Ovaj tekst napisan je prema predavanjima koja već više godina održavam na Hidrotehničkom odseku Građevinskog fakulteta u Beogradu i na Građevinskom odseku Tehničkog fakulteta u Prištini, uz korišćenje svojih pisanih tekstova, od kojih su neki povremeno umnožavani za potrebe nastave ili biblioteke fakulteta, i skripata koja je u svoje doba napisao profesor Slobodan Petrović. Za pojedine delove korišćeni su i drugi izvori, koji su navedeni na kraju. Tekst odgovara najnovijem nastavnom planu koji će se primenjivati od školske 1975/76 godine. On ne pretenduje na obimnost koja bi odgovarala široj primeni u praksi.

Tekst je prilagođen shvatanju da voda u prirodi predstavlja nedeljivu celinu. Sistem za dovođenje čiste vode u naselja i sistem za odvođenje upotrebljene vode iz naselja izlagani su onako kako se oni i u naselju nadovezuju jedan na drugi. Izuzetak je učinjen kod postrojenja za pripremu vode za piće i za prečišćavanje otpadnih voda, koja se zbog izvesnih analogija izlažu zajedno na kraju, kao što je i programom pradviđeno.

Predmet snabdevanja vodom i kanalisanja naselja je veoma složen i raznovrstan i u ograničenom fondu časova predavanja, kome ovaj tekst odgovara, iz mnogih oblasti se mogu dati samo neki osnovni pojmovi. Naročito se to odnosi na objekte za pripremu vode za piće i za prečišćavanje otpadnih voda.

Tehnička obrada slika nije u celom tekstu na visokom nivou, čime je postignuta velika ušteda u vremenu odnosno skraćen rok za izdavanje. Radi smanjenja obima knjige nisu uneti brojni primeri i mnoge slike kojima bi se objasnilo i prikazalo niz pomenutih detalja, što će biti dopunjeno na predavanjima.

Dr Miloje Milojević

Sadržaj

1. UVOD

1.1 Snabdevanje vodom i kanalisanje naselja kao vodoprivredna grana
1.2 Kratak pregled istorije razvoja tehnike snabdevanja vodom i kanalisanja naselja
1.3 Zadatak i značaj zajedničkog snabdevanja vodom i kanalisanja naselja
1.4. Stanje snabdevanja vodom i odvođenja otpadnih voda u našoj zemlji

2. OSOBINE VODE

2.1 Uslovi za kvalitet vode
2.1.1 Voda za snabdevanje vodom
2.1.2 Otpadne vode
2.1.3 Izmene uslova za kvalitet vode
2.2 Ispitivanje fizičkih i hemijskih osobina vode
2.2.1 Kvalitativne i kvantitativne analize
2.2.2 Određivanje fizičkih i hemijskih osobina vode
Temperatura
Mutnoća
Boja vode
Miris vode
Okus vode
Ostatak po isparavanju
Ostatak po žarenju
Sadržaj rastvorenih materija
Fiksni ostatak – volatilne supstance
Koncentracija suspendovanog materijala
Postojane materije u suspenziji
Elektrolitička provodljivost
pH vrednost
Kiselost
Alkalnost
Tvrdoća
2.2.3 Provera tačnosti hemijske analize vode
2.2.4 Koncentracija organskih materija u vodi
Gubitak pri žarenju
Potrošnja KMnO4
Postojanost
BPK
Pojedinačno određivanje organskih materija
2.3 Bakteriologija vode
2.3.1 Kvalitet vode i hidričke bolesti
2.3.2 Rasprostranjenost bakterija u prirodi
2.3.3 Položaj bakterija u sistematici živog sveta i bakteriologija
2.4 Bakteriološka ispitivanja
2.4.1 Tipovi bakterija koje se nalaze u vodama
2.4.2 Osobine bakterija i postupci za identifikovanje vrsta
Oblici bakterija
Veličina bakterija
Struktura bakterija
Pigmentacija
2.4.3 Razmnožavanje bakterija
2.4.4 Ishrana bakterija i biohemijska aktivnost
2.4.5 Činioci spoljašnje sredine
2.4.6 Bakteriološki mikroskopski preparati
2.4.7 Gajenje bakterija na veštačkim podlogama – bakteriološke kulture
2.5 Bakteriološka ispitivanja vode
2.5.1 Obim ispitivanja
2.5.2 Sterilizacija bakteriološkog materijala
2.5.5 Kolimetrija
2.5.4 Prebrojavanje klica na čvrstim podlogama, ukupan broj bakterija
2.6 Membran filtar tehnika bakteriološke analize vode
2.7 Druga biološka ispitivanja vode
2.8 Zahvatanje uzoraka za analize

3. SNABDEVANJE VODOM

3.1 Opšte šeme sistema za snabdevanje vodom
3.2 Potrošači vode is gradskog vodovoda i potrošnja vode
3.3 Promene potrošnje vode u toku vremena
3.4 Izvorišta vode
3.4.1 Zahvatanje i upotreba meteorske vode
3.4.2 Građevine za zahvatanje površinske vode
5.4.2.1 Zahvatne gradjevine na tekućim vodama
3.4.2.2 Zahvatanje vode iz jezera
3.4.2.3 Upotreba morske vode
3.4.3 Postanak podzemnih voda
3.4.4 Zahvatanje podzemne vode na prirodnim izvorima
3.4.5 Tipovi gradjevina za zahvatanje vode iz izdani
3.4.6 Hidraulika podzemnih voda
3.4.6.1 Uvodne napomene
3.4.6.2 Zakon otpora
3.4.6.3 Predpostavke o vodonosnim slojevima i o strujanju
3.4.6.4 Zbirka nekih osnovnih formula za kapacitet bunara i galerija
A – Bunari
B – Drenažni rovovi
C – Nepotpuni bunari
3.4.6.5 Rešenja za strujanja u nejednolikim izdanima
3.4.6.6 Određivanje vrednosti k, S i R
3.4.7. Obezbeđena izdašnost vodonosnog sloja
3.4.8 Veštačko napajanje izdani
3.4.9 Zavisnost kvaliteta vode od strujanja u izdani
3.4.10 Konstrukcija bunara i galerija
3.4.10.1 Kopani bunar
3.4.10.2 Pobijeni bunar
3.4.10.3 Bušeni bunar
3.4.10.4 Galerije
3.4.11 Opadanje izdašnosti građevina za zahvatanje podzemne vode i regeneracija
3.4.12 Zahvati slatke podzemne vode u blizini mora
3.5 Zdravstvena zaštita izvorišta
3.6 Crpenje i potiskivanje vode
3.6.1 Tipovi crpki i upotreba
3.6.2 Usisna visina crpki
3.6.3 Crpenje vode iz bunara
3.6.4 Crpne stanice
3.6.5 Zajednički rad crpki
3.6.6 Zajednički rad crpki i mreže
3.6.7 Izbor crpke
3.7 Crpne stanice za povećavanje pritiska – buster stanice
3.8 Komore za prekid pritiska
3.9 Transport vode do naselja i raspodela u naselju
3.9.1 Transport vode do naselja
3.9.2 Raspodela vode u naselju
3.9.3 Raspored potrošnje u mreži pri maksimalnoj potrošnji
3.9.4 Raspored potrošnje vode pri prosečnoj, minimalnoj ili nekoj drugoj potrošnji
3.9.5 Primena osnovnih hidrauličkih jednačina na računanje vodovodne mreže
3.9.5.1 Jednačina kontinuiteta
3.9.5.2 Bernulijeva jednačina
3.9.5.5 Neki posebni slučajevi
(1) Prosta cev sa jednolikom usputnom potrošnjom
(2) Hidraulički ekvivalentne cevi
(3) Mrtve tačke u vodovodnoj mreži
3.9.6 Hidraulički proračun vodovodne mreže
3.9.6.1 Granata mreža
3.9.6.2 Prstenasta mreža
3.9.7 Ekonomska razmatranja
3.9.7.1 Ekvivalentne cevi
3.9.7.2 Najekonomičniji prečnik cevi
3.9.7.3 Ekonomski proračun mreže – optimizacija mreže
3.10 Materijal od koga se gradi vodovodna mreža
3.10.1 Uslovi za izbor materijala
3.10.2 Cevi od livenog gvožđa
3.10.3 Cevi od čelika
3.10.4 Cevi od betona
3.10.5 Cevi od armiranog betona
3.10.6 Cevi od azbest cementa
3.10.7 Cevi od plastičnih masa
3.10.8 Vodovodne armature
3.11 Prikazivanja vodovodne mreže u projektu
3.12 Kopanje rovova, polaganje cevi, ispitivanje gotovih deonica na pritisak, zatrpavanje rovova
3.13 Ispiranje i dezinfekcija gotovih cevovoda
3.14 Rezervoari
3.15 Vodovodne instalacije u zgradama

