Knjiga za promovisanje kvaliteta proizvoda sa geografskim porijeklom i proizvoda sa potencijalom geografskih oznaka u Bosni i Hercegovini

Ova knjiga predstavlja rezultat projekta u Bosni i Hercegovini: Jačanje administrativnog sistema za upravljanje i podršku održivim geografskim oznakama, TCP/BIH/3801/C1, koji je podržala Regionalna kancelarija FAO-a za Evropu i Centralnu Aziju, uz koordinaciju FAO Nacionalne kancelarije u Bosni i Hercegovini.

Podršku izradi ove knjige pružio je i USAID Projekt razvoja održivog turizma u Bosni i Hercegovini (Turizam).

Autor: Dragan Brenjo, nacionalni ekspert za područje geografskih oznaka

Širom svijeta rastu očekivanja i zahtjevi potrošača za hranom i poljoprivrednim proizvodima koji nose oznaku određenog kvaliteta, posebno onog kvaliteta koji je povezan sa porijeklom, tradicijom i specifičnim znanjem i vještinama. Promocija i zaštita proizvoda sa geografskim porijeklom mogu doprinijeti ruralnom razvoju, diversifikaciji prehrambenih proizvoda i izboru potrošača. Odrednice proizvoda se dijele u dvije kategorije, one vezane za teritoriju i one vezane za specifični metod proizvodnje određenog proizvoda. Geografske odrednice i geografsko porijeklo su imena koja identifikuju proizvod prema porijeklu sa određene teritorije, i svjedoče o povezanosti između dokazanog kvaliteta, reputacije i specifičnih karakteristika određenog proizvoda i njegovog geografskog porijekla. Kako bi se zaštitili najbolji poljoprivredno-prehrambeni proizvodi, čiji je specifični karakter predodređen geografskim porijeklom, razvijene su šeme kvaliteta (Zaštićena oznaka porijekla – ZOP ili Zaštićena oznaka geografskog porijekla – ZOGP) sa ciljem da ovi proizvodi ispune očekivanja potrošača. Oba tipa GO ukazuju na različiti nivo povezanosti proizvoda sa geografskim regionom

Usvojene šeme kvaliteta zahtijevaju pravilno vođenje (usmjeravanje). Iz tog razloga, u cilju razvoja ruralnih područja, FAO je pokrenuo program o vezi između kvaliteta i porijekla proizvoda, kroz pomoć zemljama članicama, kako na institucionalnim, tako i na proizvođackom nivou, koji su krojeni u skladu sa individualnim ekonomskim, društvenim i kulturnim kontekstom. Regionalna kancelarija FAO-a za Evropu i Centralnu Aziju, uz koordinaciju FAO Nacionalne kancelarije u Bosni i Hercegovini, podržala je projekat u Bosni i Hercegovini: Jačanje administrativnog sistema za upravljanje i podršku održivim geografskim oznakama, TCP/BIH/3801/C1.

Kao rezultat toga, FAO s ponosom predstavlja ovu knjigu, koja je plod rada stručnog tima koji je, zahvaljujući podršci i saradnji sa proizvođačima tradicionalnih proizvoda iz Bosne i Hercegovine, kao i predstavnicima nadležnih organa i lokalnim stručnjacima, došao do brojnih informacija o proizvodima čije osobine proističu iz njihovog porijekla proizvodnje/prerade. Podršku izradi ove knjige pružio je i USAID Projekt razvoja održivog turizma u Bosni i Hercegovini (Turizam).

Nadamo se da će ova knjiga pomoći svim učesnicima – posebno malim poljoprivrednim proizvođačima u njihovim naporima da proizvedu i zaštite proizvode čiji kvalitet proističe iz geografskog porijekla i samim tim iskoristiti šansu da poboljšaju svoj život i promovišu održivu poljoprivredu i ruralni razvoj.

