Šaransko ribarstvo

Ribarstvo je poljoprivredna delatnost koja se bavi ulovom (ribolov), gajenjem i preradom ribe. Poljoprivredna delatnost je, jer se obavlja na otvorenom prostoru, izložena ćudima vremena i proizvodi ljudsku hranu (riblje meso). U ukupnoj poljoprivrednoj delatnosti čini mali udeo. Postoji nada da će društvo više pažnje posvetiti ovoj delatnosti u budućnosti.

Po mestu, prostoru, kvalitetu i količini voda, ribarstvo se deli na:

Morsko (slana voda)
Slatkovodno (slatka voda)

Morsko ribarstvo se odvija na morima, u zalivima, moreuzima i okeanima (prekomorski ribolov), na osnovu ulova i gajenja lososa, tilapija, brancina, školjki i drugih vrsta.
Slatkovodno ribarstvo čini ulov, gajenje i prerada riba kopnemh potoka, reka, jezera, akumulacija i ribnjaka. Deli se na hladnovodno ili pastrmsko ribarstvo, jer ribe žive u bistroj, hladnoj, brzoj vodi (brdska-planinska područja).

Toplovodno ili šaransko ribarstvo voda laganog toka (tiha voda), velike vodene mase relativno tople temperature i često mutnih poplavnih tokova. Predstavnik je šaran (Cyprinus carpio L.). Najrašireniji i najbolji je za gajenje u otvorenim nizijskim vodama. Najviše se gaji u zatvorenim vodenim površinama, ribnjacima, akumulacijama, jezerima i otuda naziv domaća životinja toplovodnih riba.
Gajenje šarana računa se dve hiljade godina pre nove ere u Kini i u Evropi 1500 godina p.n.e. sa počecima od donjeg dela Dunava. O tome piše T. S. Casidor da je vladar Teodor Veliki naredio dopremu šarana iz Dunava do Ravene. Car Karlo Veliki u propisu „capitulare de Vilis“ 1312. godine navodi: „Svaki činovnik na našim dobrima mora držati ribnjake, tamo gde već postoje, mora ih umnožiti, tamo gde je to moguće, a gde ih ranije nije bilo, ako je to moguće, treba nove osnivati.“

„Manastirsko ribarstvo“ – značajno napomenuti je da su ribnjaci imali svoja mrestilišta, mladičnjake i zimovnike, da su poznavali bolesti i protiv njih preduzimali mere i da su se čvrsto pridržavali programa ishrane riba.