4. ODVOĐENJE OTPADNIH VODA IZ NASELJA – KANALIZACIONA MREŽA

4.1 Sistemi zajedničkih kanalskih mreža
4.2 Opšte šeme sistema za kanalisanje naselja
4.3 Izbor sistema zajedničkog kanalisanja
4.4 Količine vode koje se odvode kanalima i njihove promene
4.4.1 Upotrebljene vode
4.4.1.1 Domaće upotrebljene vode
4.4.1.2 Industrijske upotrebljene vode
4.4.2 Podzemna voda
4.4.3 Meteorska voda
4.4.3.1 Padavine
4.4.3.2 Oticanje
4.5 Kućna kanalizacija
4.6 Odvođenje vode sa ulice
4.7 Mesto kanala u poprečnom profilu ulice
4.8 Hidraulički proračun kanalizacione mreža
4.8.1 Osobine strujanja kroz kanalizaciju
4.8.2 Tipovi poprečnih profila kanala
4.8.3 Obrasci za hidraulički proračun
4.8.4 Najmanji profil kanala i najmanji i najveći dopušteni nagib dna
4.8.5 Raspodela ukupnog pada na pojedine deonice
4.8.5 Najmanja i najveća dopuštena dubina ukopavanja kanala
4.8.7 Stepen punjenja kanala
4.9 Konstrukcija kanala
4.9.1 Prikazivanje kanalizacione mreže u projektu
4.9.2 Kopanje rovova za izradu kanala
4.9.3 Materijal od koga se gradi ulična mreža kanala
4.9.4 Objekti u kanalskoj mreži
Revizioni silazi
Spojevi velikih betonskih kanala
Okna za ubacivanje snega
Prelivi za kišnicu
Retenzioni baseni
Sifoni
Kaskade
Crpne stanice
Građevine na ispustu u odvodnik
4.9.5 Statičko ispitivanje ukopanih cevnih kanala
4.9.6 Ispitivanje gotovih deonica cevnih kanala na pritisak
4.9.7 Zatrpavanje rovova
4.9.8 Oblaganje cevnih kanala betonom
4.10 Održavanje kanalizacije
4.10.1 Održavanje kanala
4.10.2 Čišćenje slivnika
4.10.3 Obezbeđenje radnika koji rade na održavanju kanalizacije

5. PRIRODNI ODVODNICI OTPADNIH VODA

5.1 Prirodni odvodnici otpadnih voda i promene koje se u njima odigravaju kad se otpadna voda u njih uvede
5.1.1 Kratak pregled
5.1.2 Biohemijske promene kanalskog sadržaja
5.1.3 Promene u prirodnim odvodnicima otpadnih voda
5.1.3.1 Opšti prikaz
5.1.3.2 Bilans kiseonika u prirodnom odvodniku
5.1.3.3 Termičko zagađivanje voda
5.1.3.4 Bakteriološko zagađenje prirodnih odvodnika
5.1.3.5 Ostali vidovi zagađenja
5.2 Zaštita prirodnih odovodnika
5.2.1 Mere zaštite
5.2.2 Mere za povećanje moći prirodnog prečišćavanja
5.2.3 Potreban stepen prečišćavanja otpadnih voda

6. KRATAK PREGLED POSTUPAKA I OBJEKATA ZA PREČIŠĆAVANJE VODE

6.1 Priprema čiste vode
6.1.1 Potreba za popravljanjem kvaliteta vode
6.1.2 Opšte operacije prečišćavanja vode
6.1.3 Opis pojedinih postupaka i odgovarajućih uređaja i objekata
1. Rešetke i sita
2. Aeratori
3. Taložnice
4. Uređaji za flotaciju
5. Filtri
6. Objekti za hemijsku koagulaciju, hemijsku precipitaciju, izmenu jona i adsorpciju
7. Dezinfekcija vode
8. Rezervoar čiste vode
6.1.4 Šeme nekih kompletnih postrojenja za pripremu čiste vode
6.1.5 Privremena postrojenja za prečišćavanje vode
6.2 Prečišćavanje otpadnih voda
6.2.1 Potreba za prečišćavanjem otpadnih voda
6.2.2 Opšte operacije pri prečišćavanju gradskih upotrebljenih voda
6.2.3 Opis pojedinih postupaka i odgovarajućih objekata i uređaja
6.2.3.1 Mehaničko prečišćavanje
1. Rešetke i sita
2. Usitnjivači
3. Taložnice za pesak
4. Hvatač masti i ulja
5. Taložnice za mulj
6. Taložnice za kišnicu
7. Trulište za mulj
8. Polja za sušenje mulja
6.2.3.2 Biološko prečišćavanje
A) Polutehnički postupci biološkog prečišćavanja
1. Navodnjavanje polja
2. Ribnjaci
3. Bare
B) Tehnički postupci biološkog prešišćavanja
1. Biološki filtri
2. Biološki bazeni sa aktivnim muljem
3. Naknadne taložnice
6.2.3.3 Dezinfekcije
6.2.4 Prečišćavanje upotrebljene vode iz usamljenih kuća i malih naselja
6.2.4.1 Septička jama
6.2.4.2 Imhofov tank
6.2.4.3 Druga postrojenja
6.2.4.4 Ispuštanje prečišćene vode

