik proizvodnje, baziran isključivo na prirodnoj hrani šarana raspoloživoj u ribnjaku sporadičan je i javlja se u toplovodnim − šaranskim ribnjacima − koji su veoma zapušteni ili u situacijama kada njihovi vlasnici nemaju obrtni kapital neophodan za ulaganja u kupovinu dodatnih hraniva. Prinosi u ovakvoj proizvodnji zavise od prirodnog potencijala ribnjaka i kreću se do nekoliko stotina kilograma po hektaru.
Poluintenzivni sistem proizvodnje šarana je dominantan oblik proizvodnje šarana u svetu (97-98%). Baziran je na kombinaciji prirodne i dodatne hrane, samim tim i prinosi u najvećoj meri zavise od nivoa razvijenosti prirodne i vrste i količine dodatne hrane. Razvoj prirodne hrane se pospešuje agrotehničkim merama (isušivanje ribnjačkih objekata tokom zimskog perioda, obrada podloge, đubrenje itd.). Od dodatnih hraniva najčešće se koriste žitarice, ali poslednjih godina beleži se nagli rast korišćenja koncentrovanih hrana (pre svega ekstrudiranih). Primera radi, u 2003. godini u svetu je potrošeno 19,5 miliona tona koncentrovane hrane za ribe, od čega za ciprinide 45%, odnosno 8, 775 miliona što je skoro 4 puta više nego za salmonide (za koje je potrošeno 12,1%, odnosno 2,359 miliona tona).
Prinosi po hektaru u poluintenzivnom sistemu uz prihranjivanje žitaricama se kreću od nekoliko stotina kg/ha, pa do oko 1 500 kg/ha (u zavisnosti od vrste, količine, kvaliteta žitarica, razvijenosti prirodne hrane, kvaliteta mlađi). Upotrebom koncentrovanih hrana za ishranu šarana prinosi po hektaru se kreću od 1 200, pa do preko 3 000 kg/ha (u zavisnosti od ribnjačkog objekta, razvijenosti prirodne hrane, kvaliteta mlađi, kvaliteta vode, vrste i kvaliteta korišćene koncentrovane hrane). Poluintenzivna proizvodnja se uglavnom primenjuje u klasičnim − zemljanim − ribnjacima.
Slika 4. Klasični šaranski ribnjak (foto Z.M.)
Izostavljeno iz prikaza
Slika 5. Zemljani nasip šaranskog ribnjaka (foto Z.M.)
Izostavljeno iz prikaza
Slika 6. Kavezni sistem za gajenje šarana (foto Z.M.)
Izostavljeno iz prikaza
Slika 7. Kružni tankovi za gajenje šarana (Foto Y. Barr)
Izostavljeno iz prikaza
Intenzivan sistem proizvodnje ciprinida u svetu je znatno manje zastupljen, čini svega 2 do 3% ukupne proizvodnje. Veoma retko i u maloj meri se primenjuje u klasičnim zemljanim ribnjačkim objektima, uz obezbeđenje protoka vode ili aeracije. Proizvodnja u zemljanim objektima se kreće od nekoliko tona, pa i do preko 10 tona (zavisno od kvaliteta mlađi, tipa aeracije, kvaliteta hrane, kvaliteta vode). Ishrana je bazirana na dobro izbalansiranim hranama za šarana, s obzirom da se usled velike gustine nasada gajenih riba u ovakvoj proizvodnji gotovo i ne može računati na prirodnu hranu. Intenzivan sistem gajenja šarana najčešće se obavlja u betonskim bazenima, tankovima od različitih, najčešće plastičnih, materijala i u kaveznim sistemima. Od navedenih mogućnosti intenzivnog gajenja pored gajenja u zemljanim objektima, na prostorima balkanskih zemalja šaran se još gaji i u kaveznim sistemima, sa proizvodnjom od 10, pa do preko 50 kg po kubnom metru vode.