Na osnovu iskustva i proučavanja stručnjaci su ostavili poučnu literaturu. Poznat je Jan Dubrava (1489-1553) koji je 1530. godine napisao knjigu ,,O ribnjacima i ribama koje se u njima uzgajaju“.
Posle 1800. godine raspadaju se posedi feudalaca i manastira, pa i ribnjaci propadaju, napušteni su i zarasli. Metode uzgajanja više nisu obezbeđivale veću proizvodnju i rentabilnost. U drugoj polovini XIX veka nauka je ogledima bolje spoznala životne uslove, građu tela, razmnožavanje i bolesti što je uticalo da ribarstvo napreduje i opravdava ekonomičnost svoje delatnosti. Ističe se Jan Dubisch (1813-1888), upravnik ribnjaka u Šleskoj, pronalaskom sistema uzgajanja mlađa u ribnjacima. Dubišev sistem se sastoji od malih, plitkih ribnjaka sa unutrašnjim kanalima. Mrest se prvi put odvija pod kontrolom čoveka i dobija se više mlađa za dalje gajenje do konzumne ribe. Josef Šusta (1835-1914) na osnovu iskustva, kao upravnik ribnjaka u Trebonu, 1888. godine napisao je više tekstova i značajnu knjigu „Ishrana šarana i sporednih riba u ribnjaku“. Time je uticao na unapređenje tehnologije gajenja i unapređenja šaranskog ribarstva, pa je nazvan ocem modemog ribarstva. Oto Herman (1835-1914) poznat je kao začetnik savremenog ribarstva Mađarske. Godine 1887. objavio je „Knjiga mađarskog ribarstva“ i „Kratak sadržaj ribarstva“. Josif Pančić (1814-1888) 1860. godine objavio je prvu knjigu na srpskom jeziku „Ribe u Srbiji“. Osim za ribarstvo slatkih voda u Srbiji poznat je i kao dobar poznavalac flore i faune u Srbiji, Balkanu i šire i prvi je predsednik Srpske akademije nauka. Temom ribarstva bavio se i Siniša Stanković (1892-1947) u doktorskoj disertaciji obradio je ishranu riblje mlađi porodice šarana. Napisao je knjige „Ohridsko jezero i njegov život“, „Okvir života“ i „Čovek i živi svet vodenih sredina“, tom knjigom je uveo ekologiju kao nauku o odnosima organizama i okoline. Mihajlo Ristić (1909- 1976) se profesionalno bavio ribolovom kao izvorom prihoda. Marljivošću i iskustvom bio je na važnim funkcijama u vezi sa ribarstvom i napisao je knjige: „Uputstvo za praktično ribarstvo“ i „Ribe i ribolov u slatkim vodama“. On je sa Branislavom Jovanović – Kršljanin u Čurugu pedesetih godina prošlog veka uspešno izvršio veštački mrest šarana u nas. Nikola Đusalov zaslužan je za inicijativu uvoza mlađa amura 1961. i od njega su 1968. godine dobijene matice za uspešan veštački mrest na ribnjaku u Krnjači. Taj uspeh omogućio je primenu biljojedih riba u proizvodnji za oko 20% ukupne proizvodnje šaranskih riba u nas.

Šaran je poreklom iz Kine, Japana i srednje Azije. Rasprostranjen je po Evropi, najviše u slivu Crnog mora i Kaspijskog jezera. U Severnoj Americi ga smatraju korovskom ribom. Živi u stajaćim, sporo-tekućim vodama, jezerima i akumulacijama. Mresti se od druge polovine aprila do jula meseca.

Mr Ilija M. Bunjevac

Sadržaj

Ribarstvo
Vrste ribe koje se gaje u šaranskim ribnjacima
Voda kao prostorna sredina riba
Zagađene vode
Ispitivanje uzoraka vode
Više vodeno bilje
Šaransko ribarstvo
Mrest šaranskih riba
Razmnožavanje šarana
Mrest biljojedih riba
Gajenje konzumnog šarana
Mali šaranski ribnjaci
Sredstva za rad
Biznis plan
Intenzivni načini gajenja riba
Prevoz riba
Zaštita zdravlja riba
Bolesti riba
Meso riba u ishrani Ijudi
Industrijska prerada ribe
Neprijatelji i štetočine riba
Značajne poruke
Literatura

Ribarstvo

Ribarstvo je poljoprivredna delatnost koja se bavi ulovom (ribolov), gajenjem i preradom ribe.
Poljoprivredna delatnost je, jer se obavlja na otvorenom prostoru, izložena ćudima vremena i proizvodi ljudsku hranu (riblje meso). U ukupnoj poljoprivrednoj delatnosti čini mali udeo. Postoji nada da će društvo više pažnje posvetiti ovoj delatnosti u budućnosti.

Po mestu, prostoru, kvalitetu i količini voda, ribarstvo se deli na:

Morsko (slana voda)
Slatkovodno (slatka voda)

Morsko ribarstvo se odvija na morima, u zalivima, moreuzima i okeanima (prekomorski ribolov), na osnovu ulova i gajenja lososa, tilapija, brancina, školjki i drugih vrsta.

Slatkovodno ribarstvo čini ulov, gajenje i prerada riba kopnenih potoka, reka, jezera, akumulacija i ribnjaka. Deli se na hladnovodno ilipastrmsko ribarstvo, jer ribe žive u bistroj, hladnoj, brzoj vodi (brdska − planinska područja).

