Ekologija je dugo vremena bila reč koja se najčešće upotrebljava u biologiji i koju su poznavali samo uži krugovi stručnjaka. Od pre desetak godina ekologija postaje reč koja se upotrebljava svakog dana ne samo u naučnim radovima, već i u govorima političara i u sredstvima masovnog informisanja. Posle izvesnih stavova, koje je izrazio takozvani Rimski klub i poznate knjige ekipe istraživača, Tehnološkog instituta u Masačusetsu, koja je objavljena pod nazivom Granice razvitka, održana je 1971. godine u Štokholmu Međunarodna konferencija o savremenoj ekološkoj krizi. Posle toga se u celom svetu objavljuje veliki broj knjiga i članaka posvećenih ekologiji i ekološkoj krizi.

Problemi koji se pokreću pod ovim nazivom su mnogobrojni i raznovrsni, kao što je različit i njihov značaj i ideološki i politički odnos prema njima. Pod širokim nazivom „ekološka kriza“, podrazumevaju se pitanja od dalekosežnog značaja ne samo za naš pogled na svet, već i u odnosu na pojmove kojima smo se služili, na uslove za koje smo verovali da nam omogućuju egzistenciju, razvitak društva i pojedinaca. U okviru ekološke problematike pokreću se osnovni problemi ljudske misli, sadašnjosti i budućnosti, kao što su ideja da čovek jeste i može biti potpun i bezgraničan gospodar prirode; ideja o mogućnosti bezgraničnog i ekonomskog, odnosno materijalnog razvitka kao skoro jedine pretpostavke za dublje društvene i moralne mutacije i za osvajanje ljudske „sreće i blagostanja“; problem nužne diferencijacije između materijalnog rasta i društvenog progresa; problem granica i posledica industrijalizacije i uopšte tehničke civilizacije; rađanje i pokret stanovništva u odnosu na prirodne i druge izvore društva; problem odnosa između razvijenog i nedovoljno razvijenog sveta; pitanje zagađivanja sredine u kojoj ljudi žive i rade, problem odnosa između ciljeva i sredstava, teorije i prakse, vladanja i predviđanja. To su samo neki od problema koji se pokreću u vezi sa problematikom ekološke krize i koji obuhvataju sve oblasti ljudskog mišljenja i znanja i interes svih ljudskih aktivnosti i profesija. Oni i prevazilaze pojam ekologije.

S obzirom na to što su sve ovo višedimenzionalna pitanja i što zasecaju u egzistencijalne uslove prakse, politike i misli, pokušaji da se daju odgovori na njih nalaze se kako u stanju zbunjenosti i neidentifikovanja pravih problema, tako i u fazi krajnjih ideoloških protivrečnosti savremenog društva — lelujajući se između alarmantnosti i apokalipse, s jedne, i blaženog optimizma i uobičajene neodgovorne ravnodušnosti mnogih, s druge strane.

Ali, Ijudi moraju da žive i da bi živeli moraju znati u kakvim uslovima to postižu danas i mogu obezbediti sutra. Čovek ovog veka hoće da zna i da učestvuje, on nije ni slep ni ravnodušan. Pored toga, ljudsko društvo nije nikad postojalo bez problema i jedan od uslova njegove egzistencije i razvitka jeste sposobnost da otkriva životna i druga pitanja i da ih postepeno rešava. Savremeno društvo se danas nalazi u tom pogledu u relativno povoljnijoj situaciji nego ranije i to iz dva osnovna razloga: prvo, sva su ta pitanja od opšteg, svetskog i ljudskog značaja; drugo, nauka, a naročito društvena nauka, i pored svoje relativne nerazvijenosti i često „neutralnosti“, proizvođač je novih istina i saznanja i postaje, da bi opstala, sve više funkcija pokreta društva u pravcu oslobođenja od akumuliranih teškoća, blokada i nepredviđenih i donekle nepredviđenih protivrečnosti i zabuna.

Nauka nema monopol u rešavanju ovih problema, niti je ona svuda i uvek spremna da ih tačno definiše i time usmeri akciju za njihova rešavanja. U svakom slučaju, misaoni čovek, čovek znanja i nauke je prvi ukazao na opštu i savremenu problematiku ljudske ekologije, i više nego ikad nauka je u stanju da proizvodi nova saznanja, preispituje stare vrednosti i ukazuje na to da nijedna, ni najveća ideja ne rešava sva pitanja društvene i ljudske egzistencije; da se u istoriji smenjuju uzroci i posledice, forma i sadržina; da današnja rešenja sutra postaju problemi; i uopšte da borba čoveka za pobedu na prirodom i drugom okolinom i nad samim sobom ne nalazi odgovore u tradicionalnim filozofskim sistemima; i da pitanja čovekove pobede nad silama koje misli da je savladao zavise od toga da li oblici tog savlađivanja proizvode očekivane i kontrolisane posledice ili takve koje nisu bile saglasne određenom prostoru i vremenu, niti su uopšte bile sagledive u funkciji date situacije.

Na teorijskom i istorijskom planu, savremena ekološka problematika vraća na izvesne osnovne istine na koje je ukazala grčka filozofija i koje će činiti sadržinu socijalističke teorije i misli; njenih ne samo zastupnika već i misionara, a u prvom redu Marksa i njegovih doslednih nastavljača-stvaralaca.

Svi ovi problemi zahtevaju saradnju i sadejstvo svih društvenih saznanja i iskustva i više znanja, više stvaralaštva, kritičnosti i odgovornosti svakog koji se tim naukama bavi. Nešto u zadocnjenju u odnosu na druge zemlje, ali po običaju angažovano, nauka i politička misao pa donekle i praksa u Jugoslaviji, počinju da se interesuju za ekološka pitanja. One počinju da doprinose definisanju i širenju jedne početne ekološke svesti. Ova svest je neophodna jednom mladom socijalističkom društvu koje je izvršilo istorijsku opciju prema samo- upravnom socijalizmu. Socijalistička svest i njen samoupravni oblik su danas neodvojivi od ekologije. Samoupravljanje je ne samo pozvani i mogući, već i odgovorni i osnovni činilac u razvijanju ove svesti i u oblasti ekološkog ponašanja. Sa svoje strane, ekologija je uslov i pravac akcije samoupravnih institucija i samoupravnog društva.

II

Za definisanje i širenje ekološke svesti prvi je uslov da se ekološka problematika sagleda i odredi; da se utvrde područja misli i saznanja, politike i akcije.

Polazeći od toga, Ustav SFRJ, kao prvi ustav1) u svetu, je definisao aktuelne i moguće ekološke probleme i formulisao osnovne i prve instrumentarije ekološke svesti i akcije. U svojim Osnovnim načelima Ustav SFRJ, a na osnovu njega i republički i pokrajinski ustavi, zauzeli su stav po kome socijalističko društvo u svojoj celini, u svojim institucijama i ponašanjima, ima obavezu i odgovornost da obezbedi „uslove za očuvanje i unapređivanje prirodnih i drugih vrednosti čovekove sredine koji su od interesa za zdrav, siguran i delotvoran život i rad sadašnjih i budućih generacija“.

U skladu sa ovim principom, koji traži dublje (ne samo pravne) razrade i svestranija osmišljavanja, ovi uslovi su, u glavi normativnog dela ovih ustava, koja je posvećena slobodama, pravima i dužnostima čoveka i građanina, predvideli dva prava.

Slične ideje prihvata i nacrta Ustava Kube koji pripravljen ovih dana sa namerom da postane Prvi ustav socijalističke Kube.

Ovo pravo spada u kategoriju tzv. individualnih subjektivnih prava — odgovornosti. Ustav utvrđuje da „svako ko iskorišćava zemljište, vodu ili druga prirodna dobra dužan je da to čini na način kojim se obezbeđuju uslovi za rad i život čoveka u zdravoj sredini“. Pored toga, „svako je dužan da čuva prirodu i njena dobra, prirodne znamenitosti i retkosti i spomenike kulture“. U ovim dužnostima sadržano je i pravo koje imaju ljudi da koriste ove izvore života i kulture. To pravo je dopunjeno dužnostima, odnosno odgovornostima da se ovo korišćenje ne vrši tako da ugrožava uslove za rad i život čoveka, ne samo u zdravoj već i čoveka dostojnoj sredini; na mestu rada i stanovanja, u organizaciji i mesnoj zajednici, i u celom društvu.

Ustav nije razradio celokupnu moguću skalu „okolinskih“ prava i odgovornosti. On se uglavnom usredsredio na ona prava i odgovornosti koji pripadaju kategoriji zaštite prirodne sredine. Pored toga, iz ustavnih odredaba proizilazi i ovo shvatanje: a) čovekova sredina nije samo prirodna već i društvena; b) ova sredina se ne samo štiti i čuva, već i usavršava i unapređuje; c) ova sredina je skup prirode i kulture, borbe za zdravlje i uslove za život i rad dostojan čoveka; d) ovakva sredina se održava i obogaćena može se prenositi budućim generacijama.

Iako lapidarno (a nekad i oskudno), Ustav daje svoj prilog shvatanju i rešavanju ekološke problematike u skladu sa modernim naučnim konceptima i zahtevima i sa marksističkim pogledom na društveni kontinuitet i odnos između prirode i kulture. To je jedan od kvaliteta novog Ustava. Već samim tim, on daje svoj doprinos definisanju i širenju ekološke svesti i budućem angažovanju zakonodavstva, državne uprave, političkih i drugih organizacija, svih samoupravnih subjekata, kao i građana Jugoslavije. Bez ovog uzajamnog i usklađenog, sinhronizovanog i aktivnog angažovanja, aveti koje proizvode nasleđena shvatanja i nekontrolisana i empirički shvaćena tzv. tehnička civilizacija u koji neizbežno ulazimo, neće nas posećivati svakog dana od jutra kada počinjemo da dišemo, preko mesta rada, do večeri kada tražimo odmor i san.

III

Pravna nauka i pravo kao sistem društvenih normi predstavljaju značajan faktor u buđenju ekološke svesti i naročito u određivanju i sankcionisanju anti-ekoloških ponašanja. Ova ponašanja se posebno množe u uslovima prvobitne akumulacije i industrijalizacije, i u društvu koje prema prirodi i uopšte prema okolini, u kojoj se živi i radi ima ponašanja nasleđena iz zaostalih naturalno-seljačkih struktura i mentaliteta.

Svestan relativne ograničenosti područja uticaja pravne funkcije u ovoj višedimenzionalnoj oblasti saznanja i akcije, pravna nauka pokreće prvenstveno pravnu problematiku savremene ekološke krize, ukazujući na njenu složenost i univerzalnost. Autor ovog rada već duže vremena nastoji da unese svoj prilog u oblast obaveštavanja i saznanja; i u pravcu predlaganja da se ustavne orijentacije i ustavni principi razrađuju, stave u pokret i doprinesu da radni čovek i građanin Jugoslavije obezbedi sebi da živi ne samo u zaštićenoj i zdravoj sredini, već i u sredini ispunjenoj humanošću i jednom novom estetikom. To ujedno treba i da doprinese ne samo da čovek ne smanjuje svoje radne i duhovne kapacitete, već da ih razvija i ostvaruje u punoj meri u kojoj se ujedno održava i društvo koje gradi i u kome i za koje živi i radi.

Raspravljanja ekoloških problema prete dve opasnosti: s jedne strane, obnova jednog naturalističkog pokreta, koji osporava nužnost razvitka materijalnih snaga i civilizacije; a s druge, nametanje jednog antinaučnog stava koji povlađuje lenjost duha i koji podržava instinktivizam čoveka i znatnog dela javnog mnenja. Pri tome se ne može osporavati konstatacija Međunarodne zdravstvene organizacije koja ističe: „Stotine miliona lica u svetu umiru ili gube zdravlje usled bolesti i invalidnosti, koje se mogu izbeči i koje izaziva sredina u kojoj žive“. Isto tako je izvesno da u svim zemljama, postoji i deluje nekontrolisana i nesvesna tehnologija (i kad nije motivisana profitom, a naročito kad jeste); da niko nije oslobođen pojava kvarenja tla, uništavanja šuma i zelenila, zagađivanja vazduha i vode, stihijskih gradskih koncentracija i mešanja rasta i razvitka; da potrošačka i akvizitivna psihologija koja je svuda zavladala, nameće simplicističko i potrošačko shvatanje čoveka kao individue koja je ispunjena materijalizmom i sebičnošću, kulturom posesije materijalnih vrednosti i „gadžets-a“ — sticanja svega po svaku cenu. Čovek je to ako je uključen u jednu blokiranu sredinu u kojoj se uspostavljaju samo komercijalizovani odnosi, novčana motivacija, borba za prestiž«, a ne shvata se da je on čovek beskrajnih želja i potreba koje se sve više mogu zadovoljavati s onu stranu elementarnog blagostanja, tj. u oblasti kulture i humane civilizacije. Dok to ne bude, potrošačka i akvizitivna „priroda“ u njemu je rušilac ekocentara.

