Monografija Troškovi i investicije u proizvodnji stočne hrane nastala je nakon što su autori objavili veći broj radova iz različitih oblasti vezanih za proizvodnju stočne hrane. Takođe, u monografiji su predstavljeni rezultati istraživanja autora na projektima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije broj 31011 pod nazivom: „Uticaj kvaliteta komponenata u ishrani ciprinida na kvalitet mesa, gubitke i ekonomičnost proizvodnje“ i broj 31051 pod nazivom: „Unapređenje biotehnoloških postupaka u funkciji racionalnog korišćenja energije, povećanja produktivnosti i kvaliteta poljoprivrednih proizvoda.“
Predmet istraživanja u ovoj monografiji su različiti ekonomski i tehnički aspekti proizvodnje stočne hrane. Pored toga, prati se i dosadašnji razvoj i trenutno stanje proizvodnje stočne hrane u Srbiji i njena povezanost sa brojem stoke i obimom stočarske proizvodnje. Značaj ovog istraživanja proizilazi iz važnosti stočarstva za ukupnu poljoprivrednu proizvodnju u Srbiji, kao i iz činjenice da stočna hrana (kukuruz u zrnu) predstavlja izuzetno značajan izvozni artikal. Cilj istraživanja je da se sagledaju i međusobno povežu različiti kompleksni elementi proizvodnje stočne hrane, kao što su tehnička sredstva koja se u njoj koriste, osiguranje proizvodnje stočne hrane (tradicionalnim i savremenim pristupima), mogućnosti za evidentiranje obima proizvodnje i troškova u ovoj proizvodnji prvenstveno na porodičnim gazdinstvima, kao i uticaj troškova stočne hrane na ekonomsku efektivnost i finansijsku prihvatljivost investicija u stočarskoj proizvodnji.
Ovu monografiju mogu koristiti stručnjaci koji se bave projektovanjem stočarskih gazdinstava, osiguranjem u poljoprivredi, izradom biznis planova, finansiranjem stočarske proizvodnje i kreiranjem podsticajnih mera u stočarstvu. Monografija je namenjena i studentima osnovnih akademskih studija, master i doktorskih studija na Agroekonomskom odseku poljoprivrednih fakulteta Univerziteta u Novom Sadu i Beogradu za pisanje seminarskih, diplomskih, master, naučnih i stručnih radova.
Objavljivanje monografije omogućeno je zahvaljujući finansijskoj podršci Sekretarijata za nauku i tehnološki razvoj AP Vojvodine, SANO – Savremene ishrane životinja i Agencije za razvoj opštine Pećinci DOO.
Za nastanak ove monografije neizmernu zahvalnost dugujemo recenzentima prof. dr Milenku Jovanoviću, prof. dr Petru Gogiću i prof. dr Zorici Vasiljević.
U Novom Sadu i Beogradu, novembar 2014. godine
Autori
Dr Todor Marković
Dr Sanjin Ivanović
Dr Dušan Radivojević
Sadržaj
1. ANALIZA PROIZVODNJE STOČNE HRANE I BROJA STOKE U SRBIJI
1.1. Analiza površina i obima proizvodnje stočne hrane
1.2. Analiza zastupljenosti različitih vrsta stoke po regionima
2. MEHANIZACIJA I OBJEKTI U PROIZVODNJI STOČNE HRANE
2.1. Mehanizacija za pripremu kabaste i koncentrovane stočne hrane
2.1.1. Kosačice
2.1.2. Grablje
2.1.3. Prese (balirke)
2.1.4. Silažni kombajni
2.1.5. Mlinovi
2.1.6. Krunjači
2.1.7. Izuzimači silaže
2.2. Objekti za smeštaj poljoprivrednih proizvoda na gazdinstvu po regionima
2.2.1. Region Beograd
2.2.2. Region Vojvodine