Gajenje šarana računa se dve hiljade godina pre nove ere u Kini i u Evropi 1500 godina p.n.e. sa počecima od donjeg dela Dunava. O tome piše T. S. Casidor da je vladar Teodor Veliki naredio dopremu šarana iz Dunava do Ravene. Car Karlo Veliki u propisu „capitulare de Vilis“ 1312. godine navodi: „Svaki činovnik na našim dobrima mora držati ribnjake, tamo gde već postoje, mora ih umnožiti, tamo gde je to moguće, a gde ih ranije nije bilo, ako je to moguće, treba nove osnivati.“

„Manastirsko ribarstvo“ − značajno napomenuti je da su ribnjaci lmali svoja mrestilišta, mladičnjake i zimovnike, da su poznavali bolesti i protiv njih preduzimali mere i da su se čvrsto pridržavali programa ishrane riba.

Na osnovu iskustva i proučavanja stručnjaci su ostavili poučnu literaturu. Poznat je Jan Dubrava (14891553) koji je 1530. godine napisao knjigu „0 ribnjacima l ribama koje se u njima uzgajaju“.

Posle 1800. godine raspadaju se posedi feudalaca i manastira, pa i ribnjaci propadaju, napušteni su i zarasli. Metode uzgajanja više nisu obezbeđivale veću proizvodnju i rentabilnost. U drugoj polovini XIX veka nauka je ogledima bolje spoznala životne uslove, građu tela, razmnožavanje i bolesti što je uticalo da ribarstvo napreduje i opravdava ekonomičnost svoje delatnosti. Ističe se Jan Dubisch (1813-1888), upravnik ribnjaka u Šleskoj, pronalaskom sistema uzgajanja mlađa u ribnjacima. Dubišev sistem se sastoji od malih, plitkih ribnjaka sa unutrašnjim kanalima. Mrest se prvi put odvija pod kontrolom čoveka i dobija se više mlađa za dalje gajenje do konzumne ribe. Josef Šusta (1835-1914) na osnovu iskustva, kao upravnik ribnjaka u Trebonu, 1888. godine napisao je više tekstova i značajnu knjigu „Ishrana šarana i sporednih riba u ribnjaku“. Time je uticao na unapređenje tehnologije gajenja i unapređenja šaranskog ribarstva, pa je nazvan ocem modernog ribarstva. Oto Herman (1835-1914) poznat je kao začetnik savremenog ribarstva Mađarske. Godine 1887. objavio je „Knjiga mađarskog ribarstva“ i „Kratak sadržaj ribarstva“. Josif Pančić (1814-1888) 1860. godine objavio je prvu knjigu na srpskom jeziku „Ribe u Srbiji“. Osim za ribarstvo slatkih voda u Srbiji poznat je i kao dobar poznavalac flore i faune u Srbiji, Balkanu i šire i prvi je predsednik Srpske akademije nauka. Temom ribarstva bavio se i Siniša Stanković (18921947) u doktorskoj disertaciji obradio je ishranu riblje mlađi porodice šarana. Napisao je knjige „Ohridsko jezero i njegov život“, „Okvir života“ i „Čovek i živi svet vodenih sredina“, tom knjigom je uveo ekologiju kao nauku o odnosima organizama i okoline. Mihajlo Ristić (19091976) se profesionalno bavio ribolovom kao izvorom prihoda. Marljivošću I iskustvom bio je na važnim funkcijama u vezi sa ribarstvom i napisao je knjige: „Uputstvo za praktično ribarstvo“ i „Ribe i ribolov u slatkim vodama“. On je sa Branislavom Jovanović − Kršljanin u Čumgu pedesetih godina prošlog veka uspešno izvršio veštački mrest šarana u nas. Nikola Đusalov zaslužan je za inicijativuuvoza mlađa amura 1961. i odnjega su 1968. godine dobijene matice za uspešan veštački mrest na ribnjaku u Krnjači. Taj uspeh omogućio je primenu biljojedih riba u proizvodnji za oko 20% ukupne proizvodnje šaranskih riba u nas.

Šaranje poreklom iz Kine, Japana i srednje Azije. Rasprostranjen je po Evropi, najviše u slivu Crnog mora i Kaspijskog jezera. U Severnoj Americi ga smatraju korovskom ribom. Živi u stajaćim, sporo-tekućim vodama, jezerima i akumulacijama. Mresti se od druge polovine aprila do jula meseca.

