Poslednjih godina, proizvodnja povrća dobija sve veći značaj. Mogućnost gajenja na malim površinama, unapređena i savremena agrotehnika, gajenje tokom cele godine, razvoj tržišta i porast proizvodnje, prerade i potrošnje povrća, veliki izbor novih sorti i hibrida, brz povratak uloženih sredstava, čine gajenje povrća atraktivnom poljoprivrednom delatnošću. Postizanjem visokih i stabilnih prinosa brzo se vraćaju uložena sredstva i omogućava proširenje proizvodnje. Međutim, povrtarska proizvodnja može biti ugrožena u svim fazama od različitih faktora. Jedna od bitnih opasnosti kompromitovanja proizvodnje, od momenta setve do berbe i čuvanja, nalazi se u pojavi prouzrokovača biljnih bolesti, štetočina i konkurentskoj aktivnosti korovskih biljaka.
Pojava bolesti, štetočina i korova nanosi veliku štetu pri gajenju povrća. U nas je utvrđen veliki broj patogenih gljiva, nakterija i virusa, koji se često pojavljuju u epidemijskim razmerama nanoseći značajne gubitke smanjivanjem prinosa pogoršavanjem kvaliteta plodova. Povrćem se hrane i mnoge štetočine, insekti, rinje, nematode, puževi, glodari, ptice. Kao širokoredi usevi, pogodno su stanište za pojavu korova čije je suzbijanje težano zbog osetljivosti povrtarskih biljaka prema herbicidima i malog izbora preparata.
U cilju uspešne zaštite od navedenih štetnih organizama potrebno je dobro poznavanje njihove biologije, načina održavanja u prirodi, prenošenja, uslova za infekciju i razvoj, kao i manifestacije na biljkama u vidu simptoma.
Poznavanjem načina održavanja i uslova za pojavu štetnih organizama mogu se preventivnim delovanjem sprečiti primarne infekcije ili oštećenja. Pri poznavanju početnih simptoma napada može se adekvatno reagovati primenom određenih mera zaštite. Zato su autori ove publikacije posebnu pažnju posvetili uslovima za pojavu štetnih organizama, kao i simptomima oboljenja koji su u većini slučajeva još uvek nedovoljno poznati uzgajivačima povrća, posebno amaterima i baštovanima koji se, ne retko prvi put susreću sa problemima brojnih bolesti i štetočina povrća. Naravno svoj interes na ovom mestu mogu naći i profesionalni povrtari koje svemoćna priroda često iznenadi pojavom određenih bolesti ili štetočina.
Na početku su date osnovne informacije o prirodi prouzrokovača oboljenja, kao i grupama oboljenja povrća. Značajno mesto pripada osnovnim karakteristikama štetočina. Centralni deo publikacije čine detaljan opis prouzrokovača bolesti, štetočina i nepatogenih promena grupisanih po familijama povrtarskih biljaka. Uz svako oboljenje ili štetočinu priložen je snimak simptoma bolesti ili oštećenja. Na kraju su razmotrene mogućnosti primene odgovarajućih mera zaštite povrća, preventivnih, bioloških i hemijskih, a takođe, navedeni su i preparati registrovani za suzbijanje korova u pojedinim povrtarskim usevima. Materijal koji na ovaj način činimo dostupnim treba da popravi oskudno znanje mnogih naših povrtara o zaštiti povrća od bolesti, štetočina i korova. Pogrešnim merama zaštite, koje su često posledica nepoznavanja prouzrokovača bolesti, štetočina ili promena na biljkama abiotske prorode, povećavaju se troškovi proizovodnje, kao i cena povrća. Od ne manjeg značaja je i opasnost od prisustva ostataka hemijskih sredstava za zaštitu bilja u poljoprivrednim proizvodima i čovekovoj okolini, kao i posledice koje mogu nastati.