1. UVOD

1.1 Snabdevanje vodom i kanalisanje naselja kao vodopivredna grana

Stari grčki filozof Tales iz Mileta rekao je : „Iz vo-de je sve postalo“. I zaista, kad se pogleda sadržaj vode u mnogim materijama i kad se zna u kojim i kakvim sve važnim reakcijama učestvuje voda, to postaje prilično prihvatljiva izreka. Primera radi u Tablici 1.1 je prikazan sadržaj vode u nekim materijama. To pokazuje ogroman značaj vode za živi svet pa i za čoveka kao deo njegov. Voda ne samo što ulazi u sastav čovečjeg tela i životnih namirnica nego služi i za proizvodnju energije i u industriji kao sirovina ili kao pomoćni materijal. Voda isto tako može da nanese štete, da poplavi naselja, da ometa pravilno razvijanje poljoprivrednih kultura ako je ima suviše, da prenosi bolesti. Racionalnim korišćenjem voda i zaštitom od štetnog delovanja voda bavi se Vodoprivreda. Vodoprivreda ima više grana, kao što su Snabdevanje vodom, Odvođenje otpadnih voda, Navodnjavanje, Odvodnjavanje, Iskorišćavanje snage vode, Plovidba, Odbrana od poplave, Regulacija tokova. U svakoj od ovih grana voda ima odgovarajuću vrednost koja zavisi od njene koli-čine, visinskog potencijala i kvaliteta. U kompleksnom vodoprivrednom rešenju neke oblasti teži se da se voda što racionalni-je i potpunije iskoristi, držeći se principa da kap vode što duže putuje kroz sliv utoliko više može da koristi. Njeno učešće u pojedinim granama vodoprivrede treba što pravilnije rasporediti da bi se iz nje izvukla optimalna korist.

Osnovni principi pravilnog korišćenja i zaštite vode u našoj zemlji, posebno za svaku Republiku, utvrđeni su Zakonom o vodama.

Ljudi su od davnina ulagali a i danas ulažu velike napore za rešavanje vodoprivrednih problema. Kao primere navodimo objekte vodovoda i kanalizacije, i druge objekte koji su poznati još iz vremena pre pisanih spomenika kao i iz docnijih perioda i iz današnjih dana. Danas se radi obezbeđenja vode za naselja i industriju grade veliki zajednički interkomunalni i regionalni vodovodni sistemi i sistemi zajedničkog kanalisanja naselja, složeni objekti za pripremu čiste vode i za prešišćavanje otpadnih voda radi očuvanja vode u prirodi , objekti za preradu slane vode radi dobijanja slatke vode , razgranati sistemi za navodnjavanje ili od vodnjavanje, objekti za korišćenje energije vode čak i na bazi razlike u nivou mora sa vreme plime i oseke itd. itd.

Snabdevanje vodom stanovništva smatra se danas kao primarna grana vodoprivrede, tj. u raspodeli vode u nekom slivnom području uvek se najpre mora obezbediti snabdevanje vodom stanovništva (naselja, vojna postrojenja i sl.) pa tek posle toga snabdevanje vodom industrije i ostale vodoprivredne potrebe.

U ovoj vodoprivrednoj grani pridaje se veoma veliki značaj kvalitetu vode jer on neposredno utiče na zdravlje potrošača, na kvalitet industrijskih proizvoda, na ekonomičnost rada u domaćinstvu i industriji. Zatim značajna je količina vode kojom se raspolaže da ne bi redovno snabdevanje odgovarajućim količinama vode, a sa njime posredno zdravlje i industrijska proizvodnja, bili dovedeni u pitanje. Najzad značajan je visinski potencijal vode jer od njega zavisi način i ekonomičnost dovođenja vode do potrošača.

Što se tiče kanalisanja, tj. odvođenja otpadnih voda, videćemo da je tu reč o odvođenju znatnih količina vode, sa ne izuzetno velikim visinskim potencijalom, kao i o transportu otpadnih materija tako da se o kvalitetu vode mora voditi računa bilo ako je reč o tome da se zaštiti prirodni odvodnik otpadnih voda tako da može nizvodno da služi kojoj drugoj vodoprivrednoj grani, bilo ako je reč o tome da se prirodni odvodnik iskoristi kao prostor za prečišćavanje otpadnih voda, bilo ako se otpadne vode odvode negde radi veštačkog prečišćavanja, bilo ako je reč o štetnom delovanju otpadne vode na građevine samog sistema za odvođenje otpadnih voda.

Veoma veliki značaj koji među ostalim vodoprivrednim granama imaju snabdevanje vodom i kanalisanje naselja, uključujući i industriju kao velikog potrošača vrlo često vode isto tako dobrog kvaliteta kao što je voda za piće (ponekad čak i boljeg) i kao velikog zagađivača, vidi so iz nezadrživog sve bržeg povećanja potrošnje vode i ispuštanja zagađenih voda u svetu i kod nas. Kao primer na sl.1.1, 1.2 i 1.3 prikazuju se podaci iz Sjedinjenih američkih država. Na ovom primeru može se pratiti brz porast ukupnih potreba za vodom i ukupnih količina različitih otpadaka ispuštenih u prirodne vodene mase, prema merenjima do 1960. god. i prema predviđanjima do 1980 god. Isto tako zapaža se sve veći udeo industrijske potrošnje vode (od 37,5 % u 1900., na 49,5 % u 1960., odnosno na 66 % u 1980 godini) i još veći udeo industrijskog zagađenja vode (od 38,5 % u 1900. na 67 % u 1960 godini). Na sl.1.1 takođe se vidi da se već sada u SAD oseća nedostatak raspoloživili količina vode, što nameće hitno iznalaženje novih mogućnosti za dobijanje novih količina vode. Ovo je proces koji očekuje i druge zemlje, pa je navedeni primer veoma poučan i zbog toga je i prikazan.

TRI KORISNIKA VODE Milioni m3/dan

Sl. 1. 2.Raspodela potrebnih količina vode na tri najvažnija korisnika u SAD

Izostavljeno iz prikaza

Ukupna količina vode koja postoji na Zemljinoj kugli je vrlo velika. Međutim danas se u većini slučajeva ekonomično može iskorišćavati samo jedan mali deo rezervi slatke vode (ukupne rezerve slatke vode iznose oko 2,5 % , od čega se blizu 90 % nalazi u glečerima i ledenom pokrivaču), naročito u unutrašnjosti kontinenata. Zbog toga i postoji pomenuto pravilo da se voda što duže zadrži u slivu, i zbog toga se teži mnogostrukoj upotrebi vode i recirkulaciji vode gde god je to moguće. Na sl. 1.4 dat je prikaz količina i kruženja vode na zemlji a na sl., 1.5 idealizovana slika mnogostruke upotrebe vode duž jednog rečnog toka.