Od samog početka svoje istorije, čovek je imao da se bori protiv neprijateljske sredine. Zahvaljujući nauci, tekovinama civilizacije i kulture, dobrim delom uslovljene materijalno-tehničkim razvitkom i napretkom, čovek je uspevao da savlada razne „poraze“, kao što su zaraze, smrtnost dece i sl. Stalni porast znanja i njihovo širenje i primena, otklonili su strah od fatalnosti i smanjili zebnje i stradanja čoveka. Opasnosti nastaju ako se znanje zamrači, a akcija ukoči.

Svako proklinjanje progresa, ili nauke i tehnologije, pod izgovorom da su oni izvori novih zala, suprotno je marksizmu i socijalizmu, jer je reakcionarno i mračnjačko. Teorije pojedinih samozvanih „spasilaca“ čovečanstva koji sugeriraju zaustavljanje rasta, „rast na nuli“, pretežno su projekti mišljenja na nuli. Svaki nekritički pesimizam je štetan kao i svaki blaženo — pasivni optimizam; najštetnije je razoružati se i ne gledati napred. Pravnici treba da budu borci u sukobu društva sa snagama koje hoće istoriju da vrate unazad, a čoveka da liše ubeđenja u nužnost progresa i aktivne nade da svaka otkrivena kriza je već u početku rešavanje i garantija za nove i bolje izlaze. Oni su utoliko pozvaniji na to ukoliko je pravo izraz otkrivanja i sredstvo izlaza iz kriza. Funkcionalno, ono to jeste i mora sve više u praksi biti. To ujedno ističe saznanje da nema rešavanja ekološke problematike bez prava ili mimo njega.

Sve ovo ujedno pokazuje da je polje istraživanja i refleksije, i za same pravnike, otvoreno i traži više znanja, ali i više fantazije i stvaralaštva nego što smo do sada pokazali.

Teorija i koncepti koje nauka proizvodi, nove ideje koje osvetljavaju globalne ustavne i zakonske formulacije, ujedinjavanje i razlikovanje opšteg i posebnog, zadaci i odgovornosti su teorije i nauke. Ako teorija nije u stanju da to obezbedi društvu, ono će biti lišeno izvesnih elemenata svesti koji su nužni za akciju, a politika gubi bitne uslove da kuje i predlaže onaj instrumentarijum koji je neophodan da se odnosi uspostavljanju, da institucije funkcionišu, da se putevi otkrivaju i teškoće predviđaju. Između Ustava i zakona i njihovog ostvarenja nalaze se mnogobrojne faze; jednu od njih obezbeđuje teorija i time i pravna misao.

To načelo ističe značaj radova o ekološkim pitanjima i stavljaju ih u red izuzetnih priloga misli i akciji uopšte, a naročito u socijalističkom društvu.

IV

Pisac ove knjige prof. S. Popović jedan od prvih naučnih radnika koji je u našoj sredini počeo da se bavi problematikom ekološke krize i to u dva pravca: na planu opšte društvene teorije, i na planu odnosa prava i problema odnosa između prirodne okoline i prava.

Popović je objavio nekoliko zapaženih studija i ogleda ne samo o opštim ekološkim problemima već i o nužnosti teorijskog i višedisciplinarnog pristupa ovim problemima. (U ovom pogledu se mora istaći njegov članak „Kriza čovekove sredine i mera za njenu zaštitu“, objavljen u posebnom broju „Arhiva za pravne i društvene nauke“, koji je posvećen čovekovoj sredini, broj 2 za 1974. godinu).

U svojoj novoj knjizi pisac se posebno bavi zaštitom prirodne okoline čoveka i to zaštitom vazduha i voda od zagađivanja. Iako centralnu pažnju posvećuje ulozi prava i pravne zaštite, on nikad ne gubi iz vida višedimenzionalnost problema i zaštite prirodne i opšte ljudske sredine i okoline.

Knjiga Prof. Popovića je prvi sistematski rad o pravnim problemima i pravnim sredstvima zaštite prirodne okoline čoveka, naročito od zagađivanja vazduha i voda. On tu pokazuje široko poznavanje ne samo pravnih već i društvenih i tehničkih pitanja zaštite prirode i prirodne sredine čoveka.

U sredini, u kojoj ekološka svest još nije prodrla u šire slojeve naroda i u kojoj su i pravni instrumenti još uvek elementarni pa i neefikasni, od interesa je i koristi njegovo nastojavanje da jugoslovensko društvo upozna sa sistemima i oblicima zaštite vode i vazduha od zagađivanja.

To nisu ni jedini ni osnovni problemi zaštite prirodne okoline, a još manje društvene sredine čoveka.

Ali, oni su u savremenoj situaciji, bitni u tom smislu, što su oni usmereni kako na zaštitu prirode od uništavanja, tako i na stvaranje uslova da radni čovek i građanin naše zemlje mogu posvetiti sebi i svojoj aktivnosti, bez štete za integritet svoje fizičke i duhovne ličnosti i bez ograničavanja njihovog angažovanja da doprinesu ostvarivanju koncepta samoupravno i humanog socijalizma.

Upoznavajući čitaoce i sve one koji moraju biti zainteresovani za otklanjanje posledice savremene ekološke krize, Popović kritički ocenjuje uspešne i neuspešne pokušaje jednog od najelementarnijih ljudskih tuđenja, otuđenja čoveka od zdravlja, sigurnosti i ljudskog zadovoljstva. Pri tome pisac ne pada u iluzije da pravo jedino može rešiti, i kod nas akumuulirane pa i kritične probleme povrede i ugrožavanja prirode, i time izvora zdravog i prijatnog života čoveka. Njegov rad pokazuje da je pravo u čitavom svetu, i kod nas prvo otkrilo stvarnu problematiku zaštite prirodne sredine čoveka i da ono ima svoje značajno mesto u regulisanju i obezbeđenju onih sredstava bez kojih se ne može voditi efikasna borba protiv snaga i pojava koje utiču na pogoršavanje prirodnih uslova života društva i čoveka.

To se čini da je ova knjiga ne samo proširenje sfere, uloge i uticaja prava, već i prilog jednoj društvenoj akciji koja još uvek zadocnjava u svetu i u našoj zemlji. Takva knjiga zaslužuje da se čita i populariše, i da postane izvor elemenata za širenje ekološke svesti i preduzimanje mera da se životu i razvitku samoupravnog socijalizma ne stavljaju takve granice u kojima se smanjuje njegova snaga i njegovo delo.

Ekologija je danas sastavni deo društvenih nauka, a njena svest sve bitniji deo ljudske svesti. Ove još uvek nedovoljno proširene istine u našoj sredini ne treba više da se dokazuju i potvrđuju, one treba da inspirišu društvenu akciju, kolektivne i lične odgovornosti, jer su u pitanju problemi od kojih zavisi kako biće, tako i egzistencije savremenog društva.

Prof. dr Jovan Đorđević

Sadržaj

Uvodna napomena

OPŠTI PROBLEMI U VEZI SA ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE

UVOD

A. Posledice razvoja tehnologije i tehničke civilizacije
B. Kriza životne sredine
1. Predlozi za razrešavanje krize životne sredine
2. Izvoz „prljave“ industrije — nova pojava u razvijenim zemljama
C. Dokumenti Alžirske Konferencije nesvrstanih zemalja održane septembra 1973. godine o zaštiti čovekove sredine

Odsek I — Pojam čovekove (životne) sredine
Odsek II — Pojam zagađivanja životne sredine
Odsek III — Potreba da se preduzimaju zakonodavne i druge pravne mere u cilju zaštite životne sredine
Odsek IV — Preventivne i represivne mere u vezi sa zaštitom životne sredine
Odsek V — Raspodela nadležnosti u federacijama između saveznih organa i organa federalnih jedinica u materiji zaštite životne sredine
Odsek VI — Ustavno pravo čoveka na zdravu životnu sredinu
Odsek VII — Razvoj zakonodavstva u Jugoslaviji o zaštiti prirode i životne sredine
Odsek VIII — Uloga izvršnih organa u vezi sa zaštitom životne sredine u Jugoslaviji

1. — Organizacija i funkcije izvršnih organa u Jugoslaviji
2. — Organizacija i funkcije izvršnih organa u vezi sa životnom sredinom
3. — Vršenje nadzora nad sprovođenjem i izvršenjem pravnih propisa
Odsek IX — Drugi organi koji se bave problemima zaštite čovekove okoline
Odsek X — Samoupravne interesne zajednice kao organizaciona forma za zaštitu čovekove sredine

DEO I: ZAŠTITA VODA OD ZAGAĐIVANJA

GLAVA 1: OPŠTA RAZMATRANJA O PROBLEMU ZAŠTITE VODE
Uvod
I — Objekti zaštite od zagađivanja
II — Pojam zagađivanja voda
1. Pokušaj davanja teorijske definicije
III — Zagađivači voda i izvori zagađivanja

GLAVA 2: Pojava zagađivanja voda i stanje zagađenosti voda
I — Neki podaci o zagađenosti voda u svetu
II — Stanje zagađenosti voda u Jugoslaviji
A. Zagađenost reka u SR Bosni i Hercegovini
B. Zagađenost reka u SR Hrvatskoj
C. Zagađenost reka u SR Crnoj Gori
D. Zagađenost reka u SR Makedoniji
E. Zagađenost reka u SR Sloveniji
F. Stanje zagađenosti reka u SR Srbiji
G. Stanje zagađenosti voda u SAP Vojvodini
III — Zagađivanje podzemnih voda

GLAVA 3: Pravni okviri za rešavanje problema zagađivanja voda
II — Pravno regulisanje u pojedinim zemljama
GLAVA 4: Potreba planiranja u vezi sa iskorišćavanjem i zaštitom voda
GLAVA 5: Mere u vezi sa zaštitom voda od zagađivanja
Odsek 1: Opšte mere
Odsek 2: Klasifikacija odnosno kategorizacija voda
Odsek 3: Standardi o kvalitetu voda
Odsek 4: Zabrana unošenja štetnih i drugih materija i obaveza preduzimanja sanacionih mera
Odsek 5: Problem izgradnje instalacija za prečišćavanje voda
Odsek 6: Dozvole i odobrenja
1. Administrativna praksa u Jugoslaviji
2. Upravna praksa u Jugoslaviji
3. Postupak donošenja upravnih akata o odobrenju odnosno ostalih upravnih akata
4. Trajanje postupka i dejstvo „ćutanja administracije (uprave)“
5. Pitanje opozivanja upravnog akta kojim je dato odobrenje
6. Upotreba pravnih sredstava

Odsek 7: Porezi i takse na otpadne vode
Odsek 8: Preporuke Konferencije OUN o životnoj sredini održanoj 1972.
GLAVA 6: Organi uprave i drugi organi nadležni za borbu protiv zagađivanja voda
GLAVA 7: Naučno istraživački rad na području zaštite voda
GLAVA 8: Nadzor na kvalitetom voda i nad primenom propisa koji zabranjuju zagađivanje voda
GLAVA 9: Sankcije protiv subjekata koji krše pravne norme o zaštiti voda
1. Subjekti čiji se interesi štite
2. Krivično pravna zaštita
3. Sudska praksa upravnih sudova
4. Sudska praksa u Jugoslaviji
5. Primena sankcija u pojedinim drugim državama

DEO II — ZAŠTITA VAZDUHA OD ZAGAĐIVANJA

Odeljak I Opšti pogled na problem aerozagađivanja
Odeljak II Pojam zagađivanja vazduha
Odeljak III Izvori zagađivanja i vrste zagađivanja atmosfere

Odeljak IV Stanje zagađenosti vazduha
A. Stanje zagađenosti vazduha u pojedinim stranim zemljama
B. Stanje zagađenosti vazduha u Jugoslaviji

Odeljak V Uticaj i dejstva zagađene atmosfere
1. Uticaj i dejstva zagađene atmosfere na zdravlje ljudi
2. Uticaj i dejstva aerozagađivanja na biljni svet
3. Uticaj i dejstvo aerozagađivanja na životinjski svet
4. Ostala štetna dejstva usled aerozagađivanja

Odeljak VI Pravno normiranje zaštite vazduha od zagađivanja
Odsek 1: Zakonodavstvo u pojedinim stranim zemljama
Odsek 2: Zakonodavstvo o zaštiti vazduha od zagađivanja u Jugoslaviji
Odsek 3: Raspodela nadležnosti između federacije i federalnih jedinica u materiji zaštite vazduha od zagađivanja
A. Dužnosti zemalja (federalnih jedinica), a u vezi sa zaštitom ljudske sredine
B. Programi federalnih jedinica u vezi sa sprečavanjem zagađivanja vazduha i snižavanjem buke