2 Šaran i najčešće prateće vrste riba u šaranskim ribnjaci
Šaran (Cyprinus carpio Linnaeus,1758)
Šaran pripada filumu Chordata, klasi Actinopterygii, redu Cypriniformes i familiji Cyprinidae. Divlji predak šarana (Cyprinus carpio L.) poreklom je iz pritoka Crnog, Kaspijskog i Aralskog mora. Tokom vremena se proširio na istok, u Sibir i Kinu, i na zapad sve do Dunava. Šaran se u Dunavu pojavio pre 8000 do 10 000 godina. Postoje dokazi da su Rimljani prvi počeli da gaje šarana koga su sakupljali iz Dunava, a tradicija gajenja ribe se nastavila u manastirima tokom srednjeg veka. Domestifikacija šarana u Kini tekla je paralelno, ali nezavisno od sličnih aktivnosti u Evropi. Danas šaran nastanjuje sve kontinente. Živi u sporotekućim rekama i jezerima sa muljevitim dnom i obalama obraslim vodenim biljkama, makrofitama. Može nastanjivati i vode povećanog saliniteta (do 5%o). Telo mu je izduženo, bočno spljošteno, snažno i zbijeno. Može biti delimično ili potpuno prekriveno krljuštima ili bez krljušti. Boja bočnog (lateralnog) i leđnog (dorzalnog) dela tela varira u zavisnosti od vodene sredine koju nastanjuje. Može biti zlatnožuta, maslinastobraon ili čak crna. Trbušna (ventralna) strana mu je beličasta ili svetlozlatna. Leđno peraje šarana ima 17 do 22 žbice, od kojih je prva koštana i testerasto nazubljena. Analno peraje ima 6 do 7 hrskavičavih žbica. Bočna linija broji 32 do 38 krljušti. Raste do dužine veće od jednog metra i težine preko 30 kg. Usta su mu debela sa dva para kratkih brkova na uglovima usana. U usnoj duplji nema zube, u ždrelu poseduje ždrelne zube koji mu služe za usitnjavanje zrnaste hrane.
Slika 8. Šaran
Izostavljeno iz prikaza
Slika 9. Prirodno plodište šarana u Dunavu (foto Z.M.)
Izostavljeno iz prikaza
Čulo ukusa kod šarana je dobro razvijeno. Receptori ukusa se nalaze u velikom broju na dorzalnoj strani usne duplje. Jednjak im je kratak i uliva se direktno u crevo. Nema želudac, tako da nema kiselu reakciju varenja. Po tipu ishrane je omnivor (svaštojed). Radije u ishrani koristi hranu životinjskog porekla − zooplankton (račiće) i faunu dna (gliste, insekte, mekušce) ali se u prirodnim uslovima hrani i semenkama vodenih i kopnenih biljaka i mladim izdancima vodenih biljaka. U crevnom sadržaju neretko se mogu naći i listovi, stabljike vodenih biljaka, mada loše vari celulozu. Jetra šarana ima sedam režnjeva, raspoređenih oko creva. Višak masti šaran deponuje u jetru.
Polnu zrelost postiže u zavisnosti od temperaturnih uslova vodene sredine koju nastanjuje. U uslovima balkanskih zemalja ženke šarana postižu polnu zrelost u navršenoj drugoj ili trećoj, a mužijaci u drugoj (ređe trećoj) godini života.
Najmanji broj stepen dana za sazrevanje ikre je 1 000, a najčešći oko 1100 (1000 stepen dana je 100 dana sa prosečnom dnevnom temperaturom vode od 10 °C). Najčešći period prirodnog mresta na prostorima balkanskih zemalja je druga polovina aprila − maj mesec. Mrest se obavlja u jednom ili porciono u više navrata. Ikru koja u kontaktu sa vodom postaje lepljiva polažu na vodene biljke. Plodnost ženki varira od 90 000 do 300 000 zrna ikre po kilogramu matice. Embrionalni razvoj šarana traje oko 3 dana, na temperaturi od 20 do 23°C (60 do 70 stepen dana), na višim temperaturama i znatno kraće.
Šaran predstavlja osnovnu vrstu koja se gaji u evropskim toplovodnim ribnjacima. Tokom viševekovne selekcije gajenih šarana u ribnjacima težilo se dobijanju riba sa: brzim tempom rasta, kasnijim polnirn sazrevanjem, otpornošću na nepovoljne uslove sredine i bolesti, boljim kvalitetom mesa.
U odnosu na pokrovnost tela krljuštima razlikujemo četiri tipa šarana:
- Šupner (šaran sa krljuštima) − celo telo prekriveno krupnim krljuštima;
- Špigler (maloljuskavi) − sa krljuštima duž leđne linije, u osnovi repa i ponekad u osnovi ostalih peraja;
- Cajler (veleljuskavi) − sa krljuštima duž bočne linije, a često i uz liniju leđa i u osnovi peraja;
- Lederer (goli šaran) − sa po nekoliko krljušti pojedinačno na pojedinim delovima tela.