1.2 Kratak pregled istorije razvoja tehnike snabdevanja vodom i kanalisanja naselja

Još iz veoma starih vremena postoje istorijski spomenici koji pokazuju značaj koji se pridavao snabdevanju vodom i odvođenju otpadnih voda. Tako na primer u staroj Mikenskoj tvrđavi iz bronzanog doba, otkriveni su tragovi sistema za snabdevanje vodom, uređenih kupatila, centralnog grejanja i sistema za odvođenje otpadnih voda. Poznati su i drugi slični spomenici iz Starog veka u Vavilonu, Persiji, Grčkoj. U Rimu i danas postoji i koristi se kanal visine 5 m i širine 4 m , zidan od kamena u malteru sa dodatkom pucolana, građen u doba Rimskog carstva (tzv. cloaca maxima). Poznati su i zakonski propisi iz stare Grčke i starog Rima kojima je regulisana upotreba vode iz javnih vo dovoda. Iz ovog doba mogu se navesti i drugi interesantni primeri.

U Srednjem veku ovim problemima nije se mnogo obraćala pažnja.

Tek ponovnim naglim razvojem velikih gustih naselja i sve većom koncentracijom stanovništva dolazi da bržeg razvoja tehnike snabdevanja vodom i kanalisanja naselja.

Vode u prirodi ponegde ima u izobilju ali je treba donete ili dovesti do naselja. Zbog toga su naselja najčešće podizana u blizini izvorišta vode. Za dovođenje vode iz daljine potrebna je energija koja se dobija ili prirodno, gravitacijom, što je najčešće bio slučaj u staro doba, ili veštačkim izdizanjem.

Za transport vode korišćeni su kanali sa slobodnim ogledalom, zidani od opeke ili kamena u krečnom malteru, ili cevi od pečene zemlje, cevi izrađene dubljenjem drveta i olovne cevi. Svi ovi sprovodnici, bilo zbog materijala od koga su bili izrađeni, bilo zbog načina međusobnog spajanja pojedinih elemenata, nisu mogli da izdržavaju pritiske koji bi se javljali pri prelasku dolina i za dovođenje vode pod pritiskom do svakog potrošača u kućama. Zbog toga su u Rimskom carstvu zidani veliki akvadukti (na sl. 1.6 prikazan je rimski akvadukt na Gardu u Francuskoj, iz X veka pre n.e., tzv. mostna Gardu, visine 49 m i dužine 275 m , gde se na vrhu konstrukcije nalazi kanal približno širine 0,8 m i visine 1,8 m.) a voda je u naselja dovodena uglavnom na javne česme ili u donje spratove zgrada.

Sl. 1.6. Rimski akvadukt na reci Gard Mašina u Marliju. Podizala je oko 5000m3/dan vode iz Sene, u tri stepena sa 64, 79 i 82 klipne pumpe, kroz gvozdene cevi, na daljinu od oko 1200 m i na visinu od 162 m. Građenje započeto 1676. a završeno 1682.godine.

Za veštačko izdizanje vode služili su dolapi ili slične mašine, kao što je na pr. ona pokazana na sl.1.7. To je t. zv. mašina u Marliju koja je izrađena na reci Seni krajem 17. veka za napajanje čuvenih fontana u parku dvorca Luja XIV u Versaju. Prve savremenije mašine za veštačko izdizanje vode, parne klipne crpka, primenjene su krajem 18-tog veka.

Ideal da se voda u dovoljnoj količini dovede do svakog potrošača, bez obzira na visinu na kojoj se on nalazi u odnosu na teren, i bez skupih objekata kao što su akvadukti, mogao se ostvariti tek posle pronalaska proizvodnje cevi od livenog gvožđa. Cevi od livenog gvožđa manjeg prečnika izrađuju se od 16.veka,a većeg prečnika i za pritisak do 1 MPa od 17.veka (na pr. u Versaju).

Mada su ljudi i ranije primenjivali izvesne postupke za prečišćavanje vode, i ne znajući od čega oni stvarno treba da ih. zaštite, prva postrojenja za prečišćavanje vode za piće za velike gradove, približno na sadašnjim principima, počinju da se grade u. 19. veku. Na sl. 1.8 prikazana je vaza od neprečišćene ilovače, bez gleđi, kakva se u Egiptu primenjuje iz davnina. Voda se sipa u vazu i prokapljuje kroz njene zidove pri čemu se filtruje. U vodu su stavljana jezgra plodova od badema, za koja se znalo. da „ozdravljuju“ vodu. Prvo postrojenje na savremenim principima izrađeno je za grad London između 1829. i 1839.godine. Na sl. 1.9 prikazan je presek kroz peščani filtar toga vodovoda. U to vreme javljale su se u Evropi velike epidemije kolere i trbušnog tifusa, prene tih putem javnih vodovoda, kojih je u to vreme još bilo malo. U isto vreme padaju i veoma značajni pronalasci Luja Pastera i Roberta Koha kojima je pošlo za rukom da otkriju uzročnike bolesti, čime oni postaju i osnivači Mikrobiologije odnosno Bakteriologi je. Tek od ovog pronalaska može se smatrati da je snabdevanje naselja vodom putem javnih vodovoda moglo da zadovolji sve neophodne uslove koji se takvim objektima mogu postaviti u cilju zaštite zdravlja i obezbeđenja udobnosti potrošača vode.

Tri su dakle epohalna pronalaska koji su potpuno izmenili dotadašnju tehniku snabdevanja vodom i omogućili njen brz razvoj i sadašnji’ relativno visok rang ove tehnike:

• cevi od livenog gvožđa, koje mogu da izdržavaju relativno veliki unutrašnji pritisak (kraj 17.veka),
• parna mašina kao pogonski motor za klipne crpke (kraj 18.veka),
• pronalazak uzročnika kolere i trbušnog tifusa, odnosno početak bakterioloških ispitivanja vode (prva polovina 19.veka).

U tehnici kanalisanja naselja nema takvih krupnih epohalnih pronalazaka, ako se izuzmu druga dva ovde navedena, jer se otpadna voda i sada kao i pre više hiljada godina odvodi kroz kanale sa slobodnim ogledalom. Mada je bilo pokušaja da se transport otpadnih voda reši na drugi način, ovaj se pokazao kao najpogodniji. U mnogim gradovima građenje kanalizacije počinje u 19. veku.

Danas smo svedoci znatnih unapređenja procesa prečišćavanja vode za piće i otpadne vode i uvođenja sasvim novih postupaka koji za ovo dosad nisu primenjivani. Potreba za ovim usavršavanjima dolazi od sve znatnijeg zagađivanja vode u prirodi, koje počinje da ugrožava opstanak živog sveta, izazvanog velikim povećanjem broja i koncentracije stanovništva kao i obima i složenosti industrijske proizvodnje.