FAO Regionalna kancelarija za Evropu i Centralnu Aziju

Evropa se odlikuje po raznolikošću svojih stočarskih i poljoprivrednih proizvoda, koje potiče iz razlika prirodnih uslova okoline, metoda obrade zemljišta i proizvodnje i prerade, koji su razvijani vijekovima. Zajedno sa razvijenim kulinarstvom, gastronomska ponuda, odnosno hrana i piće, igraju glavnu ulogu u determinisanju kulturnog identiteta evropskih naroda i regiona. U svjetlu ovih okolnosti podstiče se diversifikacija poljoprivredne proizvodnje, kako bi se postigao bolji balans između ponude i potražnje na tržištima, pa se zbog toga kao i zbog dodatnih zahtjeva za širim izborom kvalitetnih prehrambenih proizvoda, zaštićeni proizvodi sa geografskim oznakama našli u idealnoj poziciji da zauzmu važnu poziciju u proizvodnji i potrošnji stanovništva. Podizanje kvaliteta i promocija ovih proizvoda, za Bosnu i Hercegovinu, je svakako od velike koristi za ruralnu privredu, posebno u nerazvijenim i udaljenim područjima koja su slabije naseljena. Ovi proizvodi, pored toga što su važna namirnica u ishrani ljudi danas imaju i širi značaj, jer predstavljaju kulturno i tradicionalno ogledalo područja gdje se proizvode.

Ova knjiga će biti koristan izvor Agenciji za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine i drugim nadležnim organima, kreatorima politike, za jačanje sistema zaštite i podizanje vrijednosti poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda vezanih sa mjestom proizvodnje.

Autori knjige su dokazali da Bosna i Hercegovina, zbog posebnosti geografskog položaja, prirodnih i klimatskih uslova kao i bogate kulture i tradicije, ima raznoliku ponudu tradicionalnih proizvoda s potencijalom za zaštitu geografskim oznakama. Pregled podataka, raznolikost i rasprostranjenost opisanih proizvoda (po kategoriji proizvoda i geografskom području proizvodnje/prerade) pokazuju da se u narednom periodu moraju više iskoristiti mogućnosti koje imamo.

Na taj način politike kvaliteta, vezane za geografske oznake, mogu nadopuniti programe oko podrške povećanju ruralnog zapošljavanja i povezivanja sa sektorom geografskih oznaka u Bosni i Hercegovini Posebno mogu da doprinesu područjima u kojima poljoprivredni sektor ima veći privredni značaj te područjima sa otežanim privrednim uslovima.

Dr.sci. Džemil Hajrić

Direktor Agencije za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine

Sadržaj knjige pripremio je tim lokalnih stručnjaka: Marija Langura i Edin Kantardzic – specijalisti za prikupljanje podataka na terenu, predvođeni dr Dragan Brenjo – ekspert za područje geografskih oznaka. Istraživački projekat podržala je Regionalna kancelarija FAO za Evropu i Centralnu Aziju, a kordinisala ga je kancelarija u Bosni i Hercegovini. Metodologiju je podržala Prof. dr Sertaç Dokuzlu sa Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta Bursa Uludag, Tehnički savjeti Vlade Pijunovića (Nacionalni program koordinator, FAO), Emilie Vandekandelaere (Ekonomista za sisteme ishrane i ishrane, FAO) i Dmitry Zvyagintseva (Oficir za politiku, FAO) su veoma cijenjeni i prihvaćeni.

Autori bi željeli da se zahvale predstavnicima nadležnih organa, na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini, iz oblasti bezbjednosti hrane, poljoprivrede, trgovine i turizma, privrednim komorama, predstavnicima lokalne vlasti i udruženja proizvođača i/ili prerađivača proizvoda, za njihov doprinos i informacije koje su bile od velikog značaja.