Vrste riba koje se gaje u šaranskim ribnjacima

Slatkovodne vrste riba u našem podneblju zastupljene su u 16 familija i oko 60 vrsta riba. Izuzeci su neke endemske vrste malo značajne i rasprostranjene u vodama našeg područja. Po rasprostranjenosti u slivnim područjima razlikuju se riblja naselja koja naseljavaju vode Dunavskog, Jadranskog i Egejskog sliva.

Porodica Cyprinidae ima najznaČajnijeg predstavnika ove familije, šaran (Cyprinus carpio L.; Cyprinus grčki, ciparski − kiparski. Carpio grčki ,,karpos“ − plod, rob.). Živi u toplovodnim ribnjacima i vodama ciprinidnog i mrenskog regiona.

Šaran se gaji u četiri soja: Potpuno pokriven krljuštima (Supner − Cyprinus carpio L.) ili divlji šaran − rečni sa krljuštima. Krljušti su normalno raspoređene po celom telu; Malo krljušasti šaran (Špigler − Cyprinus carpio morpha nobilis L.) je sa malo krljušti koje su raspoređene kao red krljušti uz leđnu liniju bez prekida od glave do repa i u osnovama peraja. Ima krljušti i na korenu repa koje su veće ili manje i pojedinačne krljušti. Ostali deo tela je bez krljušti; Velekrljušasti šaran (Cajler) sa krljuštima bočno po telu od glave do repa u jednom, dva ili tri reda. Često i uz leđnu liniju ima red krljušti; Goli šaran (Lederer) je bez krljušti ili ih ima samo u osnovama peraja. Mogu postojati pojedinačne krljušti na svim delovima tela. Šaran se u ribnjacima gaji do treće godine starosti, zavisno od primene načina gajenja. U gajenju do dve godine šaran se u prvoj godini starosti nasađuje sa komadnom masom od 80-100 grama. U drugoj godini starosti, kao konzumni šaran dostiže 900-1.000 grama težine i isporučuje se na tržište. U tom ciklusu, period gajenja je 18 meseci. U trogodišnjem gajenju, kao najčešćem zbog zahteva tržišta, mlađ za nasad u prvoj godini ima 30-40 grama komadnu masu, u drugoj godini 300-350 grama, a u trećoj, kao konzumni šaran, dostiže težinu do 2.500 grama i isporučuje se tržištu. Period gajenja traje 30 meseci. Dvogodišnji način gajenja je rentabilniji, manja je površina za gajenje mlađa i veće su površine za gajenje konzumnog šarana u ređem nasadu. Rast je brži a potrošnja dodatnog hraniva manja. Šaran ribnjački — šupner (Cyprinus carpio L.).

Tržište traži krupnog šarana pa se zbog toga primenjuje trogodišnji način gajenja. U klasičnom načinu gajenja, ekstenzivno ili intenzivno, prinosi po hektaru su u granicama od 800-3.000 kg. Primenom gajenja u protočnoj toploj vodi, ako za to postoje uslovi, kao i u kaveznom sistemu gajenja, prinosi po 1 m3 zapremine vode su 15-40 kg/m3. Učešće šarana u prinosu šaranskih ribnjaka iznosi 65-80% dok ostalo otpada na prateće vrste riba. Šaran ribnjački, malokrljušasti — špigler (Cyprinus carpio L. Morpha nobilis L.).