Odeljak VII Mere koje se preduzimaju u borbi protiv aerozagađivanja
Opšte mere koje se predlažu u pojedinim zemljama
Mere predviđene pozitivnim propisima u pojedinim zemljama
1. Preduzimanje preventivnih mera za zaštitu od zagađivanja pri izradi urbanističkih planova
2. Propisivanje standarda kvaliteta vazduha kao jedna od preventivnih zaštitnih mera
3. Posebne mere za zaštitu vazduha od izduvnih gasova motornih vozila
4. Dozvole i odobrenja za izgradnju i rekonstrukciju objekata, koji mogu zagađivati vazduh
5. Određivanje zona sanitarne zaštite kao jedna od preventivnih mera u borbi za zaštitu vazduha od zagađivanja
6. Regulisanje prometa i upotrebe uređaja koji služe za hvatanje i prečišćavanje štetnih materija
7. Plaćanje doprinosa i taksa zbog zagađivanja atmosfere u većem obimu
8. Preduzimanje hitnih mera u cilju zaštite vazduha od zagađivanja
9. Obaveze organizacija udruženog rada, preduzeća, korporacija i drugih subjekata koji svojim postupanjima mogu zagaditi vazduh

Odeljak VIII Ovlašćenja i obaveze političko-teritorijalnih jedinica (društveno-političkih zajednica) u vezi sa sprovođenjem mera za zaštitu vazduha od
Odeljak IX Organi nadležni za sprovođenje mera u vezi sa zaštitom vazduha od zagađivanja
Odeljak X Nadzor nad sprovođenjem propisa i mera o zaštiti vazduha od zagađivanja
Odeljak XI Sankcije za nepridržavanje pravnih normi o zaštiti vazduha od zagađivanja
Odeljak XII Troškovi koji nastaju usled zagađivanja vazduha i finansijska sredstva upotrebljena u borbi protiv aerozagađivanja
Odeljak XIII Uloga nauke u borbi protiv zagađivanja vazduha
Literatura

Uvodna napomena

Opasnost koja se nadvila nad čovečanstvom poslednjih deset — petnaest godina u vidu raznih oblika zagađivanja životne sredine, uzbudila je duhove u mnogim tehnički i industrijski razvijenijim zemljama. Prvi signal na pojavu te opasnosti dali su uglavnom pojedini poznati naučni radnici. Prema njihovim procenama, ukoliko se ne bi blagovremeno preduzimale mere za otklanjanje raznih uzroka zagađivanja životne sredine, došlo bi do takvih pojava degradacije životne sredine, da bi to moglo da vodi samoubistvu čovečanstva.

Postoje mnogi predlozi u vezi sa eliminisanjem uzroka koji vode degradaciji životne sredine. Mi smo pokušali da najznačajnije od tih predloga iznesemo u uvodnom delu naše studije. Sem toga u uvodnom delu studije pokušali smo da raspravimo i neka druga pitanja vezana za pravnu problematiku zaštite životne sredine.

Glavni deo našeg rada posvetili smo problematici zaštite voda i vazduha od zagađivanja. To su svakako dva najvažnija dobra, bez kojih se ne bi mogao zamisliti život ljudi na zemlji,

Kao što se već iz naslova ove studije vidi, predmet našeg rada je javno pravni aspekt unutrašnjih voda (reka i jezera) od zagađivanja, dok je problematika zaštite mora delimično obuhvaćena u posebnom radu posvećenom međunarodno javno-pravnom aspektu zaštite voda uopšte.

Pri svem tom u radu nismo mogli da izbegnemo i nešto šira razmatranja problematike zagađivanja voda i vazduha, koja su neposredno povezana sa pravnom problematikom.

Najveći broj zemalja u toku poslednjih desetak godina razvio je vrlo intenzivnu zakonodavnu delatnost na području zaštite životne sredine uopšte, a posebno u vezi sa zaštitom voda i vazduha od zagađivanja. Zakonodavne mere imaju prvenstveno preventivni karakter, sa ciljem da otklone uzroke zagađivanja životne sredine. Međutim, zakonodavnim aktima se predviđaju i odgovarajuće obaveze za organe, koji vrše nadzor nad primenom propisa, da omoguće oživotvorenje pravnih propisa u praksi. Izgleda da je daleko lakše doneti dobre propise, nego primorati subjekte (vlasnike, odnosno organe upravljanja objekata, postrojenja, instalacija i dr. koji zagađuju tle, vode i vazduh) da se u praksi tih propisa i pridržavaju. Stoga osnovne teškoće nastaju na području izvršenja i primene propisa, zbog čega se pojavljuje i potreba primene represivnih mera.

Treba dodati da su propisi o zaštiti životne sredine, a naročito propisi o zaštiti voda i vazduha od zagađivanja, kao i o organizaciji organa ovlašćenih da intervenišu u vezi sa merama koje se preduzimaju u cilju zaštite pojedinih dobara životne sredine, veoma dinamični. Ovo naročito zbog toga, što su mnoge zemlje poslednjih godina pristupile vrlo energično rešavanju pitanja zaštite životne sredine, a posebno pitanju zaštite vode i vazduha od zagađivanja, zbog čega i dolazi do donošenja novih propisa u ovoj oblasti, ili do menjanja postojećih, odnosno do njihovog ukidanja i zamenjivanja novim propisima. Zbog toga je vrlo teško uporedno pravno pratiti stanje i razvoj zakonodavstva o životnoj sredini (a naročito u oblasti zaštite voda i vazduha), kao i organizaciju organa koji se bave tim pitanjima.

Zbog iznetih razloga i ova studija, koja se uglavnom bavi javno pravnim problemima zaštite voda i vazduha od zagađivanja, dok bude dovršena i objavljena, neće biti puno aktuelna, s obzirom da će u nekim zemljama u međuvremenu doći do promena u zakonodavstvu o životnoj sredini, i da će se doneti novi propisi, koji će na nov način regulisati neka pitanja, ili će se novim propisima zameniti raniji propisi koji nisu zadovoljavali potrebe efikasnog regulisanja materije o životnoj sredini.

U studiji je inače primenjen komparativni metod proučavanja, koji pruža svakako šire mogućnosti pri raspravljanju određene problematike. Treba, međutim, naglasiti da su usled nemogućnosti da pribavimo sve odgovarajuće pravne izvore, i pojedina pitanja ostala u manjoj meri obrađena.

Ovo je prvi pokušaj u našoj zemlji uporedno pravne obrade javno pravnog aspekta zaštite voda i vazduha od zagađivanja, zbog čega i verujemo da ovaj rad ima i nedostataka. Zbog toga ćemo biti zahvalni na svakoj dobronamernoj kritici i primedbi.

U Beogradu

31. 12. 1974. godine

Deo II — Zaštita vazduha od zagađivanja

Odeljak I: opšti pogled na problem aerozagađivanja

Zagađivanje atmosfere pojavljuje se sa razvojem moderne industrije i postaje sve ozbiljnije ukoliko je industrija u pojedinim zemljama rasla i razvijala se kako po obimu, tako i po broju. Poznato je da je već krajem XIX veka u pojedinim zemljama nastala industrija papira i industrija tekstila, a zatim su postepeno nastajale i industrije boja i čelika, brodogradnja i druge teške industrije.

Poznato je i to da je izvor energije tih ranih industrija uglavnom bio ugalj i da je vrlo rano bilo konstatovano, da je upotreba uglja izazivala zagađivanje atmosfere dimom koji je bio emitovan iz peći u kojima je sagorevao ugalj. Te pojave su zapažene još u prvim počecima razvoja industrije u mnogim idustrijski razvijenim zemljama, kao što su Velika Britanija, SAD, Nemačka, Japan i dr. Pri svemu tome, crni dim koji je emitovan iz industrijskih peći smatrao se u to vreme kao simbol prosperiteta. Prema tome, posledice zagađivanja vazduha nisu se smatrale velikim društvenim zlom, takoreći sve do nedavno.

Treba zapaziti da je naročito posle I Svetskog rata industrija u pojedinim zemljama postajala znatno aktivnija, i praćena velikom koncentracijom stanovništva u gradovima. Stoga je pogoršavanje životnih uslova bilo konstatovano naročito u velikim gradovima. Pored zagađivanja vazduha koje je proizilazilo kao posledica industrijske aktivnosti, nastajali su i drugi problemi u vezi sa zagađivanjem životne sredine a naročito problemi u vezi sa zagađivanjem voda, buke, neprijatnih mirisa. Pri svemu tome u vreme kada je vrhunski prioritet bio stavljen na povećanje produkcije i izgradnju odbrambenih snaga, nikakve opšte protivmere u to vreme nisu preduzimane protivu pojava zagađivanja vazduha i drugih oblika životne sredine. Jedino su se pojavljivali slučajevi, u kojima su pojedinci, koji su bili oštećeni, tužbama kod suda tražili odgovarajuću naknadu štete.

U mnogim zemljama sve do završetka II Svetskog rata problemi zagađivanja vazduha virtuelno su ostali na istom nivou na kome su bili u godinama pre rata. U pojedinim zemljama koje su pretrpele ratna oštećenja, sve snage bile su usmerene na rekonstrukciju industrije i razvijanje privrede uopšte, a naročito na izgradnju velikih gradova i uspostavljanje industrijskih postrojenja koja su bila razrušena za vreme II Svetskog rata (Japan, Velika Britanija, Francuska, Nemačka, Sovjetski Savez i dr.). Pri svemu tome primećuje se da je već početkom 50-tih godina ovog veka u pojedinim zemljama otpočet proces preduzimanja pojedinačnih mera u cilju zaštite nekih oblika životne sredine. )

1) Iako su mere zakonodavnog i drugog pravnog karaktera intenzivnije počele da se preduzimaju tek u pedesetim godinama našeg stoleća, ipak se ističe da problem zaštite životne sredine nije nov, pa i da zakonodavne intervencije u vezi sa zaštitom životne sredine potiču relativno dosta rano. Ističe se da se u tzv. Teodorikovom zakoniku nalaze odredbe o zabrani rušenja antičkih spomenika (iz petog stoleća). Isto tako je poznato da je i u Statutu Dubrovačke republike iz 1272. godine bila predviđena obavezna izgradnja javne kanalizacije i septičkih jama i njihovo održavanje, a da je 1436. godine doneta i Uredba o kanalizaciii
i čistoći grada. Isto tako je u Londonu još 1273. godine, donet propis o kontroli upotrebe uglja za loženje u nekim delovima Londona, a 1388. godine u Velikoj Britaniji donet je Zakon o gradskoj higijeni kojim je bilo zabranjeno bacanje otpadaka u jarkove, reke i druge vode. U Grčkoj 1834. godine donet je Zakon o zaštiti istorijskih građevina, a u Velikoj Britaniii 1876. godine donet je Zakon o zaštiti voda od zagađivanja. U Belgiji je 1911. godine donet Zakon o prirodi. Posle II svetskog rata V. Britanija je donela Zakon o zaštiti vazduha (1956. godine) a Švedska je donela kompleksni Zakon o zaštiti sredine 1969. godine. (vidi o tome opširnije B. Krstić: Kompleksno zakonodavstvo u oblasti sredine »Nauka, čovek i njegova okolina«, 1972. godine, strana 417).

Uzroci zagađivanja vazduha

Uglavnom smatra se da postoje četiri faktora koji doprinose porastu zagađivanja vazduha, zbog čega je potrebno na njih i obratiti posebnu pažnju. Ti uzroci bi bili sledeći: a) povećanje potrošnje energije; b) nedovoljno preduzimanje mera u prošlosti; c) urbanizacija i motorizacija i d) topografski uslovi.

Smatra se kao sigurno da spektakularno povećanje potrošnje energije, praćeno brzom ekonomskom ekspanzijom, predstavlja najneposredniji faktor koji doprinosi zagađivanju vazduha. U Japanu je, na primer, u toku perioda od 10 godina skoro utrostručena potrošnja energije, a predviđa se da će se u sledećih pet godina potrošnja energije udvostručiti. U vezi sa sastavom energetskih izvora ističe se i to da je u Japanu 1954. godine oko 50% energije poticalo od uglja, 20% od hidroenergetskih izvora, 20% od nafte i 10% od drugih izvora. U 1964. godini situacija je radikalno bila izmenjena. Nafta kao izvor energije snabdevala je 56% potreba, a ugalj samo 29% energetskih potreba. Ovaj trend je bio nastavljen i u 1969. godini, kada je nafta kao energetski izvor zadovoljavala 68% potreba a ukupno fosilna goriva, uključujući i ugalj, zadovoljavala su 90% energetskih potreba. Poznato je kada fosilna goriva sagorevaju, da se u tim slučajevima oslobađa i emituje sumporni oksid, prašina i drugi zagađivači vazduha. Ovi zagađivači su vrlo značajni u industrijski razvijenim zemljama, a naročito u onim zemljama, koje zavise od nafte sa Bliskog (Srednjeg) istoka čija nafta sadrži veliki procenat sumpora (na primer, nafta iz Kuvajta sadrži 2,5 procenta sumpora).