1.3 Zadatak i značaj zajedničkog snabdevanja vodom i kanalisanja naselja

Ukoliko jedno naselje raste, postaje veće i gušće naseljeno, utoliko se više oseća potreba za zajedničkim snabdevanjem vodom, za javnim vodovodom. Snabdevanje jednog velikog; naselja ne može zavisiti od pojedinačnih izvorišta vode, kao što su izvori, bunari ili cisterne, maloga kapaciteta, iz kojih se snabdeva jedno domaćinstvo ili mali broj domaćinstava u blizini. Porast koncentracije stanovništva otežava postavljanje bunara koji daju vođu zadovoljavajućeg kvaliteta, a isto tako i do nezagađene meteorske ili površinske vode je sve teže doći, tako da pojedinačno snabdevanje vodom postaje nemoguće. Na taj način nastaje potreba da se za svako veće i gušće naselje traži izvorište koje će zadovoljiti sve potrebe za vodom u naselju, i to kako po količini tako i po kvalitetu. Ovakvo izvorište se bira tako da se budućim razvojem naselja ono ne dovede u pitanje i da i u doglednoj budućnosti zadovolji potrebe za vodom u naselju. Ponekad, za velike gradove koristi se i više od jednoga izvorišta, jer je teško na jednom izvorištu naći dovoljnu količinu vode, ili je neekonomično ceo grad snabdevati vodom samo sa jednog mesta. Tako nastaju gradski vodovodi, kojima se sa jednoga ili sa nekoliko izvorišta dovodi voda do naselja i tu se raspodeljuje svima potrošačima putem cevne podeone mreže, pod pritiskom. Ponekad se zajedničkim sistemima za snabdevanje vodom obuhvata veći broj naselja, ako svako naselje ne raspolaže zadovoljavajućim izvorištem vode, ili ako duži cevovod za neko veće naselje snabdeva i usputna manja naselja. Takvi vodovodi se nazivaju interkomunalni i regionalni vodovodi. U slučaju potrebe, kvalitete vode se popravlja u naročitim instalacijama za popravku kvaliteta vode.

Ukratko bi se moglo reći da snabdevanje iz zajedničkog vodovoda ima niz preimućstava nad pojedinačnim snabdevanjem, kao što su :

1. za javne vodovode se uvek bira voda najboljeg kvaliteta od svih onih koje stoje na raspolaganju ;
2. ukoliko izvorište vode dobrog kvaliteta nije do voljne izdašnosti koristi se i voda slabijeg kvaliteta (na pr. rečna)f koja se prečišćava ;
3. kvalitet vode u javnim vodovodima se stalno kontroliše i time se obezbeđuje neophodna sigurnost povoljnih uslova za zdravlje potrošača
4. voda se u savremenim vodovodima provodi zatvorenim cevima pod pritiskom i tako je, pod normalnim uslovima, isključeno svako naknadno zagađenje vode.

Javni vodovod u izvesnim slučajevima može predstavljati jedini način da se stanovništvu nekog kraja obezbedi zdravlje. Poznati su slučajevi naših naselja u kojima se javlja endemični nefritis. Zasad još nije utvrđen uzrok pojave ove bolesti. Izgleda da je sigurno da se ona ne javlja ako se voda prečišćava pre upotrebe i dostavlja potrošačima putem vodovoda umesto da je oni sami zahvataju, svaki iz svog bunara, bez prečišćavanja, koje nije ni racionalno sprovoditi za svako pojedinačno domaćinstvo.

Javni vodovod, međutim, može predstavljati i veliku opasnost. Javnim vodovodom, ukoliko je on rđavo projektovan, ili rđavo izveden ili se njime neispravno rukuje, ili nastupe neredovne prilike (sleganje terena, toplotne ili druge preterano velike dilatacije cevi, poplava, zemljotres, ispiranje posteljice cevi, i drugi uzroci znatnijih deformacija cevovoda, pražnjenje mreže usled nedostatka vode itd.), mogu se njime brzo preneti klice zarazne bolesti (ili drugi kakvi štetni sastojci) i proširiti na celo naselje za veoma kratko vreme u vidu epidemije. Primeri ovakvih pojava poznati su u istoriji vodovoda u našoj i u drugim zemljama. Takve pojave retko mogu nastupiti u retko naseljenim mestima, gde ovako domaćinstvo ima svoj ‘bunar.

Voda se u prirodi javlja u oblicima kao što su para, kiša, sneg, itd., zatim kao sastavni deo najvažnijih. materija odi kojih je sagrađen život, od kojih smo neke videli u tablici 1.1.

Pored tih vidova voda se javlja i u jednom trećem vidu koji čini sredinu između ova dva gore pomenuta. U izvesnim pojavama voda se susreće ili meša sa drugim materijama ali se ne vezuje hemijski sa njima već se prosto sa njima meša ili ih rastvara. Ako su materije sa kojima se voda pri tome meša kakvi otpatci ili prljave materije, ona se i sama prlja ili zagađuje. Da bi opet. bila čista iz nje se moraju odstraniti materije koje je prljaju.

U naseljima ili u industrijama voda koja pada iz atmosfere, koja se koristi u domaćinstvima ili u industriji, podzemna voda, voda u otvorenim tokovima ili jezerima i barama dolazi u dodir sa raznovrsnim otpatcima i njima se zagađuje.

Najopasnije po zdravlje od svih prljavih voda su nesumnjivo upotrebljene vode. Ove vode sadrže sve otpatke svakidašnjice, u suspendovanom ili rastvorenom obliku. Pošto su poslužile svojoj nameni u kući ili u industriji, t.j. pošto su upotrebljene u korisne svrhe i tom prilikom pokupile sve moguće otpatke mineralne i organske prirode kao i mikroorganizme, u ovim vodama veoma lako dolazi do. trulenja.

U moderno uređenim naseljima u kojima postoji javni vodovod iz koga se svako domaćinstvo snabdeva vodom pod pritiskom dovedenom u svaki stan, postoje dve vrste upotrebljenih voda.

U prvu vrstu dolaze vode koje su služile za pranje povrća i za drugu pripremu hrane, za kuvanje jela, za pranje sudova, vode iz umivaonika, kupatila, perionica, za održavanje čistoće stana. Pored tih voda dolaze još i vode iz klozeta i pisoara (i štalske vode, ponekad). Sve se ove vode nazivaju domaće upotrebljene vode. Ponekad se posebno izdvajaju vode iz klozeta i sl. i one se nazivaju fekalne vode.

U drugu vrstu dolaze vode koje izlaze iz raznih industrijskih objekata, koje su služile bilo za pranje materijala, bilo za hlađenje, bilo za preradu ili transport materijala, itd. One se nazivaju industrijske upotrebljene vode.

Pored. ovih voda ima u naselju i drugih koje mogu pričinjavati kakve nezgode.

U većini slučajeva podzemne vode nisu škodljive po svome sastavu, tako „da se mogu koristiti kao čista voda za domaće potrebe. Podzemne vode se, međutim, mogu zagaditi usled mešanja sa otpadnim vodama pa ih valja smatrati za opasne, klasirati ih među zagađene i odvoditi ih iz naselja. Ima slučajeva kad podzemna voda, iako nezagađena, može hiti štetna, ako je njen nivo suviše blizu površine terena. Varijacije nivoa podzemne vode i sa njima u vezi vlaženje kuća imaju štetne posledice po zdravlje ljudi. Odstranjivanje podzemnih voda postiže se spuštanjem njihovog nivoa putem dreniranja, a ako su jako zagađene mogu se odvoditi i zajedno sa nekim drugim otpadnim vodama.