Slika 10. Tipovi gajenih šarana (Holčik, J„ Mihailik, J„ Maly, J. 1972)
Izostavljeno iz prikaza
U toplovodnim ribnjacima šaran se gaji do treće godine starosti, u zavisnosti od načina gajenja putem dvogodišnjeg i trogodišnjeg pogona. U dvogodišnjem pogonu u prvoj godini dostiže kao mlađ masu preko 100 (od 100 pa i do 500) grama, u drugoj godini života kao konzumni šaran masu preko 1,2 kg, kada odlazi na tržište. Ukupni period gajenja traje oko 18 meseci. U trogodišnjem pogonu u prvoj godini života šaran dostiže kao mlađ masu od 20 do preko 100 g, u drugoj godini od 250 g do preko 1 kg, i u trećoj masu od 1,2 do preko 3 kg, kada se kao konzum plasira na tržište.
Dvogodišnji način gajenja je znatno rentabilniji. Ovakvim načinom gajenja izostaje drugo zimovanje, zahteva manje površine za gajenje mlađi, ali i veće površine za gajenje konzumnog šarana (ređi nasad). Rast mu je znatno brži, a utrošak dodatne hrane manji. Međutim, usled navike potrošača u nekim balkanskim zemljama, pre svega Srbiji, da konzumiraju šarana za verske praznike većih prosečnih masa (preko 2, pa i 3 kg), dvogodišnjeg šarana rnale telesne mase najčešće nije lako prodati, te je tako najčešći period gajenja trogodišnji.
Pored mlađi i konzumnog šarana, u toplovodnim ribnjacima se gaje i šaranske matice, težine 3 do 8 kg, starosti od 3 do 8 godina, radi reprodukcije u posebnim objektima, matičnjacima.
Učešće šarana u prinosu ribnjaka gde se gaji u polikulturi, zajedno sa ostalim toplovodnim vrstama, kreće se od 75 do 90%.
Beli amur (Ctenopharyngodon idella Valenciennes, 1844.)
Slika 11. Beli amur
Izostavljeno iz prikaza
Telo amura je torpedasto, valjkasto, veoma snažno, sa šiljatim ustima prilagođenim ishrani viširn vodenim biljkama, makrofitama. Odličan je plivač. Može preskočiti prepreke u vodi više od 1 metar. Polno sazreva u petoj-šestoj godini života. Na prostorima balkanskih država mresti se u veštačkim mrestilištima, ali od pre desetak godina i prirodno u Dunavu. Inkubacija ikre traje 32-40 sati. Raste brzo, tako da u prvoj godini života postiže masu najčešće od 80 do 150 grama, u drugoj oko 1 kg, da bi u trećoj porastao preko 2,5 kg (neretko i preko 3,5 kg). Može da poraste do mase od 50 kg.
U ribnjake se nasađuje radi regulacije obraslosti makrofitama (rogoz, trska, sočivica, drezga). Za kilogram prirasta pojede 12-15 kg sveže biljne mase U ribnjacima se brzo privikava na dodatnu hranu (žitarice i koncentrovanu hranu). Ukoliko se hrani žitaricama, koeficijent konverzije (količina utrošene hrane za kilogram prirasta), mu je jako visok (7 do 10), tako da se ne nasađuje u ribnjake koji nisu obrasli višim vodenim biljkama. U uslovima dužeg konzumiranja dodatne hrane dolazi do masne degeneracije jetre (najčešće u avgustu) a potom do upale creva, pa i do uginuća belog amura.
Slika 12. Tek izlovljen beli amur (foto Z.M.)
Izostavljeno iz prikaza
U zavisnosti od nivoa obraslosti ribnjaka makrofitama, beli amur se nasađuje u količini od 30 do 200 jedinki po hektaru. Veličina amura za nasad zavisi od vrste biljaka kojom je obrastao ribnjak: ako je ribnjak obrastao trskom, treba ga nasađivati sa dvogodišnjom mlađi, a ako u njemu ima puno sočivice, može se gajiti jednogodišnja mlađ belog amura.
Beli tolstolobik (Hypophthalmichthys molitrix Valenciennes, 1844)
Slika 13. Beli tolstolobik
Izostavljeno iz prikaza
Telo belog tolstolobika je visoko, bočno spljošteno sa grebenom na trbušnoj strani od glave do analnog otvora. Dobar je skakač i plivač. Veoma je temperamentan, iz vode može da skoči čak i preko 2 m u visinu. Vrlo je osetljiv na deficit kiseonika u vodi, kao i na povrede pri manipulaciji. Otuda se teško održavaju u životu tokom transporta.
Beli tolstolobik se hrani fitoplanktonom (sitnim, golim okom nevidljivim vodenim biljkama koje „lebde” u vodi) i sitnim zooplanktonom, ali i usitnjenom dodatnom koncentrovanom hranom. Nasađuje se u produktivne ribnjake (ribnjake sa dosta fitoplanktona).
Polno sazreva u petoj-šestoj godini života. Na prostorima balkanskih država mresti se kontrolisano u veštačkim mrestilištima, mada od pre desetak godina i prirodno u Tisi i Dunavu.