Kao što je već istaknuto, ozbiljnije mere u vezi sa suzbijanjem pojava zagađivanja životne sredine, a posebno zagađivanje vazduha, počele su da se preduzimaju tek sredinom pedesetih godina ovog stoleća (dakle desetak godina posle završetka II Svetskog rata). S obzirom na činjenicu da je u mnogim zemljama posle rata bilo potrebno obnavljanje razrušene privrede, to je u tim prvim godinama nedostajalo fondova za finansiranje odgovarajuće zaštite od zagađivanja vazduha. Dalje, u pojedinim industrijskim zemljama sredstva su nedostajala i zbog toga, jer je trebalo izboriti se za niže cene na svetskom tržištu. Zbog svih tih razloga u prvim godinama posle rata nisu se preduzimale ozbiljnije mere u cilju instaliranja postrojenja zadovoljavajućeg obima za otklanjanje posledica koje su se pojavljivale u vidu zagađivanja vazduha. U tim prvim godinama posle rata vlade svih industrijski razvijenih zemalja uglavnom su stavljale akcenat i prioritet na ekonomski razvoj, a malo su vodile računa o preduzimanju mera u cilju suzbijanja pojava zagađivanja vazduha.

Koncentracija stanovništva i industrijskih postrojenja u gradovima i njihovoj okolini i progres motorizacije shvataju se isto tako ozbiljnim faktorima, koji prouzrokuju probleme zagađivanja danas. Skoro u svim zemljama poznate su migracije stanovništva sa sela u gradske četvrti, a to je isto tako praćeno i transferom rada iz poljoprivrede u sekundarne i tercijalne industrije. Rezultat ovog trenda je poznata ekspanzija gradova, uključujući i one koji su već i pre toga imali veliki broj stanovnika.

S druge strane broj automobila, autobusa i aviona, koji su inače neophodni savremenoj privredi i uopšte za savremeni život, je značajno porastao skoro u svima zemljama. Poznato je međutim da ugljen-monoksid, hidrougljenici, oksidi nitrogena i drugi otpadni gasovi koje ispuštaju motorna vozila, doprinose velikim delom formiranju smoga u gradskim naseljima.

U pojedinim zemljama, isto tako, mogu da budu od značaja i topografski i prirodni uslovi koji mogu doprinositi u većoj ili manjoj meri zagađivanju vazduha. Ističe se, na primer, da su ti uslovi od naročitog značaja u Japanu. Poznato je da se Japan prostire na malom broju ostrva, koja se uglavnom sastoje od planina i šuma. U tako ograničenom prostoru trebalo je naći zemlju za industriju i poljoprivredu, kao i životni prostor za milionsko stanovništvo.

Prema tome, industrijalizacija i urbanizacija proizvode brzo povećanje i pogoršavanje zagađivanja vazduha, a naročito u gusto naseljenim područjima. Na taj način ljudsko zdravlje može biti dovedeno u opasnost, može biti od štete za decu i za ljude koji boluju od kardijalnih i cirkulativnih bolesti. Šteta se nanosi i privredi usled akumulacije prašine i nečistoće i korozije zgrada, instalacija i umetničkih dela.

U gusto naseljenim područjima postoje kumulativna dejstva zagađivanja vazduha od industrijskih instalacija, sistema zagađivanja u domaćinstvima, malih radionica i izduvnih gasova motornih vozila. Meteorološki uslovi u kojima se vrši strujanje vazduha u atmosferi i to zbog posebnih okolnosti mogu isto tako dovesti do opasnih smog-situacija.

Štetne supstance koje se najčešće koncentrišu u vazduhu su ugljenmonoksid, nitrogenoksidi, fluor i teški metali kombinovani (olovo), čađ, fina prašina, kao i supstance koje imaju teške mirise. U mnogim zemljama su pripremljene liste štetnih supstanci koje se primenjuju na čitavo područje države.

Odeljak II: Pojam zagađivanja vazduha

Tekstovi pojedinih zakona pokušavaju da zakonskim putem regulišu pojam zagađivanja vazduha, odnosno elemenata koji zagađuju vazduh. Svakako da je za praksu od izvanredne važnosti utvrđivanje pojma zagađivanja atmosfere, kao i vrste zagađivanja protiv kojih mora da bude uperena oštrica mera u cilju zaštite vazduha od zagađivanja.

Navešćemo odredbe zakona nekih zemalja koje određuju pojam zagađivanja vazduha.

U Belgiji Zakon o borbi protiv aerozagađivanja iz 1964. godine definiše zagađivanje atmosfere kao emisiju u vazduh iz bilo kakvog izvora, gasovitih, tečnih ili čvrstih supstanca koje su u stanju da prouzrokuju štetno dejstvo na ljudsko zdravlje, da oštete životinje i biljke ili da prouzrokuju štete imovini i zemljištu.1)

U Bugarskoj Dekret od 24. oktobra 1963. godine koji se primenjuje na industrijska preduzeća i termocentrale zagađivanje vazduha definiše kao »svaku promenu u sastavu vazduha koja izaziva opasnost po zdravlje ljudi ili životinja ili za rast vegetacije.«.2)

Zakon čehoslovačke br. 35 od 7. 4. 1967. godine o merama protiv zagađivanja atmosfere određuje, da se pod zagađivanjem atmosfere, u smislu tog zakona, smatra njeno zagađivanje iznad dozvoljene mere utvrđene u prilogu zakona, Odnosno pogoršanje njene čistoće na način naveden u narednim odredbama zakona. Prema tome, zakon ne daje preciznu definiciju zagađivanja atmosfere, ali ova definicija sa ostalim odredbama zakona omogućava da se sagleda u čemu se sastoji zagađivanje atmosfere, što inače prema zakonu povlači i određene sankcije, odnosno preduzimanje određenih preventivnih mera.3)

U Irskoj prema odredbama Zakona o lokalnoj upravi, zagađivanje vazduha može da se vrši dimom, prašinom, gasom, peskom itd.4)

U Japanu je zakonom o kontroli zagađivanja vazduha iz 1962. godine bilo predviđeno da se zagađivanje vazduha vrši putem čađi i dima, a posebno su označene štetne materije koje se navode u čl. 2. zakona, kao hidrogen, fuorid, hidrogen sulfit, sulfat dioksid i druge materije veoma štetne po ljudsko zdravlje, a koje treba da budu bliže označene u uredbama vlade.5)

Zakon iz 1967. godine provincije Ontario (Kanada) o kontroli zagađivanja vazduha definiše zagađivanje vazduha kao prisustvo supstance koje zagađuju vazduh (čvrstih, tečnih, gasovitih i mirisnih) u atmosferi i u količini koja može prouzrokovati neprijatnosti ili opasnost po zdravlje ili bezbednost ljudi ili koja može prouzrokovati štetu i druge vrste povrede imovini, bilju ili životinjama.6)

U Jugoslaviji je zakonom SR Srbije o zaštiti od zagađivanja vazduha (čl. 2)7) data definicija zagađivanja vazduha, pod kojim se podrazumeva ispuštanje odnosno ubacivanje u vazduh gasa, pare, dima, prašine i drugih materija iz pojedinih izvora u količinama koje mogu, štetno uticati na zdravlje stanovništva, životnu sredinu i materijalna dobra.

A pod zagađenim vazduhom u smislu istog zakona, podrazumeva se vazduh u kome ima štetnih materija iznad maksimalne dozvoljene koncentracije.

Evropski savet u pogledu pokušaja da definiše zagađivanje vazduha tu pojavu označava na sledeći način: »Postoji zagađivanje vazduha kada prisustvo stranih supstanci ili značajni skup takvih supstanci može da izazove škodljivo dejstvo ili da stvori odnosno da izazove škodljive posledice ili smetnje«.8)

Odeljak III: Izvori zagađivanja i vrste zagađivanja atmosfere

Sve zemlje koje imaju zakonodavstvo o zaštiti vazduha od zagađivanja pokušavaju da zakonskim odredbama identifikuju izvore zagađivanja atmosfere, kao i da odrede vrste atmosferskih zagađivača protiv kojih treba voditi borbu radi zaštite vazduha od zagađivanja.

Najopštiji zagačivači su sastavljeni od sumpora, kao što je to sumpordioksid ili sumporni hidrogen, zatim su to sastojci uglja kao što je ugljen-monoksid i hidroksid, ozon, sastoici azota, mineralni zagađivači itd. Lista zagađivača ovim nije iscrpljena. »Hiljade tona svakoga dana se izbacuje u vazduh naših gradova iz različitih zagađivača uprkos usavršavaniu sistema za prečišćavanje; primera radi treba navesti da jedna rafinerija nafte ili električna termocentrala može dnevno izbaciti u atmosferu svaka za svoj račun 400 do 500 tona sumpordioksida«.1)

Poznato je isto tako da su naročito kompleksni problemi u oblasti procesa industrije i metalurgije, gde su istovremeno prisutne i procesne termičke reakcije. Zbog česte neusaglašenosti tehnoloških procesa sa potrebama i mogućnostima sredine, značajne količine otrovnih materija ispuštaiu se u atmosferu. Na primer, mehaničko i hemijsko tretiranje mineralnih sirovina oslobađa ogromne količine zagađivača u vazduh, čime se narušavaju prirodni bilansi, materije i energije koji inače uslovljavaju postojeću strukturu živog sveta. Tako, na primer, rudarsko-metalurški kombinat pri proizvodnji od 100 hiljada tona metala bakra može u atmosferu da emituje 60 milijardi kubnih metara štetnih gasova godišnje koji sadrže 100.120,000.000 (sto hiljada sto dvadeset miliona) kilograma sumpor dioksida.

Isto tako konverzija energije u većim gradovima za potrebe saobraćaja, rada i zagrevanje praćena je zagađivanjem vazduha, koje prouzrokuje koncentracija materije, koje su direktno štetne po zdravlje, do nivoa koji znatno premašuje medicinski dopustivi nivo.

Smatra se da isto tako vrlo značajan uzrok zagađivanja vazduha predstavlja upotreba goriva slabog kvaliteta, a zbog velike sadržine sumpora, zatim nedostatak filtera za zadržavanje čvrstih čestica i uređaja za apsorpciju gasova, nezadovoljavajuće održavanje, a u nekim slučajevima i zastarela i loša tehnologija. Na primer, smatra se da termoelektrana, koja sagoreva jedan milion tona uglja godišnje, emituje u atmosferu oko 40 x 106 sumpordioksida, ako sadržaj sumpora u uglju iznosi 2%.

Dalje usled masovnog korišćenja motora sa unutrašnjim sagorevanjem i fosilnih goriva, oslobađaju se velike količine oksida azota, olova i raznih štetnih organskih materija, koje nastaju nepotpunim sagorevanjem.2)

Neki dodaju da se pored navedenih vrsta zagađivača mogu pojaviti kao zagađivači vazduha i ofazivni mirisi, s obzirom na činjenicu da postoje brojne supstance koje proizvode neprijatne ili iritirajuće mirse. Sa aspekta problema zagađivanja vazduha, glavne supstance koje mogu da prouzrokuju ofanzivne mirise su anorganskog sastava, kao što su: hlor i amonijak; i organske supstance, kao što su akrolein, metilamini itd. Glavni pak izvori koji proizvode supstance sa ofanzivnim mirisom su: hemijske industrije, rafinerije nafte, proizvodnja i prerada gume, postrojenja za preradu poljoprivrednih proizvoda i riba (kao što su klanice, fabrike za preradu ribe, farme i prerada svinja).

Kao jedan od značajnijih zagađivača vazduha pominju se i lebdeće čestice u atmosferi. Ova je vrsta zagađivača dugo vreme predstavljala ozbiljan problem u Japanu.

Prema nekim statističkim podacima u pojedinim zemljama, najznačajniji izvor zagađivanja vazduha predstavljaju motorna vozila, a tek iza njih industrijska preduzeća, električne centrale, ložišta u domaćinstvima i dr. Tako, na primer, prema podacima koje je dao Sekretarijat za zdravlje Sjedinjenih Američkih Država struktura izvora zagađivanja vazduha bi bila sledeća:

Izvor zagađivanja	%
Motorna vozila	60,6
Industrija	16,2
Električne centrale	14,1
Grejanje	5,6
Izbacivanje otpadaka	3,5

Na osnovu ovih podataka može se zaključiti da u SAD najznačajniji izvor zagađivanja vazduha predstavljaju motorna vozila.