Poseban doprinos u izradi ove knjige, prilikom prikupljanja podataka, dali su:

• Dejan Prošić (Petrovačka basa-pomješa),
• Nada Nešković – Railić i Aleksandra Đurđević (Bundevino ulje i Grmečki integralni hljeb),
• Antoni Šajin (Hercegovački ćupter),
• prof.dr Zdravko Šumić (Cicvara),
• Elma Kojčin (Fojnički krompir),
• Dragana Milović i prof.dr Zdravko Šumić (Gatački kajmak iz mješine),
• Slobodan Vulešević (Grah poljak, Kukuruz stodanjak),
• prof.dr Jasmina Aliman (Hercegovačka trešnja),
• Suada Mujkić (Jabukov pekmez),
• Fabiola Knežević (Janjski kajmak i Janjska pletenica),
• Radenko Maletić (Kalenderovački sir),
• Hajrudin Begić (Kestenov med Cazinske krajine),
• prof.dr Suzana Jahić (Krajiški pršut/pastrva od goveđeg mesa, Krajiški polutvrdi sir, Krajiški ovčiji sir, Omač, Trahana, Krajiški sudžuk od goveđeg mesa),
• Mihajlo Gavrić (Krnjinska jagoda),
• Ivan Jurilj (Krumpir poluranka),
• Predrag Mićanović (Majevički dimljeni sir Zarac),
• dr Miro Barbarić i prof.dr. Ivan Spužević (Hercegovačko ekstra djevičansko maslinovo ulje),
• mr Mihajlo Vujović i Slobodanka Čomić (Narodni čaj i Žalfija/Kadulja),

Sadržaj

PREDGOVOR
ZAHVALNICA
SADRŽAJ
LISTA SKRAĆENICA

UVOD
Politika kvaliteta: Geografske oznake u Bosni i Hercegovini
Šeme kvaliteta u Bosni i Hercegovini
Metodologija studije

GEOGRAFSKI I POLITIČKI KONTEKST

POGLAVLJE 1
ZAŠTIĆENI PROIZVODI
1. LIVANJSKI SIR
2. NEVESINJSKI KROMPIR
3. VISOČKA PEČENICA
4. LIVANJSKI IZVORNI SIR
5. DRVARSKI MUĆENI PEKMEZ

POGLAVLJE 2

PROIZVODI SA POTENCIJALOM
Razred 1.2. Mesni proizvodi (kuvani, soljeni, dimljeni itd.)

6. ĆEVAP
7. VISOČKI SUDŽUK
8. HERCEGOVAČKI PRŠUT
9. VISOČKA OVČIJA STELJA
10. VISOČKA PEČENA JANJETINA
11. VISOČKA KAURMA
12. KRAJIŠKI PRŠUT/PASTRMA OD GOVEĐEG MESA
13. VISOČKI PIRJAN
14. HERCEGOVAČKA SUVA JARČETINA
15. KRAJIŠKI SUDŽUK OD GOVEĐEG MESA Razred

1.3. Sirevi

16. SIR TRAPIST – MARIJA ZVIJEZDA
17. HERCEGOVAČKI SIR IZ MIJEHA
18. SIR TOROTAN
19. VLAŠIĆKI/TRAVNIČKI SIR
20. KUPREŠKI SIR
21. MAJEVIČKI DIMLJENI SIR ZARAC
22. HERCEGOVAČKI ŠKRIPAVAC
23. JANJSKA PLETENICA
24. BLATNIČKI SIR
25. REPOVAČKI SIR
26. KRAJIŠKI OVČIJI SIR
27. KALENDEROVAČKI SIR
28. ZARICA
29. KRAJIŠKI POLUTVRDI SIR

Razred 1.4. Ostali proizvodi životinjskog porijekla (jaja, med, mliječni proizvodi)

30. HERCEGOVAČKI MED
31. KESTENOV MED CAZINSKE
32. KOSTAJNIČKI KESTENOV MED
33. ROMANIJSKI SKORUP-KAJMAK
34. GATAČKI KAJMAK IZ MJEŠINE
35. PETROVAČKA BASA – POMJEŠA
36. JANJSKI KAJMAK