Može da naraste do 1m i 25kg, ali se odlikuje sporijim rastom od belog amura i sivog tolstolobika. U prvoj godini života u ribnjacima poraste najčešće od 30 do 100 g, u drugoj od 200 g pa do 1,5 kg, a u trećoj od 1 do preko 3 kg. U zavisnosti od komadne mase nasađuje se u ribnjake u količini od 30 do 200 jedinki/ha.
Sivi tolstolobik (.Arystichthys nobilis Richardson, 1844.)
Slika 14. Sivi tolstolobik
Izostavljeno iz prikaza
Sivi tolstolobik je najkrupnija riba iz grupe pratećih vrsta u šaranskoj proizvodnji. Narasta do 50 kg. Oblik tela mu je sličan kao i kod belog tolstolobika, mada se lako može razlikovati po tamnijoj boji od belog tolstolobika, kao i po grebenu koji se prostire samo od trbušnih do repnog peraja. Raste brže od svih pratećih vrsta, tako da u prvoj godini života dostiže masu od 150 do 300 i više grama, u drugoj oko 1 kg, neretko i preko 2 kg, a u trećoj preko 3,5 kg, neretko i preko 5 kg. Polno sazreva u 6-7 godini života, a mrest rnmu je u junu mesecu, pri temperaturi vode 25-26 °C. Na prostorima balkanskih država razmnožava se u kontrolisanim uslovima, veštačkim mrestilištima.
Hrani se organizmima zooplanktona, fitoplanktona, ali i larvama insekata i zrnastim i koncentrovanom hranom koju sakuplja čak i sa ribnjačkog dna. Kao prateća vrsta u toplovodnim ribnjacima može povećati prinos za 15-20%. Sa nasadom sivog tolstolobika ne treba preterivati, s obzirom da je konkurent šaranu u ishrani, a cena mu je niža od cene šarana. Nasađuje se u količini od 30 do 200 jedinki po hektaru.
Smuđ (Stizostedion lucioperca Linnaeus, 1758)
Slika 15. Smuđ
Izostavljeno iz prikaza
Telo smuđa je izduženo, vretenasto, rapavo (zbog karakterističnih napred nazubljenih krljušti), sa leđnim perajem iz dva dela. Usta su mu velika sa snažnim zubima. Polno sazreva u trećoj i četvrtoj godini. Mresti se od aprila do juna. U ribnjacima se za mrest formiraju gnezda od mahovine ili drugih biljaka na koje smuđ polaže ikru.
Jedna je od najplemenitijih slatkovodnih vrsta riba − grabljivica. U ribnjake (koji nemaju problema sa izrazitim deficitom kiseonika) nasađuje se kao regulator prisustva divlje korovske ribe (babuške i dr.). Nasađuju se sitniji primerci smuđa sa krupnijim šaranom u količini od 10 do 50 jedinki po hektaru i to prosečne mase 40 do 70 g. U drugoj godini prirasta do konzumne veličine, preko 400 g. Može da poraste do 1,3 m i 20 kg.
Som (Silurus glanis, Linnaeus, 1758)
Slika 16. Som
Izostavljeno iz prikaza
Glava soma je široka i pljosnata sa ustima punih sitnih oštrih zuba. Telo je bez krljušti. Boja tela zavisi od staništa koje naseljava. Mresti se sa 3 i 4 godine starosti, od maja do jula, u plitkim udubljenjima koje mužijak napravi, na korenju vrbe ili u veštački napravljenim gnezdima u ribnjacima.
Gaji se u manjim količinama u toplovodnim ribnjacima gde uništava korovsku ribu. U prvoj godine života se hrani zooplanktonom i faunom dna, da bi u drugoj i trećoj prešao na grabljivi način života, korišćenjem riba, žaba, vodenih ptica i manjih vodenih sisara u ishrani. Zajedno sa štukom, spada u najizraženije grabljivice slatkih voda na prostorima balkanskih država. Nasađuje se u ribnjacima gde se gaji krupnija mlađ ili konzumna riba. Najčešće se nasađuju jednogodišnji primerci od 100 do 500g, koji do kraja sezone u drugoj godini dostignu masu od 700 g do preko 1,5 kg, odnosno u trećoj preko 4 kg. Som se nasađuje samo u onim ribnjacima koji se posle izlova mogu potpuno isušiti, kako se ne bi zadržao i u ishrani koristio gajenog šarana, što ne bi bilo ekonomično. Raste do 5 metara i do 300 kg, a životni vek mu je do 80 godina.
Slika 17. Izlovljeni dvogodišnji primerci soma (foto Z.M.)
Izostavljeno iz prikaza