Nesumnjivo je da industrijska preduzeća zagađuju vazduh u najvećoj meri i to putem prašine, gasovima, parama, čađi, smogom itd. Zbog toga se i u propisima, kako u stranim zemljama, tako i u našoj zemlji, prvenstveno imaju u vidu izvori zagađivanja koji potiču iz industrije, zbog čega se u tim propisima i predviđaju posebne mere u cilju sprečavanja zagađivanja vazduha koji potiču iz tih izvora.

U Kanadi provincija Ontario donela je još 1958. godine Zakon o kontroli zagađivanja vazduha. Pomenuti Zakon definiše industrijski izvor (kao mogući izvor zagađivanja vazduha) kao svaku akciju, operaciju ili postupak koji obuhvata hemijske, industrijske ili zanatske procese koji mogu biti izvor zagađivanja vazduha, ali isključuje postrojenja sa upotrebom goriva koja služe jedino u cilju zagađivanja, stvaranja energije ili proizvodnje pare.4)

U Francuskoj Zakon od 2. avgusta 1961. godine odnosi se na borbu protiv atmosferskog zagađivanja i škodijivih mirisa i u stvari predstavlja izmenu Zakona od 19. decembra 1917. godine, koji se odnosio na opasna, nečista i neugodna postrojenja. Prema čl. 1. pomenutog zakona nepokretnosti, industrijska, komercijalna, zanatska i poljoprivredna postrojenja, vozila i drugi pokretni objekti koji se poseduju, eksploatišu i drže od strane fizičkih ili pravnih lica, moraju da budu konstruisani, eksploatisani ili iskorišćavani na način da zadovolje odredbe zakona a u cilju da se izbegne zagađivanje atmosfere i mirisi koji smetaju i neprijatni su stanovništvu, štete zdravlju i javnoj sigurnosti ili štete poljoprivrednoj proizvodnji, čuvanju zgrada i drugih konstrukcija i spomenika ili imaju uticaj na karakter naselja.

Glavni izvori atmosferskih zagađivanja su oni koji potiču iz ognjišta domaćinstva, koji u gradskoj sredini predstavljaju zimi 60% od ukupnog zagađivanja, zatim oni koji potiču iz industrijskih preduzeća i motornih vozila. a kojima se pripisuje otprilike od oko 20% štetnog dejstva, odnosno zagaiđvanja.5)

U Italiji su Zakonom od 13. jula 1966. godine predviđeni opšti okviri za vršenje kontrole zagađivanja vazduha, Zakon se odnosi na instalacije koje upotrebljavaju određena goriva, i to kako u industriji tako i u domaćinstvima, uključujući i motorna vozila; Zakon se odnosi takođe i na sredstva putem kojih dim, prašina, gasovi ili mirisi bilo koje vrste mogu da ugroze ili da izmene normalne uslove atmosfere i na taj način da ugroze javno zdravlie.6)

U SR Nemačkoj, materije koje zagađuju vazduh regulisane su Tehničkim uputstvom iz 1964. godine o zaštiti od aerozagađivanja.

Materije koje zagađuju vazduh su u smislu ovog tehničkog uputstva, čvrste, tečne i gasovite materije, koje menjaju prirodni sastav atmosfere (vazdušnog omotača).

Emisijom se u smislu ovog Uputstva podrazumevaju materije koje zagađuju vazduh, a dopiru u atmosferu prilikom napuštanja ‘određenih uređaja.

Imisijom se u smislu ovog Uputstva podrazumevaju materije koje zagađuju vazduh, a pojavljuju se u neposrednoj blizini izvora (uređaja).7)

Treba istaći i pokušaj u SR Nemačkoj stručne grupe. imenovane od strane Savezne vlade, koja je radila na projektu »Održavanje čistoće vazduha da definiše pojam zagađivača vazduha. Ona je to učinila na sledeći način: .»Zagađivači vazduha su takve materije, koje menjaju sastav vazduha. Značjne zagađivačke materije su pored ostalog prašina i aerosoli (lebdeće čestice u gasovima) različitog sastava, sumporni oksidi, ugljenmonoksid, zagušIjivi oksidi, alifatska i aromatična organska jedinjenja (na primer, aldehid fenol, ugljenvodonik), jedinjenja teških metala i halogena jedinjenja. U mnogim slučajevima zagađivati vazduha ne mogu se opaziti, kao što su na primer čestice fine prašine. aerosoli, i neke vrste gasova.8)

U našoj zemlji zagađivanie vazduha vrši se naročito putem sagorevanja uglja u različitim ložištima. Od oko 30 miliona tona uglja, koliko se godišnje proizvede u našoj zemlji, 8 miliona tona upotrebi se za proizvodnju električne energije u termo-električnim centralama, 10 miliona se potroši u domaćinstvima, dok se ostatak od 12 miliona potroši u industrijskim i drugim preduzećima,

U vezi sa zagađivanjem vazduha koji potiče od sagorevanja uglja naročito se ističe činjenica da je stepen iskorišćenosti pri sagorevanju uglja kod nas ispod 50% i da zbog toga veliki procenat čađi i prašine odlazi u vazduh, a sem toga ugalj iz naših rudnika je bogat sumporom i ostalim štetnim materijama, zbog čega se i povećava koncentracija zagađenosti sumporom i drugim štetnim materijama, koje odlaze u vazduh.

Smatra se da u našim okolnostima najznačajniji procent zagađivanja vazduha potiče iz domaćinstava, s obzirom da su ložišta u domaćinstvima tehnički neusavršena i da se u domaćinstvima troše vrlo velike količine uglja. Poreklo zagađenosti vazduha iz ložišta domaćinstava iznosi oko 50—70%, dok ostatak zagađenosti vazduha potiče od industrije.9)

Međutim, u poslednje vreme isto tako ne treba zanemariti i zagađivanje vazduha od strane motornih vozila čiji se broj svakog dana povećava. Prema tome, zagađivanje vazduha nastaje i usled sagorevanja naftinih derivata koji se upotrebljavaju kao gorivo, kao i usled upotrebe pogonskog goriva od strane motornih vozila.

Kao prouzrokovači zagađivanja vazduha navode se i razne hemikalije koje se upotrebljavaju u industriji, poljoprivredi i domaćinstvima (sumpordioksid, sumporna kiselina, fluor, fenol, aceton, hlor, amonijak i razna jedinjenja).

Zagađivanje vazduha prouzrokuju i razna hemijska sredstva koja se upotrebljavaju u poljoprivredi (insekticidi, pesticidi i dr.). U mnogim zemljama se DDT označava kao ozbiljan zagađivač vazduha.

U Zakonu SR Srbije o zaštiti od zagađivanja vazduha10) kao zagađivači vazduha nabrojani su sledeći elementi, i to: 1) sumpordioksid; 2) čađ; 3) olovo; 4) olovosulfid; 5) arsen kao neorganska jedinjenja; 6) ugljendisulfid; 7) ugljenmonoksid; 8) azotni oksid kao NO-2; 9) flourovodonik; 10) oksidansi; 11) ugljovodonici korigovani na metan; 12) pepeo i inertna prašina do 300 mg/m2 na dan (čl. 3).

Kao glavni izvori zagađivanja vazduha mogu se smatrati i to:

1. rudarstvo i metalurgija;
2. hemijska, tekstilna, prehrambena i grafička industrija, kao i industrija gvožđa, gume, papira; takođe i građevinarstvo, brodogradnja itd;
3. termoelektrane i nuklearne elektrane;
4. gradski, drumski, železnički, rečni i vazdušni saobraćaj;
5. gazdinstva i preduzeća drvne industrije;
6. domaćinstva u gradovima i selima;
7. organizacije za proizvodnju i iskorišćavanje nuklearnih sirovina i proizvoda itd.

Zakon SR Srbije o zaštiti od zagađivanja vazduha (8/73) vodeći računa o naročitim izvorima zagađivanja vazduha, predvideo je da se odredbe tog zakona odnose na:

1. lokaciju, projektovanje, izgradnju i rekonstrukciju, kao i puštanje u rad objekata i postrojenja koje ispuštanjem štetnih materija mogu zagaditi vazduh (industrijski i zanatski objekti, termoelektrane, toplane, javne i druge poslovne zgrade, laboratorije, stambene zgrade i drugi objekti koji mogu zagaditi vazduh);
2. vozila koja imaju motore sa unutrašnjim sagorevaniem, lokomotive, lokomobile i brodove;
3. prevoz, smeštaj i uklanjanje svih štetnih materija koje u vidu gasa, prašine ili na drugi način mogu zagaditi vazduh;
4. uređaje za hvatanje i prečišćavanje gasa, pare, prašine i drugih otpadnih materija;
5. instrumente koji služe za otkrivanje i određivanje vrste i količine gasa, dima, pare, prašine i drugih štetnih materija koje mogu zagaditi vazduh (član 4).

Treba pomenuti da je Svetska zdravstvena organizacija 1962. godine donela globalni program u vezi sa borbom protiv zagađivanja vazduha. Ova organizacija smatra da je potrebno stalno praćenje nivoa zagađivača da bi se uočili trendovi i opravdanost preduzetih tehničkih mera za smanjenje zagađivanja. Ova organizacija razlikuje četiri koncentracije zagađivača:

1. ispod kojih nije konstatovano štetno dejstvo;
2. iznad kojih se manifestuje iritirajuće dejstvo, na osetljive organe, štetno dejstvo na vegetaciju, smanjenje vidljivosti;
3. iznad kojih se mogu smanjiti vitalne fiziološke funkcije i nastupiti hronično obolenje, pa čak i da ugrozi život;
4. koje daju akutne manifestacije oboljenja i smrt kod osetljivih osoba.

Odeljak IV: Stanje zagađenosti vazduha

Zagađenost vazduha predstavlja težak problem naročito za industrijski razvijene zemlje. Otuda su i te zemlje prve i preduzele mere u cilju zaštite vazduha od zagađivanja. Pri svemu tome stanje zagađenosti se sporo poboljšava.

U pogledu stanja zagađenosti zadržaćemo se naročito na podacima o zagađenosti pojedinih većih gradova i industrijskih naselja u našoj zemlji. Uzgred samo navodimo podatke zagađenosti u nekim drugim zemljama.

A. Stanje zagađenosti vazduha u pojedinim stranim zemljama

Prema jednoj novinskoj vesti, predeo oko reka Rajne i Rur, u Ruru glavnoj industrijskoj oblasti SR Nemačke čija su glavna obeležja rudnici kamenog uglja i čelična industrija, ubraja se u krajeve s najjačim vazdušnim zagađenjem na svetu.

U toku 1971. godine spustilo se na ovaj gusto naseljeni predeo — u nekoliko susednih gradova živi pet miliona stanovnika — oko 50.000 tona industrijske prašine manje nego prethdne godine. Pa, ipak, količina prašine koja padne na oblast između industrijskih gradova Duisburga, na zapadu i Dortmunda, na istoku (razdaljina 60 km) iznosi još uvek 210.000 tona godišnje, što odgovara količini prašine koja bi se mogla utovariti u 7.000 železničkih vagona.

Prirodno je da gradovi s velikim čeličanama stoje na čelu liste no zagađenosti prašinom. Dortmund »guta« najviše prašine — 31.000 tona. Pa, ipak, 650.000 stanovnika ovog grada živi čistije od stanovnika Duisburga, zato što 53 odsto površine grada sačinjavaju zelene površine i šume. U Duisburgu su najstarije fabrike čelika, a osim toga to je i najveća rečna luka na svetu, s vrlo velikim prometom robe. Na 500.000 stanovnika Duisburga spušta se godišnje 28.000 tona prašine.1)

U SR Nemačkoj je takođe konstatovano da vazduh dosta kvare visoke zgrade koje sprečavaju neophodno strujanje vazduha. Oblakoderi zadržavaju struje svežeg vazduha koji dolaze od okolnih šuma i planina, a u isto vreme ometaju oticanje istrošenog, koji je tih otrovnih gasova. U Rajnsko-Mainskoj oblasti, na širem području oko Frankfurta, snimljene su iz aviona infra-crvene toplotne slike pomoću kojih su postale vidljive i inače nevidljive vazdušne struje.2)

Tvrdi se da svaki veći grad u Sjedinjenim Američkim Državama ima zagađen vazduh. Savezna vlada procenjuje da više od 60 urbanih područja imaju krajnje ozbiljan problem zagađenosti vazduha, dok verovatno nijedan grad u Sjedinjenim Državama sa više od 50.000 stanovnika nema čist vazduh tokom cele godine. Posledice ovakve zagađenosti su česte pojave oboljenja: bronhitisa, astme, zapaljenja očiju, srčanih smetnji i šokova zbog nedostatka kiseonika. Tako smog postaje glavni ubica u Sjedinjenima Državama.3)

List »Informasiones« upozorava vlasti da je u Madridu postalo opasno disati — toliko je vazduh u glavnom gradu Španije zagađen.