Razred 1.5. Ulja i masti

37. HERCEGOVAČKO EKSTRA DJEVIČANSKO MASLINOVO ULJE
38. BUNDEVINO ULJE

Razred 1.6. Voće, povrće i žitarice, uprirodnom stanju ili prerađene

39. SEMBERSKI KUPUS
40. HERCEGOVAČKA SUVA SMOKVA
41. HERCEGOVAČKA TREŠNJA
42. GRAH POLJAK
43. RAŠTAN/RAŠTIKA
44. HERCEGOVAČKI ŠIPAK/NAR
45. ROGATIČKI KROMPIR
46. GLAMOČKI KROMPIR
47. HERCEGOVAČKI ĆUPTER
48. PEKMEZ OD SMOKVE
49. FOJNIČKI KROMPIR
50. PARADAJZ IZ BUTUROVIĆ POLJA
51. PEKMEZ OD JABUKA
52. SUVA ŠLJIVA
53. KRNJINSKA JAGODA
54. KUKURUZ STODANJAK
55. SOK OD JABUKE
56. KRUMPIR POLURANKA
57. KESTEN

Razred 1.7. Svježa riba, mekušci i rakovi te proizvodi dobijeni od njih

58. NEUMSKE ŠKOLJKE KAMENICE
59. NERETVANSKA MEKOUSNA
60. MUŠULE
61. PASTRMKA GLAVATICA

Razred 1.8. Ostali proizvodi (začini itd.)

62. ŽALFIJA/KADULJA
63. NARODNI ČAJ

Razred 2.3. Hljeb, fino pecivo, kolači, slatkiši, keksi i drugi pekarski proizvodi

64. KISELJAČKA POGAČA
65. GRMEČKI INTEGRALNI HLJEB

Razred 2.5. Tjestenina

66. TRAHANA
67. OMAČ

Razred 2.8. Gotovi obroci

68. CICVARA
KLASIFIKACIJA PROIZVODA
Klasifikacija po kategoriji proizvoda
Klasifikacija proizvoda po entitetima i Brčko ditriktu BiH
Klasifikacija proizvoda po kantonima u FBiH i regijama u RS
Klasifikacija proizvoda primjenom AHP-a
LITERATURA

ANEKSI
Aneks 1
Aneks 2

LISTA SKRAĆENICA

SKRAĆENICA I OBJAŠNJENJE

BD BiH Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine
BiH Bosna i Hercegovina
CBs Kontrolna tijela
EC Evropska komisija EN Evropska norma EU Evropska unija
EEZ Evropska ekonomska zajednica
EZ Evropska zajednica
FAO Organizacija Ujedininjenih nacija za hranu i poljoprivredu
FBiH Federacija Bosne i Hercegovine
FSA BiH Agencija za sigurnost hrane Bosane i Hercegovine
GO Geografske oznake
GTS Garantovano tradicionalnog specijaliteta
GVT Grupa vodnih tijela
MFTER Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH
n.v. Nadmorska visina
OGP Oznaka geografskog porijekla
OP Oznaka porijekla
PG Poljoprivredno gazdinstvo
RS Republika Srpska
SWG Stalna radna grupa za regionalni ruralni razvoj u JIE SSP Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju
TK Spoljno-trgovinska komora
SFRJ Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
UNFCCC Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama
WTO Svjetska trgovinska organizacija
WHO Svjetska zdravstvena organizacija
ZOGP Zaštićena oznaka geografskog porijekla
ZOP Zaštićena oznaka porijekla
ZPP Zajednička poljoprivredna politika