2.2.3. Region Šumadije i Zapadne Srbije
2.2.4. Region Južne i Istočne Srbije
2.3. Sušare i objekti za silažu u Srbiji
2.4. Sušare i objekti za silažu po regionima
2.4.1. Region Beograd
2.4.2. Region Vojvodine
2.4.3. Region Šumadije i Zapadne Srbije
2.4.4. Region Južne i Istočne Srbije
2.5. Objekti za smeštaj sena i slame
3. UPRAVLJANJE RIZIKOM I OSIGURANJE U STOČARSTVU I RIBARSTVU
3.1. Upravljanje rizikom u stočarstvu
3.2. Osiguranje životinja
3.3. Osiguranje stočne hrane
3.4. Upravljanje rizikom i osiguranje u ribarstvu
3.4.1. Osiguranje akvakulture
3.4.1.1. Osiguranje akvakulture u Srbiji
3.4.2. Ekonomski pokazatelji u ribarstvu Srbije
3.4.2.1. Proizvodnja i ulov ribe
3.4.2.2. Uvoz i izvoz ribe i proizvoda od ribe
3.4.2.3. Potrošnja ribe
4. OSIGURANJE ŽIVOTINJA U SRBIJI
4.1. Istorijski razvoj osiguranja životinja u Srbiji
4.1.1. Period Kraljevine Srbije
4.1.2. Period Kraljevine Jugoslavije
4.1.3. Period socijalističke Jugoslavije
4.1.4. Period zajednice Srbije i Crne Gore i samostalne Srbije
4.2. Karakteristike osiguranja životinja u Srbiji
4.2.1. Osigurani rizici u stočarstvu
4.2.2. Predmet osiguranja u stočarstvu
4.2.3. Cena rizika (premija) u stočarstvu
4.2.4. Nastale štete u stočarstvu
4.2.5. Tehnički rezultat u osiguranju životinja
5. INDIREKTNO INDEKSNO OSIGURANJE
5.1. Pregled vladajućih stavova o indirektnom indeksnom osiguranju
5.2. Teorijske osnove indirektnog indeksnog osiguranja
5.3. Primena indirektnog indeksnog osiguranja u proizvodnji kukuruza
5.3.1. Osnovni podaci i primenjene metode
5.3.2. Dizajniranje indirektnog indeksnog osiguranja
5.3.3. Efekat eliminacije rizika
6. EVIDENTIRANJE TROŠKOVA PO FADN SISTEMU
6.1. Pojam FADN sistema
6.2. Troškovi po FADN metodologiji
6.2.1. Opšti (režijski) troškovi
6.2.2. Troškovi amortizacije
6.3. Praćenje obima i vrednosti proizvodnje stočne hrane po FADN metodologiji
7. UTICAJ CENE STOČNE IIRANE NA EKONOMSKU EFEKTIVNOST INVESTICIJA U TOV JUNADI
7.1. Polazne pretpostavke za ocenu investicije
7.2. Utvrđivanje primanja i izdavanja od investicije
7.3. Ocena ekonomske efektivnosti i finansijske prihvatljivosti investicije
7.4. Senzitivna analiza investicionih ulaganja
7.5. Analiza mogućnosti za ostvarivanje dobitka u tovu junadi
8. LITERATURA
9. PRILOZI
1. Analiza proizvodnje stočne hrane i broja stoke u Srbiji
1.1. Analiza površina i obima proizvodnje stočne hrane
Proizvodnja stočne hrane u Republici Srbiji odvija se na različitim kategorijama poljoprivrednog zemljišta, odnosno na oranicama, livadama i pašnjacima. Da bi se stekao celovit uvid u površine na kojima se proizvodi stočna hrana, izvršiće se analiza kako za čitavu državu, tako i za njene statističke regione. U tom smislu postoje dva statistička regiona – Srbija Sever i Srbija Jug. Prvi region obuhvata Beogradski region i region Vojvodine. Statističko područje Srbija Jug odnosi se na region Šumadije, kao i na zapadnu, južnu i istočnu Srbiju. Sa grafikona 1 može se uočiti da u ukupno korišćenom poljoprivrednom zemljištu za područje čitave Republike Srbije dominiraju oranice i bašte sa 64,96%. Sa druge strane, učešće pašnjaka je 16,57%, livada 12,69%.