Nedavna merenja su pokazala da je Madrid jedna od metropola sa najlošijim vazduhom. U poslednjih godinu dana je zagađenost samo izduvnim gasovima iz motornih vozila porasla za jednu četvrtinu, dok je u nekim delovima grada vazduh toliko zagađen da je postao opasan po život.3a)

B. Stanje zagađenosti vazduha u Jugoslaviji

1. Ni veliki gradovi i pojedina industrijska mesta u Jugoslaviji nisu pošteđeni posledica zagađivanja vazduha. Zagađenost vazduha naročito nastaje usled urbanizacije i industrijalizacije zemlje. Poznato je da je broj stanovnika 1921. godine iznosio samo oko 12 miliona stanovnika, a prema popisu iz 1971. godine taj broj se popeo na 20.504.516 stanovnika. Gustina stanovništva je 1921. godine iznosila 49 stanovnika po 1 km2, a 1968. godine ona se povećala na 78,9 stanovnika po 1 kvadratnom kilometru.

Dok je 1948. godine bilo samo dva grada sa preko 100.000 stanovnika, 1961. godine bilo ih je već sedam, sa tendencijom da stanovništvo u gradovima sa preko 100.000 stanovnika naglo raste. Dok je Beograd u 1948. godini imao 559.170 stanovnika, u 1971. godini porastao je na 1,046.000 ili u procentima za oko 87,1%. Pri tome se broj stanovnika u užem gradskom području grada Beograda povećao za 101,3%, što znači da se više nego udvostručio.

Stepen aerozagađivanja se pogoršava usled razvoja industrije, velike koncentracije motornih vozila, naročito u gradskim naseljima, sagorevanja čvrstih goriva u domaćinstvima, a sve to dovodi do opasne zagađenosti vazduha.

U 1971. godini stanje zagađenosti vazduha je stalno praćeno u 31 naseljenom mestu u Jugoslaviji, s tim što je povremenim mernjima utvrđeno da u oko 46 naselja u Jugoslaviji postoji zagađenost vazduha u većem ili manjem stepenu.

U 1971. godini je utvrđeno da u Beogradu oko 70 dana u godini ima velikih koncentracija štetnih materija iznad dozvoljenih normativa.4)

Atmosfera Beograda, kao velikog industrijskog grada intenzivno se zagađuje proizvodima tehnološkog procesa industrijskih objekata, produktima sagorevanja čvrstih i tečnih goriva, u ložištima industrijskih postrojenja i stambenih zgrada, izduvnim gasovima motornih vozila i uličnom prašinom.

2. U Beogradu se vrše više od 10 godina merenja zagađenosti vazduha, iako ne sasvim precizno i sistematski. Ta desetogodišnja praćenja stepena zagađenosti atmosfere u Beogradu nedvosmisleno pokazuju da je uže gradsko područje veoma zagađeno. Konstatovano je da zagađenost vazduha uglavnom dolazi od sumpordioksida, ugljenmonoksida, ugljenvodonika, nitroznih gasova, prašine, čađi i olova, čije koncentracije su često iznad dopuštenih.

Zapaža se da su procesi sagorevanja najčešći izvori zagađenosti vazduha. Broj zagađivača vazduha je veliki, a oni se međusobno razlikuju prema potrošnji goriva (količini i vrsti), tehničkoj opremljenosti i načinu rukovanja, zbog čega se smatra da su i mogućnosti za smanjenje emisije štetnih materija različite za svaki pojedini slučaj. Imajući u vidu navedene karakteristike zagađivača vazduha, a u skladu sa usvojenim akcionim programom mera za zaštitu vazduha od zagađivanja, Gradski sekretarijat za zdrvstvo i socijalnu politiku, angažujući naučno-istraživačke organizacije, razradio je program ispitivanja zgađenosti vazduha produktima sagorevanja iz ložišta.

U cilju realizacije navedenog programa najpre je izvršen popis ložišta na užem području grada Beograda početkom 1972. godine, sa ciljem da se prikupe podaci o lokaciji kotlarnica, potrošnji i vrsti goriva, karakteristikama tela, dimenzijama dimnjaka i uređaja za prečišćavanje dimnih gasova, načinu opsluživanja kotlova i uslovima stokiranja i isluženog goriva. Pri tome, pored ostalog, je utvrđeno da kotlarnice nemaju uređaje za prečišćavanje dimnih gasova i da sezona grejanja traje 180 dana godišnje.5)

U pomenutom saopštenju navode se još i brojke registrovanih kotlarnica, koliko njih troši čvrstog a koliko tečnog goriva; da li su to »veliki potrošači« ili su to manji potrošači (velikih potrošača na čvrsto gorivo ima 574, a na tečno gorivo 278, dok manjih potrošača ima 168 na tečno i 124 na čvrsto gorivo). Dalje je konstatovano da se u opštinama Stari Grad, Savski venac, Zemun i Čukarica troši više čvrstog nego tečnog goriva, dok je u opštinama Vračar, Voždovac, Zvezdara i Palilula stanje obrnuto. U opštinama sa dominantnom potrošnjom tečnog goriva, najveći potrošači su kotlarnice potrošnje preko 5 tona na dan, a u opštinama sa većom potrošnjom čvrstog goriva, najveći udeo u potrošnji imaju kotlarnice, grupe od 2—5 tona na dan. Najveća gustina i broj kotlarnica je u opštini Stari grad, sa oko 70% kotlarnica na čvrstom gorivu. Konstatuje se i to da kotlarnice industrijskih objekata troše oko 30% ukupne količine goriva i to nešto više čvrstog (35%) nego tečnog goriva (25%); kotlarnice stambenih zgrada i privrednih organizacija troše nešto više čvrstog nego tečnog goriva, dok toplane kao moderni objekti, uglavnom troše tečno gorivo.

U izveštaju Gradskog sekretarijata za zdravstvo i socijalnu politiku podnetom Skupštini grada Beograda (januar 1972. godine) konstatuje se da nađeni i prikazani rezultati aerosedimenta frapantno pokazuju koliko je stanje zagađenosti vazduha u izvesnim regionima našeg grada dobilo ugrožavajuće razmere i prešlo sve dozvoljive stepene klasifikovanja. Pri tome se naglašava da se radi o nedozvoljivom malom broju mernih tačaka i da neka najugroženija područja građa nisu bila permanentno praćena.

Rezultati merenja koncentracije sumpordioksida pokazuju da je ova najveća u centralnim delovima opštine Stari grad, gde su zgrade relativno visoke, ulice uske, saobraćaj vrlo intenzivan, a sistem toplifikacije zastareo. Naprotiv, na Novom Beogradu i Karaburmi, gde su povoljniji uslovi, koncentracija sumpordioksida kreće se u podnošljivim granicama.

U izveštaju je konstatovano i to, da su neki regioni veliki broj dana izloženi prekomernom zagađivanju. Tako, na primer, tačka u ulici Slobodana Penezića broj 35 smatra se jednom od najzagađenijih, jer se broj dana sa koncentracijom sumpordioksida iznad dopuštenih koncentracija kretao do 43% dana godišnje, a u pogledu čađi i do 90% dana godišnje.

U periodu od 1964. do 1967. godine na Savskoj padini bilo je čađi preko dopuštenih koncentracija u 60% dana godišnje. U Makedonskoj ulici zabeleženo je u 1965. godini 128, a u 1966. godini 129 dana sa koncentracijom sumpordioksida preko dopuštenih normi.

Tokom leta 1968. godine izvršena su ispitivanja količine štetnih materija poreklom iz motornih vozila na izabranim raskrsnicama u Beogradu, a istovremeno su vršena brojenja frekvence i vrste motornih vozila. Raskrsnice su izabrane kao reprezentante određenog gabarita. Ispitivane su sledeće materije (produkti sagorevanja benzina i dizel goriva), azotni okisdi, formaldehid, akrolein, benzin, benzol, toluol, ugljenmonoksid i olovo. Uzimanje uzoraka vazduha vršeno je po određenoj metodologiji; analize su rađene prema standardnim metodima.

Rezultati dobijeni navedenim merenjima pokazuju da je opšti nivo ispitivanih materija znatno iznad maksimalno dopuštenih koncentracija, izuzev akroleina, benzola i toluola. Zabrinjavajuće je visoka koncentracija ugljenmonoksida i olova. Štetno dejstvo ugljenmonoksida naročito utiče na saobraćajce/vozače Gradskog saobraćaja, vozače motornih vozila, prodavce, stanare oko velikih raskrsnica i prolaznike.

Upoređujući ovako visoke koncentracije materija koje zagađuju vazduh sa frekvencijom saobraćaja, u pomenutom izveštaju došlo se do zaključka, da nivo zagađivanja ne zavisi samo od broja vozila koja prolaze kroz određenu raskrsnicu, već daleko više od režima saobraćaja, od širine kolovoza i trotoara, nagiba ulica, postojanja zelene barijere, od visine zgrada koje okružuju raskrsnicu, pravca duvanja vetrova itd.

Na kraju u izveštaju se konstatuje da su dobijeni rezultati, kao i analize nedvosmisleno pokazali, da su pojedini delovi grada izuzetno jako zagađeni štetnim materijama, što se odražava na zdravstveno stanje stanovništva ovih rejona.6)

Smatra se da je Beograd opterećen aerozagađivanjem krivicom različitih faktora, od kojih su najvažniji sledeći: 1) nasleđeni iz prošlosti: stihijna izgradnja stambenih i industrijskih zgrada i pogona, nedostatak pravilnog zoniranja naselja, nepovoljnost saobraćajnica i dimenzija gradskih ulica, nedovoljnost zelenila, mnogobrojnost različitih domaćih industrijskih ložišta, najčešće lošeg kvaliteta, zastarelost u sistemu toplifikacije itd.; i 2) saveremeni: nagli porast broja saobraćajnih tokova, nedostatak garažnog prostora, povećanje broja centralnih i drugih ložišta u najgušće naseljenom gradskom tkivu itd.

Novija ispitivanja pokazala su, da se stanje zagađenosti vazduha naročito usled izduvnih gasova i motornih vozila u Beogradu stalno pogoršava. Ova merenja su vršena u toku 1972. godine, i to na deset tačaka, s tim da su to iste tačke na kojima je obavljeno merenje 1968. godine. Najveća koncentracija ugljenmonoksida je izmerena na sredini kolovoza u ulici Bulevar revolucije i ulici Kneza Miloša (8,9 puta više od MDK), a najmanje vrednosti su izmerene u ulici Bulevar Lenjina i ulici Pariske komune, (tj. za 4,8 puta više od MDK). U pogledu azotnih oksida zapaža da je najveće zagađenje na trgu Dimitrija Tucovića (tj. 2,1 puta veće od MDK), a najmanje u ulici Požeškoj i ulici Vojvode Micka, u ulici Bulevar Leniina i Pariske komune (0,9 puta od MDK). Koncentracije formaldehida su 1972. godine skoro šest puta veće u odnosu na vrednosti formaldehida u 1968. godini.

Zagađenje ugljen-monoksidom je 1968, godine prelazilo 4,5 do 12 puta MDK, u 1972. godini — 3,7 do 6 puta više od MDK. Iako je u posmatranom periodu broj vozila dva puta povećan, zapaža se da je zagađenost vazduha ugljenmonoksidom i azotnim oksidima smanjena, što se objašnjava da su u međuvremenu preduzete urbanističke mere i bolje regulisanje saobraćaja.7) Treba još istaći i to, da su ispitivanja koncentracije ugljenmonoksida u Terazijskom tunelu pokazale najozbiljniju situaciju, jer su pojedinačne vrednosti od 6,8 do 11,9 puta veće od dozvoljene. U tunelu ne postoje nikakvi ventilacioni sistemi, a ne vrši se ni prirodna ventilacija.8)

3. U Sarajevu je od 1965. godine putem Zavoda za zdravstvenu zaštitu bilo organizovano stalno merenje koncentracije sumpordioksida i čađi na sedam punktova postavljenih na karakterističnim mestima. Rezultati ispitivanja objavljuju se svake godine, a kontinuirano praćenje omogućuje izradu uporednih analiza. Posmatrajući rezultate ispitivanja proteklih godina primećeno je da su područja starog dela grada mnogo zagađenija od novih koja se pružaju u pravcu zapada. Naime, maksimalna koncentracija sumpordioksida u starom delu grada za 19 puta prelazi MDK (maksimalno dozvoljenu koncentraciju od 0,150 mg/m3/24 sata) i iznosi 2,823, dok je u novom delu grada 12 puta koncentracija veća od MDK i iznosi 1,752.

Slično je i sa koncentracijama čađi odnosno crnog dima. Stari deo grada ima maksimalnu koncentraciju za 31 put veću od MDK (0,050 mg/m3/24 sata) i iznosi 1,541, a za novi deo grada koncentracija prelazi MDK 17 puta i iznosi 0,855.