Kišnica koja padne na zemlju mora se brzo odvesti sa površine naselja ili industrije radi izbegavanja poplave, i preteranog vlaženja zemljišta. Plavljenje ometa pravilan transport, ekonomski šteti, podiže nivo podzemne vode. Odvođenje kišnice je naročito neophodno kad je površina naselja pokrivena nepropustljivim materijalom jer su onda količine vode koje bi se zadržavale na površini naseljavelike. Voda od pranja ulica takođe se mora odvesti u kanalizaciju.

Sve ove vode zajedno čine grupu otpadnih voda.

Zadatak kanalisanja naselja sastoji se u tome da se sve ove prljave i zagađene vode, koje u naselju mogu izazvati različite teškoće odvedu iz naselja:

• brzo,
• neposredno, i
• sistematski.

Brzo odvođenje znači odmah čim se stvori otpadna voda. Neposredno znači da se ne primenjuju nikakva pomoćna transportna sredstva i da se izbegne svaki dodir ljudi sa otpadnim vodama, a sistematski znači da se odvede iz svih delova naselja.

Uvođenjem vodovoda i kanalizacije u gradovima smanjuje se broj mogućnosti za širenje zaraznih crevnih bolesti, što je jasno pokazalo iskustvo iz prošlog veka (sl. 1.10, Minhen kao primer). Pored toga građenjem vodovoda i kanalizacija podiže se opšti higijenski standard u naseljima pa se time smanjuje i broj drugih oboljenja.

Smrtnost od trbušnog tifusa u Minhenu od 1866 do 1953 godine

Izostavljeno iz prikaza

Poboljšano snabdevanje vodom i građenje kanalizacije izazvalo je znatno smanjenje smrtnosti od trbušnog tifusa uprkos povećavanju broja stanovnika u gradu

Povećanje broja stanovništva, praćeno je i promenom gustine naseljenosti uopšte a posebno promenom rasporeda stanovništva na gradove i industrijske centre i na seoska naselja. Podaci koje prikaza slika 1.11, koja se odnosi na porast broja stanovnika u Engleskoj i Velsu od 1750 do 1950 godine, karakteristični su za sve industrijalizovane zemlje. D selima uopšte se ne povećava broj stanovnika jer zemlja može da pruži zaposlenje ograničenom broju ljudi. Gotovo ceo porast stanovnika u tom periodu pokazuje se u gradovima. Koncentracija stanovništva u gradovima povećava opasnost od zagađivanja izvorišta vode i od prenošenja zaraznih bolesti. Sa druge strane, kad raste koncentracija stanovništva građenje zajedničkih vodovoda i sistema za evakuaciju otpadnih voda, kojima se ove opasnosti mogu potpuno otkloniti, postaje znatno ekonomičnije. Posmatrajući sve ove činjenice u Akademiji komunalne privrede RSFSR izračunato je da je građenje centralnog vodovoda i kanalizacije opravdano već i u naseljima sa individualnim jednospratnim kućama gde gustina naseljenosti ne prelazi 4-5 do 50 ljudi na ha .

Sl. 1. 11. — Kretanje broja stanovnika u gradovima i selima u Engleskoj i Velsu, od 1750. do 1950. god.

Dok je koncentracija stanovništva u naselju mala, snabdevanje vodom je obično neorganizovano i u malim količinama, pa i problem odvođenja otpadnih voda takođe se rešava neorganizovano i u izvesnim prilikama bez naročitih teškoća. Ovo neorganizovano odvođenje otpadnih voda sastoji se najčešće u prosipanju na zemljište, odvođenju u poniruće bunare, ispuštanju u najbliže potoke. Uostalom tada su i njihove količine minimalne jer se do vode teško dolazi pa se i u njenoj upotrebi štedi. One najprljavije materije, ljudski i životinjski ekskrementi, zadržavaju se u propustIjivim ili delimično nepropustljivim jamama. Iz njih se deo škodljivih materija cedi u zemljište i odlazi u podzemnu vodu, a ostatak ili ostaje u zemlji, zatrpan, do potpune mineralizacije, ili se vadi i koristi kao đubrivo. Zagađivanje otvorenih površinskih tokova je retka pojava i ono je u glavnom u relativno blagom stepenu. Sa druge strane najškodljivije materije, koje u otvorenim tokovima, a i inače, izazivaju najneprijatnije promene(ako za trenutak zaboravimo industriju)»zadržavaju se u zemlji i u maloj meri(bar u retkim naseljima, sa dubokom podzemnom vodom), na mestima usamljenim i udaljenim jedno od drugoga zagađuju podzemnu vodu, ili površinske vodene mase putem podzemne vode. Filtrovanjem kroz zemljište podzemna voda se može prečistiti do drugoga potrošača u dovoljnoj meri ako je ovaj, kao što u retkim naseljima može biti, dovoljno udaljen.

Sa povećanjem gustine naseljenosti ovakav se način odstranjivanja nečistoće ne može zamisliti jer on osetno snižava standard. stanovanja a naročito povećava opasnost od prenošenja bolesti koje se vodom mogu preneti. U gušćim naseljima obično i količine vode koje se mogu dobiti iz pojedinačnih vodovoda ne mogu da zadovolje narasle potrebe. Tada se prelazi na organizovano sakupljanje svih domaćih otpadnih materija i njihovo odvođenje van naselja, pri čemu povećane količine vode dobijene iz vodovoda, igraju izvanredno važnu ulogu kao transportno sredstvo. Ovde se sad priključuje i industrija. To je velika kvalitativna i kvantitativna promena. Količine otpadnih voda su znatno povećane, njihov sastav se bitna izmenio jer one sad sadrže i ljudske ekskremente i industrijske otpatke. Sve se one sad ispuštaju u otvorene površinske vodene mase (pokretne ili nepokretne), koncentrisano na jedno mesto, i tu izazivaju niz velikih promena. Međutim, suprotno mišljenju da ovakvo zagađivanje može da nanosi štetu samo akvatičkom životu („koji Je manje važan od industrije i standarda u naselju, podignutog građenjem kanalizacije“) i onemogućuje korišćenje vode za rekreaciju („što takođe nije važno“), mora se istaći da ovakvo zagađivanje može da onemogući nizvodnim korisnicima upotrebu vode za bilo koju finiju svrhu (jer je mnogo teže izdvojiti otpadne materije iz velike mase neke zagađene rečne ili podzemne vode gde je njihova koncentracija mala nego iz otpadnih voda gde su koncentracije velike), a u krajnjem slučaju čak i za ispuštanje novih količina upotrebljenih voda.