Verujemo da će ova publikacija biti od velike koristi svima koji gaje povrće ili su zainteresovani za problematiku zaštite povrća od bolesti, štetočina i korova. Ako korišćenjem ovog priručnika budu imali zdravije biljke, napredniju i jeftiniju proizvodnju, kao i kvalitetnije plodove bez ostataka pesticida, ispuniće ne samo svoj već i naš cilj.
septembar, 2007. godine
Dr Mirjana Mijatović
Dr Aleksa Obradović
Dr Miroslav Ivanović
Sadržaj
1. Prouzrokovači bolesti povrtarskih biljaka
1.1 Gljive
1.2 Bakterije i fitoplazme
1.3 Virusi
1.4 Grupe prourokovača bolesti povrtarskih biljaka
2. Štetočine povrtarskih biljaka
2.1 Insekti
2.2 Grinje
2.3 Nematode
2.4 Puževi
2.5 Glodari
2.6 Ptice
3. Korovi u usevu povrća
4. Nepatogene promene
5. Polifagni patogeni povrtarskih biljaka
6. Polifagne štetočine povrtarskih biljaka
7. Bolesti, štetočine, suzbijanje korova i nepatogene promene po familijama povrtarskih biljaka
7.1 Solanaceae – plodovito povrće (paradajz, paprika, plavi patlidžan)
7.1.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.1.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.1.3 Bolesti prouzrokovane virusima
7.1.4 Štetočine
7.1.5 Suzbijanje korova
7.1.6 Nepatogene promene
7.2 Cucurbitoceae – vrežasto povrće (krastavac, lubenica, dinja, tikva, tikvica)
7.2.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.2.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.2.3 Bolesti prouzrokovane virusima
7.2.4 Štetočine
7.2.5 Suzbijanje korova
7.2.6 Nepatogene promene
7.3 Brassicaceae – kupusasto povrće (kupus, kelj, karfiol, keleraba, ren, rotkva, rotkvica)
7.3.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.3.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.3.3 Bolesti prouzrokovane virusima
7.3.4 Štetočine
7.3.5 Suzbijanje korova
7.3.6 Nepatogene promene
7.4 Fabaceae – mahunasto povrće (grašak, pasulj, boranija, bob)
7.4.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.4.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.4.3 Bolesti prouzrokovane virusima
7.4.4 Štetočine
7.4.5 Suzbijanje korova
7.4.6 Nepatogene promene
7.5 Apiaceae – korenasto povrće (mrkva, celer, peršun, pastrnak)
7.5.1 Bolesti prozrokovane gljivama
7.5.2 Bolesti prozrokovane bakterijama
7.5.3. Bolesti prouzrokovane virusima
7.5.4 Štetočine
7.5.5. Suzbijanje korova
7.5.6. Nepatogene promene
7.6 Alliaceae – lukovičasto povrće (crni luk, beli luk, praziluk)
7.6.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.6.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.6.3 Bolesti prozrokovane virusima
7.6.4 Štetočine
7.6.5 Suzbijanje korova
7.7 Asteraceae – lisnato povrće (salata, endivija, radič)
7.7.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.7.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.7.3 Bolesti prouzrokovane virusima
7.7.4 Štetočine
7.7.5 Suzbijanje korova
7.7.6 Nepatogene promene
7.8 Chenopodiaceae – korenasto i lisnato povrće (cvekla, spanać, blitva)
7.8.1 Bolesti prouzrokovane gljivama
7.8.2 Bolesti prouzrokovane bakterijama
7.8.3 Bolesti prouzrokovane virusima
7.8.4 Štetočine
7.8.5 Suzbijanje korova
7.8.6 Nepatogene promene
8. Mere suzbijanja prouzrokovača bolesti, štetočina i korova u usevu povrća
8.1 Preventivne mere suzbijanja bolesti i štetočina
8.2 Preventivne mere suzbijanja korova
8.3 Biološke mere zaštite povrća
8.3.1 Biopesticidi
8.3.2 Biotehnička sredstva
8.4 Hemijske mere zaštite povrća
8.4.1 Fungicidi za zaštitu povrća
8.4.2 Baktericidi u zaštiti povrća
8.4.3 Insekticidi za suzbijanje štetnih insekata u usevu povrća
8.4.4 Akaricidi
8.4.5 Nematocidi
8.4.6 Moluscidi
8.4.7 Rodenticidi
8.4.8 Herbicidi
8.4.9 Pomoćna sredstva
1. Prouzrokovači bolesti povrtarskih biljaka
1.1 Gljive
Po svom broju, rasprostranjenosti i ekonomskom značaju gljive zauzimaju prvo mesto među prouzrokovačima bolesti povrća. Većina gljiva su saprofiti, što znači da se hrane na mrtvoj organskoj materiji. Međutim, manji broj su paraziti, što znači da se razvijaju na biljkama, odnosno biljnim delovima, oštećuju ih i razaraju, pa takva biljka postaje zaražena.