Linjak (Tiunca tinca L.) − je rasprostranjen u srednjoj i južnoj Evropi i srednjoj Aziji. Živi u plitkoj zamuIjenoj vodi koja ima mnogo vodenog bilja i spada u tipične barske ribe. Mresti se na temperaturi vode 22-24°C u mesecu junu. U ribnjacima ga ima sve manje jer se teže razmnožava i mrest uspeva svake 4-5 godine. Privredno je značajan kao dopunska riba za gajenje u ribnjacima i poželjna je riblja vrsta za sportski ribolov. Gaji se kao prateća vrsta riba. Njegova zastupljenost ne treba da pređe 10% u odnosu na zastupljenost šarana ili 5% zastupljenosti od ukupne mase riba u nasadu. Njegovo gajenje u ribnjacima je potrebno s obzirom da je tražena riblja vrsta na tržištu. Za njegovo gajenje koristi se mlađ dvogodišnjeg linjaka mase 35-40 g. Očekivana težina konzumnog linjaka na kraju gajne sezone je između 200 i 250 g komadne mase. Njegovo učešće uprinosuje poslednjih godina smanjeno zbog poremećaja u njegovom gajenju. Linjak (Tinca tinca L.)

Srebrni karaš − babuška (Carassius auratus Gibelio Bloch, 1783). Ima poreklo iz istočne Azije i postepeno je introdukovan u evropske vode. Najveća invazija babuške bila je 1954 godine u vreme letnjeg visokog vodostaja Dunava. Tada se naselila iz donjeg Dunava i od tada je lma u sve većoj količini. Prisutne su samo ženke koje se razmnožavaju korišćenjem mužjaka ostalih ciprinida. Spermatozoid ulazi u jaje ali do oplodnje ne dolazi već se samo stimuliše razvitak embriona. Brzo se širi u vodama ali je malo vredna riba. Korišćenjem mužjaka ostalih ciprinida utiče na smanjenje populacije više ciprinida (barski karaš, linjak). Koristeći njihove mužjake za mrest, ovi se nisu mogli koristiti za mrest sa sopstvenom vrstom. Raste do 2 kg komadne mase. Mresti se 5-6 puta tokom leta i konkurent je u ishrani šaranu. Srebreni karaš − babuška (Carrassius auratus)

Beli amur (Ctenopharyngodon idella Valenciennes 1844.) služi kao regulator i kontrolor obraslosti ribnjaka i ostalih voda sa višim vodenim biljem. Introdukovan je u našu zemlju sa biljojednim ribama iz dalekog istoka 60-tih godina prošlog stoleća. Rasprostranjen je po ribnjacima srednje i istočne Evrope i naseljen u otvorenim vodama. Mresti se u kontrolisanim uslovima u specijalizovanim mrestilištima. U prirodnim uslovima se mresti u postojbini Kini. Hrani se višim vodenim biljem: trska, rogoz, sočivica i meka drezga. Beli amur.

Beli tolstolobik (Hypophthalmichthys molitrix ValF) ima pljosnato telo i nisko postavljena usta. Predstavnik je introdukovanih biljojednih riba. Živi u ribnjacima i otvorenim vodama, rekama i stajućim vodama. Pošto se masovno javlja u Dunavu pretpostavlja se da se počeo razmnožavati i u prirodnim uslovima. Najmanji je od biljojednih riba i naraste do 20 kg težine. Beli tolstolobik (Hypophthalmichthys Vall).

Sivi tolstolobik (Aristichtis nobilis Rich)

Sivi tolstolobik (Aristichtis nobilis Rich) je najkrupnija riba iz grupe biljojednih riba. Dostiže komadnu masu od preko 50 kilograma. Ima najbrži prirasta u ribnjacima od svih biljojednih riba. Hrani se zooplanktonom i detritusom. Uzima do 10% dodatne hrane sitnije granulacije. Nasađuje se sa 50-100 komada po hektaru, zavisno od njegove komadne mase. Konkurent je ostalim ribljim vrstama u ribnjaku.
Som (Silurus glanis L.) je glavni predstavnik porodice silurida kao najveće riblje vrste u vodama našeg podneblja. Susreću se primerci i do 200 kg komadne mase. Mresti se na adventivnom korenju vrbe i trske u plavnoj zoni ili rukavcima reka. Hrani se u početku bentosom, kasnije ribom i rakovima. Gaji se sa konzumnom ribom ili sa krupnijom mlađi. Som (Silurus glanis L.).

Smuđ (Stizostedion lucioperca L.)