Rezime izveštaja za merenje vršeno u periodu od 1. 3. 1970. do 28. 2. 1971. godine bio je sledeći:

• maksimalne koncentracije sumpordioksida i čađi zabeležene su uvek u mesecu januaru kada su temperature najniže i kada je strujanje vazduha minimalno;
• Grad Sarajevo kao celina nalazi se samo pet meseci u granicama maksimalno dozvoljenih koncentracija štetnih materija, dok u ostalim mesecima oscilaturna krivulja prelazi MDK i dostiže svoju kulminaciju u mesecu januaru. Meseci mart, april, oktobar, novembar, decembar, januar i februar su meseci u kojima se grad nalazi izrazito aerozagađen;
• ispitivanje uticaja kretanja vazdušnih masa iznad grada pokazuju da u vremenskim situacijama kada postoji izrazito laminarna cirkukija, pa i bez obzira na pravac vetra, aerozagađivanja su veoma slaba, gotovo neznatna.

Glavni izvori aerozagađivanja u Sarajevu su: kotlarnice centralnih grejanja, domaća ložišta, industrija i saobraćaj.

1971. godine je u Sarajevu radilo 350 kotlarnica koje su služile, kako za industrijska postrojenja, tako i za zagrevanje stanova. Najveći broj kotlarnica koristi ugalj, dok se mazut odnosno tečna ulja manje koriste. Poslednjih godina oseća se ekspanzija tečnih goriva. Korišćenje električne energije i plina je veoma malo, iako ovi vidovi energije predstavljaju sa stanovišta zaštite vazduha najbolja goriva. Jedna bitna karakteristika kotlarnica je odsustvo bilo kakve tipiziranosti, jer su uglavnom zastupljeni svi tipovi i sistemi: toplovodni, vrelovodni, parni i dr. Takvo stanje kotlarskih postrojenja veoma otežava primenu odgovarajućih mera u svrhu smanjenja emisije štetnih materija. Ispitivanja stanja kotlarnica izvršenih od strane Zavoda za mehaničku procesnu tehniku Mašinskog fakulteta u Sarajevu pokazala su da postoji jedan znatan deo kotlarnica kojima bi se trebalo zabraniti svaki dalji rad. U referatu se konstatuje potreba da se kotlarnice najhitnije osposobe za tehnički ispravno funkcionisanje ili ukoliko popravka nije moguća, da se izvrši kompletna zamena postrojenja. Zastarelost postrojenja, nedovoljna kontrola certifikata fabričkih uređaja za centralna grejanja, odsustvo ispitivanja stepena emisije štetnih materija prilikom primo-predaje objekata centralnih grejanja na upotrebu, samo su neki vidovi koji doprinose povećanju aerozagađivanja. Važan element u radu kotlarnica predstavlja kvalitet goriva i način loženja. Ispitivanja su ukazala na mogućnost da se izborom kvalitetnih goriva i stručnim osposobljavanjem radnika mogu postići značajni rezultati.

Individualna ložišta i zgrade bez centralnog grejanja, za zagrevanje upotrebljavaju pretežno ugalj, drva kao i naftu (lož ulje), dok se elektro energija i plin neznatno koriste. Procenjuje se da oko 70% građana koristi individualne izvore zagrevanja. Sadašnja potrošnja uglja u sirovom stanju iznosi oko 300 hiljada tona u Sarajevu. Znatan deo koristi se u individualnim ložištima. U Sarajevu je podržana inicijativa pojedinih preduzeća za usavršavanjem uređaja za sagorevanje i proizvodnju bezdimnog goriva.

Električna energija predstavlja svakako najčistije gorivo sa aspekta čistog vazduha, ali se još nedovoljno koristi, kao izvor toplinske energije.

Plinovita goriva u Sarajevu imaju još manju potražnju. Konstatuje se da daljinsko zagrevanje plinom u Sarajevu ne postoji.

Saobraćaj: Veliki porast motornih vozila uz veoma uske saobraćajnice i još uvek nerešena pitanja prometa kroz grad postaje sve veći činilac u stvaranju aerozagađivanja u gradu. Predlaže se donošenje odgovarajućih propisa o zabrani upotrebe takvih vozila koja prekomerno zagađuju prizemne slojeve vazduha, sa izduvnim gasovima.

Posebni izvori aerozagađivanja u Sarajevu predstavljaju pojedine industrije praškastih proizvoda, prevoz rastresitog građevinskog materijala, nerešeno pitanje odlaganja otpadaka i dr.9)

Prema podacima koje iznosi dr Hamid Pašić iz Sarajeva10) Serajevo predstavlja drugi London, s obzirom da je zagađenost u Sarajevu poslednjih 10 godina toliko porasla da je Sarajevo u tom pogledu prevazišlo London. Sarajevo se nalazi u kotlini koja ima vrlo nesrećan položaj, sa stanovišta strujanja vazduha i njegovog prečišćavanja. Zbog posebnog geografskog položaja u Sarajevu se stvaraju magle, ali magla nije uzrok zagađenja vazduha, s obzirom da su u Sarajevu i pre 50 godina bile magle, čiji to nije predstavljalo opasnost, sve dok se nisu pojavili aerozagađivači. Ističe se da se vazduh u Sarajevskoj kotlini ponaša kao voda u jezeru: on ne otiče.

U radu Ljiljane Mitrović (iz Zavoda za zdravstvenu zaštitu Sarajeva)11) ističe se činjenica da je vazduh u Sarajevu postao naročito zagađeniji sa odgovarajućim porastom industrije i drugih izvora zagađivanja vazduha.

Drugi autori ističu da su u Sarajevu kao indikatori zagađivanja registrovane svakodnevne koncentracije sumpordioksida i čađi. Zavod za zdravstvenu zaštitu grada Sarajeva utvrdio je da je u toku jedne godine (od oktobra 1965. do septembra 1966. godine) koncentracija sumpordioksida iznad maksimalno dozvoljene koncentracije za pojedine delove grada iznosila i po 44 dana, od čega samo u jednom mesecu i to u januaru — 22 dana.

4. Situacija u Zagrebu ništa nije povoljnija od situacije u Sarajevu, jer se poslednjih godina situacija u pogledu zagađivanja vazduha znatno pogoršala. Zbog toga je i Skupština grada Zagreba na sednici od 26. decembra 1967. godine donela zaključak, da prihvati izveštaj Instituta za medicinska istraživanja i medicinu rada o problemu zagađivanja atmosfere, s naročitim osvrtom na atmosferu grada Zagreba; donet je srednjoročni program borbe protiv aerozagađivanja.12)

5. Poznato je isto tako da se vazduh iznad Zenice zagađuje u znatno većoj meri, s obzirom da taloženje po m2 na njenoj teritoriji iznosi do 1 tone zagađenja.

6. U Trbovlju se vazduh zagađuje naročito sumpordioksidom i to 30 puta više od normale, što predstavlja svakako zagađivanje u velikom stepenu.

7. Merenjima izvršenim u Celju i Mariboru isto tako utvrđeno je da je prisustvo sumpordioksida iznad onog standardnog i dopuštenog prisustva od 150 miligrama na 1 m3.

Na osnovu ovog kratkog pregleda može se zaključiti, da je i situacija u našim gradovima (van SR Srbije) vrlo nepovoljna u pogledu aerozagađivanja. Tako, na primer, kao što je već to istaknuto, u 1964. godini u Zagrebu samo u 33% dana u godini koncentracija štetnih materija bila je u granicama dozvoljenih standarda, a u 67% dana su štetne materije bile iznad dozvoljenog standarda, odnosno u 36% dana koncentracija štetnih materija prelazile su dozvoljenu granicu i to uzimajući najblaže kriterijume koji postoje u svetu. U istoj 1964. godini u toku tri zimska meseca i to samo u tri dana izmerena je koncentracija manja od 500 miligrama/m3 dok je u ostalim danima prelazila i 1.200 mg/m3 sa najvećim vrednostima i do 4.870 mg/m3 na dan.

Ističe se da su ovakve postignute vrednosti veće i od nekih koncentracija štetnih materija u Londonu i to u vreme čuvenog smoga iz 1952. godine.13)

8. Iz izveštaja Instituta za higijenu, epidemiologiju i mikrobiologiju Medicinskog fakulteta u Nišu od oktobra 1971. godine, utvrđuje se da situacija gradske klime Niša nosi sva obeležja u negativnom smislu. Situacija je otežana i zbog kotlinskog položaja naselja, gde je otežano oticanje zagađene atmosfere. Stanovanje isto tako značajno utiče na aerozagađivanje, jer razne aktivnosti stanovništva i individualna kućna ložišta pre svega izbacuju u atmosferu dosta neiskorišćenih produkata sagorevanja kao što su dim, čađ, sumpordioksid, pepeo itd. Ispitivanja su vršena nekoliko godina u periodu između 1966. i 1970. godine. Srednja godišnja vrednost sedimenata utvrđena u svim punktovima iznosila je i to 1966. godine: 305,3; 1967. godine 318,4; 1968. godine 335,6; 1969. godine 349; 1970. godine 313,5. Prosečna vrednost sedimenta za 1970. godinu za ceo Niš iznosila je 313,5 mgr/m2. Jedino u 1970. godini kao što se vidi iz ove tabele, postoji neznatno smanjenje koje je na nivou 1967. godine. Ističe se da je ovo poboljšanje posledica klimatskih uslova u 1970. godini, a ne poboljšanja higijenskih uslova.

Daljim ispitivanjem utvrđeno je da je u 1966. godini bilo 146 dana sa prisustvom sumpor-dioksida, 1967. godine 118 dana, a 1970. godine bilo je 136 dana broja ispitivanih uzoraka.

Isto tako i podaci u vezi sa ispitivanjem čađi pokazali su da su utvrđene prosečne vrednosti iznad dozvoljenih količina od 0,050 mgr/m3.

Od uzetih 110 uzoraka vazduha u cilju ispitivanja u kojoj meri zagađuju vazduh izduvni gasovi motornih vozila, 106 uzoraka ili 98% bili su iznad maksimalno dozvoljenih koncentracija po predlogu Saveznog zavoda za zdravstvenu zaštitu. Povećanje količine ugljenmonoksida izrazito je u letnjim mesecima, i to na punktovima gde postoji tranzit bilo putničkih, ili teretnih vozila u Nišu.14)

9. Bor je poznat kao grad u kome se od osnivanja rudnika vrši zagađivanje vazduha. Preko fabričkih dimnjaka izbaci se oko 5,5 milijardi kubnih metara dimnih gasova, koji u sebi sadrže oko 72 miliona tona sumpordioksida, 5 miliona kilograma prašine sa velikim procentom bakra itd. Sumpordioksid i štetni gasovi druge vrste ugrožavaju područje širine 8 a dužine 17 kilometara.

U Boru je najzagađeniji vazduh kod bolnice i u centru, u tačkama na koje vetar nanosi otpadne gasove topionice sulfidnih bakarnih ruda. Naselje na »2. kilometru«, je nešto manje zagađeno, a najmanje ono na »6. kilometru«. Sa udaljenjem od dimnjaka topionice opada koncentracija sumpordioksida i dok su koncentracije veoma visoke, dima u vazduhu Bora ima manje nego u Beogradu ili u Nišu. Glavni problem Bora su ogromne količine sumpordioksida, koje su dugogodišnjim dejstvom nanele velike štete okolini, zbog čega je neophodno vršiti stalnu kontrolu sadržaja na više tačaka u naselju i van njega.15)

U vezi sa zagađivanjem vazduha sumpordioksidom u Boru smatra se da je najveći uzročnik zagađenje emisija iz 100 m visokog zidanog dimnjaka. Iz rezultata ispitivanja stručnjaka Bora proizilazi sledeće:

1. godišnje se emituje oko 3,2 milijarde Nm3 zaprašenog gasa, koji zagađuje široko područje Bora;
2. godišnje se sa tom smešom gasova emituje oko 65 miliona Nm3 sumpordioksida, iz kojeg bi se mogle dobiti oko 300.000 tona sumporne kiseline godišnje;
3. godišnje ovaj gas odnese sobom oko 6.500 tona prašine, koja u gravitacionom polju biva istaložena na Bor i okolinu, te pored štetnog dejstva na ljude postepeno menja i sastav zemljišta;
4. u toku jedne godine sa svom prašinom nepovratno se izgubi oko 650 tona bakra.

10. U Svetozarevu je vazduh zagađeniji sumpordioksidom u blizini industrijskih pogona piva i mesnih proizvoda »Juhor«. Količina dima se kreće od 24, kod fabrike lak-žice, do 55 gama/m3 kod »Juhora«.