Uvod

Politika kvaliteta: Geografske oznake u Bosni i Hercegovini

Poljoprivreda u Bosni i Hercegovini (BiH) je ekonomski i politički gledano važan sektor koji karakteriše nedovoljna iskorištenost prirodnih resursa i proizvodnih potencijala, niska produktivnost, niski tehnički i tehnološki kapaciteti gazdinstava, generalno nedovoljno razvijeni lanci vrijednosti poljoprivrede i hrane, nizak nivo konkurentnosti, znatna zavisnost od vanjske trgovine itd. Kao sektor, poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo doprinose BDP-u sa oko 8% (za 2017. godinu). U ovom sektoru zaposleno je oko 19% slobodne radne snage, a na raspolaganju ima oko 1.780.000 ha korištene poljoprivredne površine. Osim toga, od ukupne površine zemlje (5.113 miliona ha), 47% predstavlja poljoprivredno zemljište. Veliki dio zemlje je planinsko područje (66% teritorije se smatra brdsko-planinskim područjem) a samo 20% (oko milion ha) je pogodno za intenzivnu poljoprivredu. Velika dostupnost livada i planinskih pašnjaka ukazuje na potencijalnu prednost za proizvodnju stoke i mliječnih proizvoda. Voćnjaci i vinogradi pokrivaju oko 100.000 ha. Strukturu poljoprivrednog sektora karakterišu mala i ekonomski slaba porodična gazdinstva, koja uglavnom proizvode za kućnu upotrebu. Procjenjuje se da preko 50% poljoprivrednih gazdinstava, od 114.576 upisanih u registar poljoprivrednih gazdinstava u 2017. godini, zauzima površinu ispod 2 ha. Državna gazdinstva, koja su uglavnom daleko veća, većinski ne rade ili rade otežano zbog toga što proces privatizacije nije dovršen (EC, 2019).

Većina rasparčanih gazdinstava u većem dijelu nije u poziciji da konkuriše u ekonomiji obima te njihova upotpunjenost treba da se zasniva na proizvodima „dodate vrijednosti“, kao što su GO. Zbog posebnog geografskog položaja, raspoloživih prirodnih resursa i bogate tradicije, BiH može uspješno da konkuriše velikim asortimanom prehrambenih proizvoda domaće radinosti i tradicionalnih specijaliteta. U skladu sa tim, očekuje se da će proizvodi sa određenim aspektima geografskih oznaka biti adut za razvoj poljoprivrednog sektora u BiH. BiH učestvuje u procesu stabilizacije i pridruživanja i posvećena je preduzimanju neophodnih političkih, ekonomskih i socijalnih reformi koje progresivno vode do bližih veza sa EU i do potencijalnog pristupanja u budućnosti.

Po Izvještaju EC iz 20201. godine „Što se tiče politike kvaliteta, zemlja je nastavila jačati svoje podzakonske akte i potrebne strukture za provedbu sistema kontrole kvaliteta. Međutim, važno je da zemlja nastavi dalje poboljšavati i usklađivati svoj pravni okvir sa relevantnim acquisem EU kako bi napredovala u ovoj oblasti, posebno u pogledu vina i alkoholnih pića, kako bi osigurala jasniju raspodjelu nadležnosti“. Što se tiče zaštite GO prehrambenih proizvoda uspostavljen je kompletan pravni okvir na nacionalnom nivou u BiH i stvoreni preduslovi za podnošenje zahtjeva za zaštitu proizvoda iz BiH na nivou EU, kako je to propisano i omogućeno legislativom EU, kao i Pravilnikom o sistemima kvaliteta za prehrambene proizvode („Službeni glasnik BiH“, broj 90/18).

Agencija za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine, kao nadležno tijelo u Bosni i Hercegovini je do sada donijela pet rješenja o registraciji prehrambenih proizvoda zaštićenim oznakama i to dva rješenja o registraciji prehrambenih proizvoda oznakom porijekla (Livanjski izvorni sir i Drvarski mućeni pekmez od drenjina) i tri rješenja o registraciji prehrambenih proizvoda (Nevesinjski krompir, Visočka pečenica i Livanjski sir) oznakom geografskog porijekla. Proizvođači dva zaštićena proizvoda su prošli postupak certifikacije, odnosno usaglašenosti proizvodnje sa specifikacijom proizvoda, dok se proizvođači ostalih zaštićenih proizvoda pripremaju za postupak certifikacije.