Smuđ (Stizostedion lucioperca L.) kao predstavnik porodice percidae i značajan je za privredu i sportski ribolov. Ima telo pokriveno oštrim ktenoidnim krljuštima i dva leđna peraja sa oštrim žbicama. Živi u čistim vodama sa visokim sadržajem kiseonika. Mresti se u aprilu na korenju trske. Hrani se sitnom ribom. Naraste do 20 kg komadne mase.

Štuka (Esox lucius L.)

Štuka (Esox lucius L.) je značajan predstavnik porodice Esocidae. Koristi se kao regulator divlje korovske ribe u tovilištima za konzumnu ribu. Brzo raste i u prvoj godini starosti dostiže 300-800 g/kom. Sa štukom se
oprezno postupa. Ne sme se dozvoliti da uđe u objekte gde se gaji mlad. Nasađuje se u drugoj polovini marta meseca sa 1,5-2 cm dužine, ravnomemo duž priobalnog dela ribnjaka. Povećava prinos bez korišćenja dodatnog hraniva na oko 40 kg/ha. Naraste do 35 kg komadne mase. Izrazita je grabljivica u stajaćim vodama i susreće se u vodama salmonidnog regiona. Mresti se krajem februara. Izražena je pojava kanibalizma. Dvadesetak dana od izvaljivanja mlađ štuke prelazi na grabljivi način ishrane sa ribljim mlađem pa i sopstvenim vrstom.

Voda kao prostorna sredina riba

Hidrologija (grč. Hydro − voda, bios − život, logos − nauka) je kompleksna nauka koja proučava vodene organizme i biološke procese u vodi. Bavi se odnosima živih bića i njihovih zajednica prema uslovima sredine. Njen deo je limunologija koja proučava život u kopnenim vodama. Hemijski čista voda na zemlji ne postoji jer se u njoj nalaze rastvori čvrstih, tečnih i gasovitih materija, što se prvenstveno odnosi na soli natrijuma i magnezijuma. Ove količine soli kreću se u granicama od 0,01 do 360%o (promila) u rastvoru. Od prisutnosti soli u vodi zavisna je sposobnost vode da otapa kiseonik. Što je više rastvorenih soli u vodi je manje kiseonika kod iste temperature i uslova. Zato je određivanje stalnosti, temperature i kiseonika u vodenom bazenu osnov u ribarstvu.

Kopnene vode po pokretljivosti se dele na tekuće i stajaće vode. Po temperaturi dele se na hladne, brdske sa malim kolebanjima temperature i tople, nizijske sa većim promenama temperature i prema hemijskom sastavu na tvrde krečnjačke i meke silikatne vode.

Stajaće vode su udoline koje se pune vodom iz potoka, reka, ili podzemnih izvora. Po okolini, dubini i postanku su prirodna jezera, jezera akumulacija, bare i ribnjaci.

Ribnjaci su veštačka jezera koja se pune i prazne vodom prema želji i potrebi tehnologije gajenja riba. To su uglavnom vodene površine za proizvodnju šaranskih riba prosečne dubine 1 do 2 metra. Bolja je veća dubina zbog manje obraslosti vodenim biljem; veće vodene mase za ribe i fizičko-hemijske procese. Od živih organizama borave sve skupine koje žive u vodi. Fitoplankton čine svi predstavnici alga a najčešće zelene (Chlorophyta) rodova Pediastrum, Schenedesmus, Euglena i Diatomeje i modro zelene (Cyanophyta) alge, rodova Microcystis, Aphanizomenon i Anabena. Zooplankton čine predstavnici protozoa gde trune više vodeno bilje, Rotatoria, Cladocera račići i Copepoda, sa vrstama Ceratela, Prochionus, Polyartra i Brachiomus, račići vrsta Cyclops, Diaphtromus roda Daphnia, Bosmina i moina. Zoobentos u ribnjaku su insekti koji žive u mulju i podvodnom bilju, najviše Chyronomidae kao ličinke insekata, maločekinjaši tubifex, nais kao i insekti Ephemerophetera, Odonata, Diptera i Mollusca.

Tehnologija hrane