Međutim, detaljniji uvid u podatke koji se odnose na pojedinačne statističke regione pokazuju izuzetno velike razlike među njima u pogledu strukture korišćenog poljoprivrednog zemljišta. Tako se može reći da je u regionu Srbija Sever učešće oranica i bašti u korišćenom poljoprivrednom
zemljištu praktično 90%, dok je u regionu Srbija Jug to učešće svega 50%. U skladu sa tim postoje i razlike u učešću drugih kategorija poljoprivrednog zemljišta (grafikoni 2 i 3).
Dok u regionu Srbija Sever pašnjaci u korišćenom poljoprivrednom zemljištu učestvuju sa svega 5,62%, u regionu Srbija Jug njihovo učešće je 23,49%. Ako se posmatraju apsolutni pokazatelji, u regionu Sever nalazi se 110.000 ha pašnjaka, dok region Jug dominira sa čak 726.000 ha. Slična situacija je i sa livadama, koje u strukturi poljoprivrednog zemljišta u regionu.
Sever učestvuju sa svega 2,81%, dok u regionu Jug to učešće iznosi 18,93%. Ako se posmatra ukupan broj hektara livada, ponovo se može uočiti dominacija sektora Jug, gde livada ima 585.000 ha, dok ih u sektoru Sever ima svega 55.000 ha.
Naravno, ovaj rast površina pod livadama i pašnjacima u sektoru Jug, išao je na štetu oranica i bašti. Odnosno, ovakva struktura korišćenog poljoprivrednog zemljišta jasno pokazuje prednost sektora Sever za gajenje onih vrsta stoke koje prvenstveno koriste koncentrovanu stočnu hranu (svinje, živina), dok se na području sektora Jug prvenstveno treba bazirati na gajenju goveda i ovaca (koje mogu u potpunosti iskoristiti prednosti velikih raspoloživih količina kabaste stočne hrane). Međutim, pored vrste stoke, ovde treba imati u vidu i intenzivnost proizvodnje, odnosno raspored različitih linija proizvodnje po regionima (na primer, trebalo bi pozicionirati intenzivnu proizvodnju mleka na području Vojvodine, a uzgoj junica i tov junadi na području Centralne Srbije).
Međutim, kada se govori o oranicama i baštama, pored usmerenosti na proizvodnju koncentrovane stočne hrane ne treba zaboraviti i velike mogućnosti koje tu postoje za proizvodnju kabaste stočne hrane, odnosno krmnog bilja. Posmatrano na nivou čitave Republike Srbije, u okviru zasejanih površina oranica i bašti krmno bilje je drugo po važnosti i učestvuje sa 14,90%, dok je najveće učešće žita sa 62,71% (grafik 4).
Ako se struktura zasejanih površina oranica i bašti prikaže po regionima, onda se može uočiti da kod ovog pokazatelja takođe postoje velika odstupanja od nacionalnog proseka (kao što je to bio slučaj kod strukture korišćenog poljoprivrednog zemljišta). Odnosno, dok je u sektoru Sever učešće krmnog bilja u zasejanim površinama oranica i bašti samo 6,22%, u sektoru Jug to učešće je čak 26,04% (grafikoni broj 5 i 6). Iskazano u apsolutnim brojevima, krmno bilje se u sektoru Sever gaji na 107.000 ha, dok je ta površina u sektoru Jug 349.000 ha.
Ako se posmatraju kapaciteti koji se koriste za proizvodnju kabaste stočne hrane (tabela 1) po regionima, može se uočiti da je u 2012. godini u sektoru Sever u proizvodnju kabaste stočne hrane bilo uključeno 272.000 ha, dok je u sektoru Jug bilo angažovano čak 1.660.000 ha.
Ukupno posmatrano na nivou čitave Republike Srbije, u proizvodnji kabaste stočne hrane najveći kapaciteti (zemljišne površine) angažovani su u vidu pašnjaka, nakon toga po značaju se izdvajaju livade, dok se najmanje površine nalaze pod krmnim biljem. Međutim, ako se uzme u obzir da su prinosi po jedinici površine na livadama i pašnjacima mnogo niži od prinosa krmnog bilja koje se proizvodi na oranicama (lucerka, detelina, kukuruz za krmu), odnosno ako se umesto poređenja korišćenih površina za proizvodnju stavi u odnos obim proizvodnje koji je ostvaren, dobiće se sasvim drugačija slika o proizvodnji kabaste stočne hrane (graf. 7).