Telo većine gljiva sastoji se od tankih cevčica koje zovemo hife. Mnoštvo hifa čini miceliju, koju kod nekih gljiva vidimo na površini napadnutih organa u vidu paučinaste prevlake. Međutim, većina parazitnih gljiva formira hife u unutrašnjosti napadnutih biljaka. Te hife se šire između ili unutar biljnih ćelija na poseban način oduzimajući biljkama hranu i tako dovode do njihovog slabljenja ili izumiranja. Patogene gljive se u nepovoljnim uslovima održavaju u vidu različitih spora (oospora, hlamidospora) ili u obliku gustih i čvrstih tvorevina (sklerocije). Mnoge gljive se održavaju i u samoj biljci domaćinu, najčešće korovima, samoniklim biljkama ili gajenim biljkama u stakleniku gde se povrće proizvodi cele godine. Gljive se održavaju na semenu, sadnom materijalu i ostacima biljaka u zemljištu. Aktiviraju se u povoljnim uslovima temperature i vlažnosti. U osetljivu biljku prodiru direktno u tkivo ili to čine kroz prirodne otvore (stome, lenticele, hidatode…) ili povrede. U napadnutoj biljci se šire lokalno, prouzrokujući izumiranje okolnog tkiva (nekroze) ili sistemično, šireći se kroz sprovodni sistem izazivajući njegovo začepljenje što za posledicu ima uvenuće i sušenje obolele biljke. Nakon izvesnog perioda, u zavisnosti od spoljašnjih uslova, gljiva u okviru obolelog tkiva obrazuje organe za reprodukciju. To su najčešće različiti oblici spora (npr. piknospore) koji nastaju bespolnim putem. Spore koje nastaju polnim putem (npr. oospore) uglavnom služe za održavanje gljive u nepovoljnim uslovima sredine. Spore se formiraju slobodno, najčešće na površini napadnutih biljnih delova ili u posebnim plodonosnim telima koji sporama pružaju dodatnu zaštitu. Formirane spore prenose vetar, voda, kišne kapi, insekti, čovek i drugi činioci, rasejavajući ih na susedne biljke ili veću udaljenost. One vrše nove infekcije. Ovaj ciklus se u većine gljiva ponavlja nekoliko puta tokom jedne sezone ili životnog ciklusa biljke domaćina.
Na razvoj gljive i intenzitet napada utiče veći broj faktora od kojih su najznačajniji vlažnost i temperatura. Za većinu gljiva neophodna je kap vode da spora proklija i ostvari infekciju. Zbog toga je zaraza gljivama uvek jačeg intenziteta u uslovima vlažnog i kišovitog vremena. U ovom pogledu izuzetak su gljive prouzrokovači pepelnica koje se razvijaju i u uslovima nedostatka vlage. Svaka gljiva ima i optimalnu temperaturu razvoja, koja je u većini slučajeva između 15° i 25°C. Poznavanje epidemiologije patogenih gljiva, odnosno načina održavanja i prodora u biljke, optimalnih uslova razvoja, veoma je značajno da bi se preventivnim merama sprečile infekcije.
Za suzbijanje gljiva potrebno je obezbediti prisutsvo fungicida na površini biljke pre ostvarene infekcije. Na taj način uništavaju se spore i sprečava njihovo klijanje i ostvarenje zaraze. U ovom slučaju radi se o preventivnoj primeni kontaktnih fungicida, koji su i brojni, ali i jeftniji u odnosu na sistemične fungicide. Ako se infekcija već ostvari primena kontaktnih fungicida ne pomaže. Oni mogu samo sprečiti novu zarazu kada gljiva ponovo formira spore. Ako je infekcija već ostvarena u izvesnoj meri pomoć može pružiti primena sistemičnih fngicida. Mnogi fungicidi novije generacije imaju dve aktivne materije, kontaktnog i sistemičnog delovanja.