Izrada kanalizacije nosi u sebi niz problema koji se moraju svi i na vreme i sa dužnom pažnjom rešavati. Kanalizacija je vrlo skup komunalni objekt, za koji se često smatra da je neproduktivan, zaboravljajući pri tome da je on stvarno vrlo produkti van jer potpomaže podizanje zdravstvenog stanja i udobnosti života građana, tj. proizvođača. Ova produktivnost se teško može da izračuna, bar znatno teže od produktivnosti industrije, pa se na nju zbog toga valjda i zaboravlja. Sa druge strane kanalizacija je objekt koji na prvi pogled izgleda prost i kad je dobro projektovan i izveden ne izaziva nikakve teškoće. Zbog toga su ljudi često skloni da ga zanemare i da mu ne posvete dovoljno vremena za prethodne studije. Da je to tako mogu da potvrde mnogi naši projektanti industrijskih vodovoda i kanalizacija, a nažalost i izvesni rđavo prostudirani i izvedeni objekti koji su propali pre vremena. Isto to mogu da potvrde i slučajevi zagađivanja naših vodenih tokova.

U slivovima koji raspolažu velikim količinama čiste vode zagađivanje je prvenstveno zdravstveni problem, tj. o zagađivanju se vodi računa samo u onoj meri u kojoj ono može da ugrozi zdravlje stanovnika. Tada je glavni problem da se ispusti otpadnih voda tako razmeste da ne ugroze kvalitet čistih voda na po— stojećim izvorištima. Međutim sa porastom gustine naseljenosti i industrijske proizvodnje potrebne su sve veće količine vode. Tada efikasno sprečavanje zagađivanja u stvari predstavlja ostvarivanje mogućnosti za predviđeni razvoj. Zagađivanje voda dolazi kao posledica opravdane i ozakonjene upotrebe voda za odvođenje otpadnih voda. No kad ova upotreba izazove društvene troškove u višku preko ostvarenih koristi, troškove koji se mogu pojaviti u mnogim sektorima društva, ona se onda mora kontrolisati, sprečavati i regulisati u interesu naroda.

Učešće hidrotehničkog inženjera u studijama, istražnim radovima, projektovanju, građenju i eksploataciji sistema za snabdevanje vodom i kanalisanje i naselja od prvorazrednog je značaja.

On se u svome radu mora oslanjati na niz drugih stručnjaka ali je on jedini koji može da obuhvati celinu jednog vodovodnog ili kanalizacionog sistema. Zbog toga on rukovodi skupom stručnjaka koji rade na nekom problemu snabdevanja vodom ili kanalisanja naselja i daje zadatke drugima, obrađujući pri tome detaljno sve hidrauličke, hidrološke i hidrotehničke zadatke. Ovakav njegov rad pored poznavanja hidraulike, hidrologije i uopšte hidrotehnike iziskuje poznavanje i drugih naučnih oblasti. On mora poznavati geologiju i hidrogeologiju da bi pravilno usmerio istražne radove za dobijanje podzemne vode, hemiju i bakteriologiju vode da bi mogao da proceni vrednost nekog izvorišta u cilju obezbeđenja ispravne vode za piće ili tehničke mere koje treba sprovesti za održavanje građevina u vodovodnom sistemu, mašinstvo i elektrotehniku radi pravilnog izbora uređaja za neki vodovod ili rukovanje njima, itd, itd.

Od svega toga zavisi i hidrotehničko i građevinsko projektovanje svih objekata nekog vodovoda ili kanalizacije. I obrnuto, od hidrotehničke i građevinske koncepcije zavisi sve ostalo, kako u fazi studija, tako i u ostalim fazama, zaključujući sa eksploatacijom.

Koliko je značajna koordinacija rada različitih stručnjaka i koliko je značajno da hidrotehnički inženjer koji se često može naći na čelu skupa koji učestvuje u radu na rešavanje nekog problema snabdevanja vodom ili kanalisanja naselja , poznaje neophodne elemente iz oblasti drugih struka , neka bude prikazano na jednom svežem primeru iz naše zemlje epidemiji dizenterije u

Sl. 1. 12.— Epidemija dizenterije u T. Užicu

Titovom Užicu . Na sl. 1.12 prikazan je grafikon broja prijavljenih slučajeva tokom nekoliko dana za vreme ove epidemije. Ona je bila veoma ozbiljna, jer je bilo oko 1.500 slučajeva u gradu sa oko 55-000 stanovnika. U trenutku pisanja ovog teksta nije se raspolagalo podacima koji bi pokazali da se bolest potpuno izgubila. Inače ova epidemija ima osobine tipične za epidemije izazvane vodom iz vodovoda : nagla pojava kod potrošača jedne iste vode na velikom prostranstvu-zahvatila je ceo grad. Stručnjaci epidemiolozi, koji su ovaj slučaj proučavali i u isti mah lečili obolele, zaključili su da je epidemija nastupila usled toga što se steklo nekoliko nepovoljnih uslova;

1. nedovoljne količine vode na izvorištu
2. povremeno pražnjenje pojednih delova mreže usled namernog obustavljanja snabdevanja tih delova da bi se i drugi delovi snabdeli izvesnim količina— ma vode
3. nedovoljna nepropustljivost spojeva vodovodnih cevi, na koju ukazuju veliki gubici vode u gradskoj mreži
4. nedovoljno čisto gradsko zemljište sa koga su velike količine padavina sprale nečistoće i eventualno unele u zemljište u blizinu vodovodnih cevi, ili su ove padavine izazvale preopterećenje kanalizacionih cevi iz kojih se usled toga zemljište natopilo nečistoćom
5. eventualna blizina vodovodnih i kanalizacionih cevi na nekom kritičnom mestu
6. uvlačenje nečiste vode iz zemljišta u vodovodne cevi prilikom pražnjenja navedenog pod (2).

Za donošenje zaključka o pojavi ove epidemije važna je činjenica da je dokazano da je voda na izvorištu bila ispravna.

U uzroke navedenih nepovoljnih uslova nećemo ulaziti jer nam zadatak ovde nije da ih istražujemo, oni su bili uglavnom svi objektivne prirode, pa čak ni da utvrdimo da li je ova epidemija zaista izazvana na ovaj način kako je to ovde opisano. Bitno nam je ovde da ukažemo da su, u slučaju da je u pitanju zaista hidrička epidemija, uzroci vezani za delatnost hidrotehničara.

Istorije drugih epidemija bolesti koje se prenose vodom, kao na pr. one koje su spomenute u poglavlju o istoriji vodovoda i kanalizacije i druge koje su se u našoj zemlji javile poslednjih nekoliko godina (Eriština, Omiš, Čačak, Resnik i t.d.) dovode do sličnih zaključaka.

Epidemije su navedene kao najupadljiviji primer da hidrotehnički inženjeri koji se bave snabdevanjem vodom i kanali sanjem. naselja treba da poznaju različite naučne i tehničke oblasti. Mogli bi se navesti i drugi primeri.

1.4 Stanje snabdevanja vodom i odvođenja otpadnih voda u našoj zemlji

U cilju prikupljanja podataka o stanju snabdevanja vodom i odvođenja otpadnih voda u našoj zemlji i dobijanja pregleda zadataka koji predstoje na ovom polju, i potrebnih radova, troškova, i stručnih kadrova vršene su razne ankete i popisi.