Tabela 1: Površine zemljišta uključene u proizvodnju kabaste stočne hrane po regionima (000 ha)
Izostavljeno iz prikaza
Na grafikonu 7 može se uočiti da je obim proizvodnje kabaste stočne hrane najmanji upravo na pašnjacima, koji su dominantni u pogledu ukupnih površina. To se može objasniti činjenicom da se radi o prirodnim pašnjacima, koje nije stvorio čovek svojim radom, pa je sastav travnog pokrivača loš, a na njima se ne primenjuju ni bilo kakve agrotehničke mere (navodnjavanje, đubrenje, pregonsko iskorišćavanje pašnjaka i sl.). Pored toga, pašnjaci u Vojvodini često se nalaze na područjima koja su podložna poplavama, a na kojima ne postoje kanali za odvodnjavanje. Sa druge strane, po obimu proizvodnje kabaste stočne hrane ističu se livade i proizvodnja lucerke, dok se poslednjih godina javlja veliki skok i u proizvodnji kukuruza za krmu. Tako se u 2012. godini obim proizvodnje navedenih izvora kabaste stočne hrane praktično izjednačava, pri čemu se rast upotrebe kukuruza za krmu (koji se prvenstveno koristi za proizvodnju kukuruzne silaže) može tumačiti kao indikator osavremenjavanja ishrane stoke, odnosno intenziviranja stočarske proizvodnje.
Sa druge strane, ako se u 2012. godini posmatra površina na kojoj se organizuje proizvodnja koncentrovane stočne hrane (tabela 2), onda je jasna dominacija sektora Sever, kako u pogledu ukupne površine pod žitima, tako i u pogledu površine na kojoj se gaji merkantilni kukuruz (kao najvažnija koncentrovana stočna hrana).
Tabela 2: Površine zemljišta u proizvodnji koncentrovane stočne hrane po regionima (000 ha)
Izostavljeno iz prikaza
Na području sektora Sever nalazilo se u 2012. godini približno 59% od ukupnih površina pod žitima, kao i približno 64% površina pod merkantilnim kukuruzom. Iz prethodne tabele može se takođe uočiti da je učešće površina pod merkantilnim kukuruzom u ukupnim površinama pod žitima u sektoru Sever približno 71%, dok je u sektoru Jug to učešće približno 59%. Ako se umesto površina pod kukuruzom posmatra njegov obim proizvodnje, takođe se može uočiti dominacija sektora Sever u odnosu na sektor Jug (grafikon 8). Odnosno, u sektoru Sever se u posmatranom periodu u proseku proizvodi oko 70% merkantilnog kukuruza, dok na sektor Jug otpada svega oko 30% ukupnog obima proizvodnje.
1.2. Analiza zastupljenosti različitih vrsta stoke po regionima
Imajući u vidu da je većina livada i pašnjaka kao najjeftinijih izvora kabaste stočne hrane smeštena u području Centralne Srbije (odnosno statistički gledano u Sektoru Jug), za očekivati je i da je većina preživara (goveda i ovaca) takođe locirana u okviru ovog statističkog sektora. Potvrda ove pretpostavke može se videti na grafikonima broj 9 i 10, pri čemu je ova pojava još izraženija kod ovaca, nego kod goveda (prvenstveno zato što se uzgoj ovaca uglavnom vezuje za iskorišćavanje površina pod pašnjacima).
Tako je u poslednje tri godine (za koje su u statističkim publikacijama dostupni podaci) u statističkom sektoru Jug bilo locirano 67 – 71% od ukupnog broja goveda, kao i 79 – 80% od ukupnog broja ovaca. Pri tome, ukupan broj goveda na teritoriju čitave Republike Srbije je u posmatranom periodu konstantno opadao, dok je ukupan broj ovaca varirao, pri čemu je ipak najviši u poslednjoj godini posmatranog perioda.