1.2 Bakterije i fitoplazme
Bakterije su sićušni, jednoćelijski mikroorganizmi (prokariote) upućeni na korišćenje izvora energije stvorenih od strane drugih organizama. Stoga su redovni pratilac biljaka i životinja i njihove životne sredine. Poznato je oko 600 različitih vrsta, među kojima se nalaze korisne bakterije bez kojih ne bi mogli da se odvijaju mnogi procesi u prirodi. Svojom aktivnošću obezbeđuju kruženje materije u prirodi. Mnoge od njih se intenzivno koriste u prehrambenoj industriji. Manji broj vrsta se specijalizovao za život u biljkama ili životinjama, gde takođe imaju značajnu ulogu u funkcionisanju njihovog organizma. Različite vrste bakterija mogu se izolovati iz digestivnog trakta životinja gde se njihova populacija održava u ravnoteži i doprinosi normalnom odvijanju biohemijskih procesa u organizmu. Korisna uloga pojedinih vrsta bakterija na biljke ogleda se u razvoju simbioze pri čemu bakterija pomaže biljci da iskoristi azot iz vazduha za svoj rast i razvoj. Međutim, jedan broj vrsta bakerija je tokom evolucije razvio parazitski način života koji za posledicu ima pojavu bolesti kod biljaka i životinja.
Bolesti koje prouzrokuju bakterije nazivaju se bakterioze, a vrste bakterija koje ih prouzrokuju su fitopatogene bakterije. Nauka koja se bavi bakteriozama biljaka naziva se fitobakteriologija. Bakterije su veoma infektivne i njihova pojava i širenje se teško kontroliše. Veoma lako se šire kapima vode koje se odbijaju od zaraženih biljaka i dospevaju na zdrave, kišom nošenom vetrom ili navodnjavanjem orošavanjem. Pojedine vrste se najčešće prenose insektima, a skoro sve se prenose zaraženim alatom i rukama. Veoma značajan izvor zaraze je seme i sadni materijal. U biljku bakterije prodiru kroz prirodne otvore (stome, nektarske žlezde, lenticele, hidatode) ili povrede nastale negom useva, ishranom insekata ili dejstvom drugih faktora. Neke bakterije su specijalizovane da zaraze jednu ili nekoliko vrsta biljaka, dok druge, kao što je Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum, prouzrokovač vlažne truleži, imaju širok krug domaćina. Bakterijama mogu biti zaraženi svi organi biljaka. Posle prodora u biljku, bakterije koriste svoj fermentni sistem da bi sebi obezbedile hranu, narušavajući strukturu i normalno funkcionisanje biljnog tkiva, što za posledicu ima pojavu simptoma bolesti. One luče i toksine i hormone, a mogu izvršiti i genetsku transformaciju biljne ćelije, dovodeći do njenog nenormalnog porasta, kada nastaju razne vrste tumora i gala na zaraženim biljkama. Zaštita povrća od bakterioza uglavnom se bazira na primeni preventivnih mera. Za efikasnu zaštitu potrebno je dobro poznavanje biologije i epidemiologije parazita kako bi se uklonili izvori zaraze, sprečilo dospevanje bakterija na biljke, otklonili uslovi povoljni za infekciju i razvoj bolesti i stvorili uslovi za brz i dobar porast biljaka. Preventivne mere zaštite povrća od bakterioza podrazumevaju plodored i izbor adekvatne parcele, izbor otpornih ili manje osetljivih sorata, upotrebu deklarisanog semena i proizvodnju zdravog rasada, suzbijanje insekata vektora i korovskih biljaka, određivanje momenta setve ili sadnje, adekvatnu gustinu useva i pravac redova, pravilnu negu useva. Kao što se vidi postoji veliki broj preventivnih mera koje mogu imati uticaja na pojavu bakterioza, a koje mogu značajno doprineti efikasnosti zaštite povrća od fitopatogenih bakterija. Od hemijskih preparata koji se mogu iskoristiti u zaštiti pojedinih useva od patogenih bakterija do sada su u upotrebi u našoj zemlji samo preparati na bazi bakra. Fitoplazme su takođe prokariotski organizmi, ali za razliku od bakterija nemaju ćelijski zid. Ne mogu se gajiti na veštačkim podlogama u laboratoriji, pa je njihovo detaljnije proučavanje usledilo posle razvoja molekulrno-bioloških metoda. Još uvek su predmet intenzivnih proučavanja, ali se zna da ih ima veći broj različitih vrsta i da pojedine imaju širok krug domaćina. Nejčešće su prisutne u elementima sudovnog sistema biljaka, uglavnom u floemu, gde dospevaju pomoću insekata koji ih nose u svom organizmu i ishranom šire sa zaraženih na zdrave biljke. Najpoznatiji prenosioci fitoplazmi su cikade. Bolesti koje prouzrokuju fitoplazme nazivaju se fitoplazmoze.