Prvu, veoma detaljnu anketu, sprovela je Savezna sanitarna inspekcija 1949/50 godine. Ova anketa je pokazala da se iz javnih vodovoda snabdevalo samo 21,3 % stanovnika Jugoslavije, dok je javnom kanalizacijom bilo. obuhvaćeno još manje. Prema higijenskim kriterijumima nešto manje od 23 % stanovnika je bilo snabdeveno bar minimalnim količinama vode za piće i domaće potrebe uz minimum higijenske sigurnosti. Ostalo stanovništvo bilo je zdravstveno ugroženo zbog nedostatka vode ili zbog njenog rđavog kvaliteta i zagađenosti. Minimalni higijenski kriterijum u pogledu odvođenja otpadnih voda kanalizacijom bio je zadovoljen za 2,5 % stanovnika naše zemlje. Zbog toga nepovoljnog higijenskog stanja u našim naseljima naša privreda je trpela velike štete. Procenjeno je da je u našoj zemlji u toku tri decenije od 1919 do 1950 godine bolovalo 295.000 ljudi od tifusa, paratifusa i dizenterije, da je umrlo 30.000 od istih bolesti i da je od. oboljenja koje i potkožnih tkiva lečeno 30.0. 000 ljudi. To au sve bolesti koje su prouzrokovane nestašicom ili neispravnošću vode. Procenjeno je da bi godišnji troškovi lečenja i privredni gubici usled ovih oboljenja i smrtnosti, prema cenama iz 1951. iznosili :

• usled crevnih bolesti 3.887.744.000
• usled oboljenja kože i podkožnih tkiva 3 .453.529.000
  Ukupno godišnje 7.341.273.000

Ista grupa stručnjaka utvrdila je da bi za građenje potrebnih objekata za snabdevanje vodom i uklanjanje otpadaka, čime bi se skoro potpuno sprečilo javljanje pomenutih bolesti, trebalo izlagati u toku sledećih 30 godina po 22.468.000.000 din/god. za zadovoljavanje idealnih higijenskih kriterijuma, odnosno 9.601.0. 000 din/god. za zadovoljavanje minimalnih higijenskih kriterijuma. Dakle, uštedama koje bi se postigle sprečavanjem oboljenja prouzrokovanih nestašicom i neispravnošću vode i nehigijenskim otklanjanjem otpadaka moglo bi se pokriti najmanje 1/5 troškova građenja potrebnih objekata.

Ovakve ankete više nisu vodene, međutim raspolaže se različitim statističkim podacima o vodovodima i kanalizacijama, koji se prikupljaju svake godine ili prilikom popisa stanovništva. Ovi podaci pokazuju izvestan napredak, ali njima ne možemo biti zadovoljni. Uostalom, građenje vodovoda i kanalizacija je posao koji se nikad ne može završiti. Naselja rastu, potrebe za vodom svakog pojedinca takođe, kao i komunalne i industrijske potrebe. Zbog toga stalno treba proširivati ili tražiti nova izvorišta vode kao i proširivati vodovodne i kanalizacione mreže. Usled povećavanja gustine naseljenosti i industrijske proizvodnje i sl. zagađenost vode postaje sve veća. Zbog toga ili treba tražiti nova izvorišta vode za vodovode, ili vodu sa postojećih izvorišta prečišćavati sve potpunije, primenom složenijih postupaka i uz strožiju kontrolu kvaliteta vode. Isto tako treba i otpadne vode sve potpunije prečišćavati radi očuvanja vode u prirodi u prihvatljivom stanju.

Danas, posle 28 godina od navedene ankete prikazaćemo stanje na osnovu statističkih podataka iz 1971 godine.

U užem području Srbije iz gradskih i seoskih vodovoda snabdeva se oko 45 % stanovnika, međutim 1/3 ovog broja korisnika nema instalacije u stanu (oko 5 % snabdeva se preko uličnih a oko 12 % preko dvorišnih česmi) tako da sama 29 % stanovnika ima instalacije u stanu. Oko 55 % stanovnika snabdeva se pojedinačno, i to 42 % iz kopanih i bušenih bunara (preovlađuju kopani bunari) a preko 12 % na drugi način. Ako se izuzme Beograd, snabdevenost iz javnih vodovoda je oka 35 % . Javnom kanalizacijom obuhvaćeno je 19 % stanovnika, pojedinačnom kućnom kanalizacijom služi se 4 % stanovnika (ukupno 23 %) dok 77 % stanovnika nije priključeno na kanalizaciju. Upoređenje stanja u 1963 i 1971 godini u gradovima u užem području Srbije pokazuje da broj stanovnika raste brže od broja korisnika vodovoda i kanalizacije.

U tablici 1.2 prikazano je zbirno stanje snabdevanja vodom stanovništva na užem području SR Srbije u 1971.godini. U ovoj tablici izraz „ostalo“ obuhvata pojedinačno snabdevanje iz lokala, bara, potoka, reka, kišnicom i snežnicom, kao i izvesne potrošače koji nisu obuhvaćeni popisom.

U tablici 1.3 prikazano je zbirno stanje odvođenja otpadnih voda na istom području i iste godine. U ovoj tablici izraz „neobuhvaćeno“ znači stanovništvo koje nije obuhvaćeno popisom.

U tablici 1.4 prikazano je detaljno stanje snabdevanja vodom i kanalisanja naselja na užem području Srbije u 1971. godini.

Podaci su dati za 108 naselja sa najmanje po 500 korisnika, odnosno za ukupno 2.192.893 stanovnika, t.j. za 42% stanovništva tog područja. Opremljenost naših naselja većih od 500 stanovnika nije zadovoljavajuća jer 25 % stanovništva nije obuhvaćeno vodovodom. Opremljenost kanalizacijom još je nepovoljnija jer 50 $ stanovništva nije obuhvaćeno kanalizacijom.

U tablici 1.5 data je specifična potrošnja vode za svih 108 analiziranih naselja.

Prilike u drugim delovima SH Srbije i u drugim republikama su nešto drukčije, ali pokazuju slične tendencije.

Vidi se da i dalje ostaje da se na ovome polju urade mnogi poslovi, koji su danas složeniji nego što je to ranije bilo. Zbog toga, i zbog onoga što je napred rečeno 0 ulozi hidrotehničkog inženjera, na njima stoje mnogi i veoma odgovorni zadaci za koje se oni moraju dobro pripremiti u toku studija.

U pogledu inženjerskih kadrova koji rade u organizacijama vodovoda i kanalizacija mogli su biti prikupljeni podaci samo za Srbiju u 1961.god. Oni su dosta stari ali se ne može reći da je stanje danas znatno drukčije. Godine 1961. bilo je u Srbiji 96 organizacija vodovoda i kanalizacija. U njima je radilo ukupno 55 inženjera svih struka, a od njih je 31 bilo u Beogradu. Ostalim organizacijama ili njihovim postrojenjima upravljali su tehničari ili samo kvalifikovani radnici. I u pogledu druge radne snage ne može se reći da je stanje bilo zadovoljavajuće, naročito što se tiče stručne spreme. U oblasti projektovanja vodovoda i kanalizacija i izvođenja objekata, takođe se oseća oskudica u odgovarajućoj stručnoj radnoj snazi.