Sa druge strane, stanje u pogledu ukupnog broja svinja i ukupnog broja živine (odnosno najvažnijih nepreživara) je nešto drugačije, ako se posmatra po statističkim sektorima (grafikon 11 i 12). Odnosno, broj svinja i živine po regionima nije u skladu sa odgovarajućim obimom proizvodnje koncentrovane stočne hrane.
Iako je prethodna analiza pokazala da se u sektoru Sever nalazi najveći deo površina na kojima se gaji kukuruz, kao i da se u ovom sektoru proizvodi oko 70% merkantilnog kukuruza u Republici Srbiji, ipak je u tri posmatrane godine u sektoru Jug postojao veći broj svinja (53% do 55% od ukupnog broja svinja) nego u sektoru Sever. Sa druge strane, u pogledu broja živine situacija se u posmatranom periodu menjala, tako da je u 2010. i 2011. godini više živine bilo u sektoru Sever, dok se 2012. godine situacija promenila i nešto veći broj živine se nalazio u okviru statističkog sektora Jug (50,70% od ukupnog broja živine). Može se takođe uočiti da je ukupni broj živine najviši u 2012. godini, dok je kod ukupnog broja svinja postojao stalni trend pada broja grla.
Iz prethodnih grafikona može se izvući zaključak da je sektor Jug dominantan u pogledu stočarske proizvodnje, pošto ovaj sektor izrazito dominira u broju krava i ovaca u odnosu na sektor Sever. Ova prednost je nešto manja kada se govori o broju svinja, dok je kod broja živine tek u poslednjoj posmatranoj godini sektor Jug dobio blagu prednost u odnosu na sektor Sever.
Razlozi za ovakvu dominaciju sektora Jug u pogledu broja stoke mogu biti mnogobrojni, a u svakom slučaju to nisu samo povoljni prirodni uslovi za gajenje krava i ovaca, već i drugi faktori kao što je npr. tradicija u bavljenju stočarstvom. Sa druge strane, u sektoru Sever postoji veliki broj gazdinstava koja se bave isključivo ratarskom proizvodnjom, tako da svoje proizvode ne koriste u stočarstvu, već ih plasiraju na tržištu. Premda je sektor Sever dominantan u proizvodnji kukuruza kao glavnog koncentrovanog hraniva u stočarstvu, veliki broj gazdinstava prodaje i to – direktno gazdinstvima koja se bave stočarskom proizvodnjom, fabrikama stočne hrane ili specijalizovanim trgovcima.
Kukuruz je jedan od važnih izvoznih proizvoda Republike Srbije, a njegove količine u izvozu su poslednjih godina stabilne i kreću se oko 1.600.000 t godišnje. Dok su njegove količine u izvozu ujednačene, cena kukuruza je rasla (zbog rasta cena na svetskom tržištu), pa se i vrednost izvoza povećavala – tako je, na primer, u 2011. godini izvezeno kukuruza u vrednosti od približno 455.0. 000 USD, dok je vrednost izvezenog kukuruza u 2009. godini bila oko 288.0. 000 USD (pri čemu je količina izvezenog kukuruza bila gotovo jednaka). Najveće količine kukuruza se po pravilu izvoze u Rumuniju, Bosnu i Hercegovinu, kao i u Italiju.
Jedan od razloga zbog kojeg se poljoprivredni proizvođači u sektoru Sever radije odlučuju da kukuruz prodaju na tržištu, nego da ga upotrebe u stočarskoj proizvodnji je i nepovoljan odnos cena stočne hrane i cena stočarskih proizvoda (mleka i mesa). Pored toga, ne treba zanemaritu i činjenicu da je u stočarskoj proizvodnji potrebno znatno veće angažovanje ljudskog rada, a u praksi se javlja problem da je teško naći plaćenu radnu snagu za rad u stočarskoj proizvodnji. Svi navedeni faktori uticali su na veću zastupljenost stočarstva u sektoru Jug.