Kako su fitoplazme uglavnom prisutne u sprovodnim sudovima biljaka ili telu insekata vektora, njihovo suzbijanje nije moguće izvršiti bez efekata po organizam domaćina. Stoga se zaštita od fitoplazmoza vrši kontrolom populacije insekata vektora, suzbijanjem korovskih i samoniklih biljaka potencijalnih izvora zaraze i upotrebom deklarisanog semena i sadnog materijala.
1.3 Virusi
Virusi prestavljaju posebnu grupu patogena koji nanose značajne štete povrtarskim biljkama. Od ostalih biljnih patogena razlikuju se ne samo po veličini, već i po strukturi, hemijskom sastavu, izboru domaćina, simptomima, načinu prenošenja, načinu suzbijanja, prouzrokovanju epidemija, kao i nekim drugim osobinama. Virusi nemaju ćelijsku građu, već se označavaju kao čestice ili partikule. U svome sastavu imaju samo jedan tip nukleinske kiseline, ribonukleinsku ili dezoksiribonukleinsku kiselinu, pa se i prema tome razlikuju od drugih ćelijskih organizama. Virusi nemaju sopstveni metabolizam, pa prema tome ne mogu da se razmnožavaju i razvijaju slično drugim organizmima. Tokom reprodukcije virusne čestice se ne dele već se kao celina reprodukuju u ćeliji domaćina. Virusi su isključivo intraćelijski obligatni paraziti, koji svojim prisustvom u ćeliji domaćina menjaju njen metabolizam koji se usmerava u pravcu sinteze virusnih čestica. Virusne čestice su najčešće izduženog ili izometrijskog oblika. Izometrijski virusi se na osnovu veličine mogu svrstati u dve grupe. Prva grupa je prečnika 20-35 nm, i u njoj se nalazi većina virusa kao što je virus mozaika krastavca i drugi. U drugu grupu spadaju virusi prečnika 60-110 nm, kao što je virus bronzavosti paradajza. Virusne čestice se sastoje se iz dva dela: spoljni deo je proteinski omotač ili kapsid, a unutrašnji je jezgro sačinjeno od nukleinske kiseline. Kapsid ima zaštitnu ulogu i sastavljen je od velikog broja proteinskih jedinica, koje su pravilno raspoređene. Pored proteina i nukleinske kiseline u sastav virusne čestice ulaze i poliamini, lipidi, metali i voda. Na osnovu kruga domaćina viruse delimo na one koji su ograničeni na manji broj domaćina ili se nalaze samo u jednjoj biljnoj vrsti (monofagi) ili su infektivni za veliki krug domaćina (polifagi). Virusi su vrlo rasprostranjeni i svojim štetnim dejstvom smanjuju prinos i kvalitet povrtarskih biljaka. Među njima su i oni koji nanose značajne ekonomske štete, kao što su virus mozaika krastavca na paprici, virus mozaika duvana na paradajzu i drugi. U proizvodnji ovih biljaka mogu potpuno uništiti prinos ili ga smanjiti od 5-80%. Gajenje osetljivih genotipova prestavlja jedan od uslova za epidemiološko širenje virusa. Virusi se prenose na različite načine, i to omogućava da se održe i šire u prirodi. Prenose se mehanički, vektorima, kalemljenjem i biljnim delovima za razmnožavanje. U povrtarskoj proizvodnji virusi se najčešće prenose vektorima (biljne vaši, cikade, nematode, parazitne cvetnice), mehanički, semenom, i zaraženim biljnim ostacima u zemljištu. Specifičnost virusnih infekcija povrtarskih biljaka je u tome što se ona ne može sprečiti hemijskim metodama, koje su najviše i sa velikim uspehom primenjuju protiv drugih parazita u zaštiti povrtarskih biljaka. Primena hemijskih mera moguća je jedino u suzbijanju vektora biljnih virusa. Ne postoji mogućnost lečenja obolelih biljaka, zbog čega one ostaju trajno zaražene. Primena nepesticidnih mera borbe kao što su agrotehničke mere, gajenje otpornih sorti, biološke mere i druge prestavljaju jedino rešenje u suzbijanju oboljenja prouzrokovanih virusima.