11. U šapcu je najzagađenija tačka kod »Zorke«, zatim kod Srednje medicinske škole, centar, a najmanje kod ATD-a, na periferiji grada. Koncentracija sumpordioksida se kreće od 28—-73 gama/m3. Sadržaj dima ne varira mnogo, u zavisnosti udaljenja od industrijskog pogona.

12. Vazduh Leskovca sadrži prosečno u toku godine sumpordioksid od 9—38 gama/m3, a dima od 54—60 gama/m3.

13. U Trepči je isto tako utvrđeno, da svakodnevno industrijska preduzeća i druga ležišta izbacuju 12,8 tona sumpordioksida, sa ukupno 35% drugih raznih nečistoća, a isto tako i oko 400 tona olovne prašine.

14. Atmosfera nad Kosovskom Mitrovicom ništa nije bolja, s obzirom da je na Kosovsku Mitrovicu 1964. godine svakog dana padalo oko 65 kilograma olova ili 23 tone olova godišnje. U nekim regionima Kosovske Mitrovice nataložilo se u 1969. godini i do 2.200 kg štetne industrijske prašine na m2.

Iz izloženog pregleda stanja zagađivanja vazduha u Jugoslaviji, a naročito na teritoriji SR Srbije, može se konstatovati:

1. da je prisustvo sumpor-dioksida i dima registrovano čak i u veoma visokim, nedozvoljenim koncentracijama. Nivo zavisi od vrste i kapaciteta lokalnih industrijskih postrojenja i broja ložišta individualnih i centralnih;
2. taložne materije stalno zasipaju naša naselja, u najvećem obmu oko industrijskih izvora, posebno termoelektrane iz dimnjaka a mnogo više sa deponija otpadnog pepela čestice ozbiljno ugrožavaju okolinu;
3. da su nađene vrednosti za ugljen-monoksid, azotne okside i formaldehide na raskrsnicama Beograda višestruko iznad maksimalno dozvoljenih što predstavlja stalnu opasnost po izloženo stanovništvo.

15. U vezi sa zagađivanjem vazduha treba pomenuti i mogućno zagađivanje vazduha putem radio-aktivnih materija. Stalno povećanje proizvodnje i primene radio-aktivnih izotopa u SFRJ, a posebno u SR Srbiji, i s tim u vezi nastajanje sve značajnijih količina otpadnih radio-aktivnih materija, nameću potrebu da se u cilju sprečavanja neželjenih posledica rešavanju problema otpadnih radio-aktivnih materijala da neophodan značaj. Konstatuje se, da ie zaključno sa 1972. godinom u Institutu »Boris Kidrič« u Vinči sakupljeno i uskladišteno 325 m3 čvrstih otpadnih radio-aktivnih materijala, od čega 300 m3 kategorije I i II, i 25 m3 kategorije III (klasifikacija Međunarodne agencije za atomsku energiju). U ove količine uključeni su i materijali visoke aktivnosti (na primer, kontaminirani visoko-radio-aktivnih gorivih elemenata).

Zaključno sa 1972. godinom sakupljeno je iz različitih institucija (Institut »Boris Kidrič«, Veterinarski fakultet, Medicinski fakultet, Instituta za biološka istraživanja, Onkološki institut i dr.) i uskladišteno oko 23.000 eksperimentalnih životinja kontaminiranih radio-aktivnim nuklidima, od kojih približno polovina je kontiminirana nuklidima dugog vremena poluraspada.

Isto tako na teritoriji Instituta »Boris Kidrič« nalazi se uskladišteno oko 560 m3 tečnih otpadnih radio-aktivnih materijala, koji sadrže radionuklide dugog vremena poluraspada.

Sve navedene količine, uskladištene privremeno na teritoriji Instituta »Boris Kidrič«, nalazili su se i nalaze se pod stalnom neophodnom kontrolom.18)

16. Iz jedne novinske vesti iz Pirota saznaje se da je balnica u Pirotu okružena fabrikama i da je prema nalazu stručnjaka vazduh toliko zagađen, da je boravak u bolnici i zdravom čoveku nepodnošljiv. U toku letnjih dana iz tekstilnih, kožarskih i gumarskih fabrika dolazi težak zadah, a da nevolja bude veća, u neposrednoj blizini je i železnička stanica.19)

17. Prema novinskim izveštajima, ni Skoplje se ne može pohvaliti čistoćom vazduha. Svako ko dolazi u Skoplje iz bilo kog pravca, može primetiti poveći oblak dima i gasova, koji nepomično lebde nad gradom. Preduzeća ne vode računa o filterima, dok je najveća opasnost od svakodnevnog crnog oblaka koja dolazi iz pravca Skopske železare.20)

18. Na osnovu naučnih proučavanja pokušano je da se ustanove određene norme, na osnovu kojih bi se moglo izvršiti razvrstavanje naselja u pojedine kategorije. Tako su na primer, utvrđene sledeće norme:

1. naselje se smatra čisto, ako se u vazduhu dokaže količina taložne materije do 100 m/m2/dan (srednja godišnja vrednost);
2. slabo zagađeno naselje — do 200 mg/m2/dan;
3. srednje zagađeno naselje — do 300 mg/m2/dan;
4. znatno zagađeno naselje — do 500 mg/m2/dan;
5. jako zagađeno naselje — do 700 mg/m2/dan;
6. ogromno zagađeno naselje — više od 700 mg/m2/dan.

Iz sledeće tabele može se videti u kojoj je količini vazduh u našim gradovima i industrijskim naseljima zagađen:

Zagađenje
Slabo	Srednje	Znatno	Jako	Ogromno
Velika Plana	Grdelica	Šabac	Trepča	Veliki Crljani
Vučje	Leskovac	Beograd	Bor	i okolina
—	Smed. Palanka	Mladenovac	—	—
—	Pančevo	Loznica	—	—

Podaci iz ove tabele pokazuju da su naselja u okolini termo-elektrana ogromno zagađena, ali da su isto tako zagađena vrlo jako i industrijska naselja — Bar i Trepča, dok su i Beograd, Mladenovac, Loznica i Šabac, kao naselja znatno zagađeni.21)

19. Navešćemo i neke podatke u vezi sa zagađenošću vazduha sumpordioksidom u pojedinim gradovima, i to: Bor — 192 mg/m3, Beograd — 132, Osaka 120, Meksiko Siti — 90, Tokio — 90, Stokholm — 61, Leskovac — 35, Pančevo — 22.

Nije potrebna nikakva precizna analiza da bi se došlo do zaključka da je stanje zagađenosti vazduha sumpordioksidom u Boru i Beogradu najveće u poređenju sa zagađenošću u drugim velikim gradovima.22)

Odeljak V: Uticaj i dejstva zagađene atmosfere

Uticaj i dejstvo zagađene atmosfere mogu se svrstati uglavnom u četiri grupe, i to:

1. na zdravlje ljudi;
2. na biljni svet;
3. na životinjski svet;
4. ostale vrste uticaja i dejstva zagađene atmosfere.

1. Uticaj i dejstvo zagađene atmosfere na zdravlje Ijudi

I — Na osnovu mnogih proučavanja kako u stranim zemljama, tako i u našoj zemlji utvrđeno je da zagađena atmosfera izaziva veoma štetne posledice po zdravlje Ijudi, tj. izaziva u znatno većoj meri oboljenja respiratornih organa.

Veličina rizika kome je danas izloženo stanovništvo industrijskih centara i gradova sa gustim automobilskim saobraćajem može se sagledati ako se uzmu u obzir podaci o tome da je unošenje vazduha u pluća količinski značajniji od unosa u organizam hrane i vode. Težina vazduha koju u toku 24 časa udahne odrasla osoba iznosi oko 15 kilograma, dok se prosečno dnevno unese oko 2 kilograma hrane i oko dva i po kilograma vode.

Utvrđeno je da naročito velika opasnost po zdravlje stanovnika predstavlja dugotrajna, gotovo svakodnevna izloženost zagađenoj atmosferi u velikim gradovima. Sasvim direktno posledice ovakvog, trajnog, štetnog delovanja zagađenog vazduha predstavlja hronični bronhitis — zapalenje dušničnih cevi i strukturne promene koje se javljaju u plućima u kasnijem toku bolesti. Ova dugotrajna hronična bolest u poznim stadijumima dovodi i do popuštanja srca. * 13

Za nastanak hroničnog bronhitisa ove veoma rasprostranjene bolesti, na čiji se progresivan tok može relativno malo uticati, od uticaja su pored zagađenosti vazduha i drugi činioci. Na prvo mesto dolazi pušenje. Mada i lokalni klimatski uslovi — vlažna, hladna klima sa čestom maglom — pogoduju nastanku hroničnog bronhitisa, značaj zagađenja vazduha za pojavu ove hronične bolesti nesumnjivo je dokazan, jer je hronični bronhitis češći kod stanovnika industrijskih centara.

Ima isto tako ozbiljnih studija koje pokazuju da je rak pluća češći kod stanovnika urbanih područja, što nije slučaj sa ovom teškom bolešću na drugim organima. Mada opsežna ispitivanja mehanizma nastanka zloćuđnih tumora ukazuju na više različitih elemenata nastanka ovih promena (genetski faktori, virusi i drugo), među kojima uticaji iz spoljašnje sredine predstavljaju samo jedan, ne mogu se zanemariti izvesne činjenice. Pomenuti statistički podaci i činjenice da su u atmosferi u više gradova Engleske, Sovjetskog Saveza i Amerike nađene čestice materija koje kod eksperimentalnih životinja izazivaju pojavu raka (benzopiron i neki teški metali) ukazuju na moguću vezu između pojava raka na plućima i zagađenosti atmosfere. I ovde, kao i kod hroničnog bronhitisa, pušenje predstavlja dodatnu opasnost.

Štetne posledice zagađenja vazduha u gradovima počinju da predstavljaju prvorazredni medicinski problem. Umesto kolere, tifusa i drugih zaraznih bolesti, hronični bronhitis, emfizem pluća i ostale bolesti organa za disanje za čiju je pojavu zagađenost atmosfere velikim’ delom odgovorna, postaju sve ozbiljniji medicinski problemi.

Na štetnost zagađenog vazduha za organizam čoveka utiču i lokalni klimatski faktori. Dobro su poznate oblasti u visoko industrijalizovanim zonama u kojima u određenoj klimatskoj situaciji zagađenost vazduha postaje naročito opasna po zdravlje stanovništva.

Mi ćemo navesti neke podatke o posledicama aerozagađenja u nekim stranim zemljama, a zatim i podatke koji su uočeni u našoj zemlji.

II — Katastrofalan sticaj klimatskih okolnosti zabeležen je u zimu 1930. godine u Belgiji u dolini Meze. Nagla promena temperature i gusta magla, sprečili su svako kretanje vazduha koji je lokalna industrija punila zagađenjima. Trećeg dana trajanja ovakve situacije hiljade ljudi su se žalili na smetnje pri disanju i grebanju u guši. Narednih dana se smrtnost desetostruko povećala. Umirale su starije osobe, hronični srčani i plućni bolesnici. Neposredan uzrok nikada nije pouzdano utvrđen, mada je najviše optuživan sumpordioksid, pored metalnih oksida.

Slične i veće katastrofe beležene su poslednjih decenija u Londonu, Jokohami i mnogim američkim industrijskim centrima (Nju Orleans, Donora i Pensilvaniji). Nisu bile pošteđene ni znatno manje industrijalizovane zemlje odnosno njihovi industrijski centri, kao što je to bio slučaj u Paza Riku u Meksiku.

Situacija je naročito alarmantna u nekim gradovima u kojima klimatski faktori i reljef zemljišta često ograničavaju kretanje vazdušnih masa.

»Smog« Los Anđelosa je već poslovično poznat. Međutim, ova pojava, čije ime označava da je u pitanju zagađenje vazduha koje nije ni dim ni magla, već kompleksna smeša gasova, čvrstih čestica i tečnih kapljica, sve češće se dešava i u drugim industrijskim i saobraćajnim centrima Amerike i Evrope. Kod pojave smoga zagađenja se nagomilavaju u vazduhu, jer je normalno kretanje vazduha, a samim tim i kretanje čestica zagađenja u više slojeva, onemogućeno neobičnim rasporedom temperature u pojedinim slojevima atmosfere. Normalno su donji slojevi vazduha, oni pri zemlji, topliji. To omogućuje strujanje vazduha naviše, a samim tim i kretanje zagađenja iz nižih u više. Kad dođe do obrazovanja »smoga« temperatura viših slojeva vazduha je veća od one pri zemlji, tako da je strujanje vazduha i zagađenja koje vazduh sadrži i njegovo prelaženje u više slojeve onemogućeno.

Prema ispitivanjima u nekim industrijski razvijenim zemljama (Velika Britanija, SAD, Holandija itd.), konstatovano je da:

1. aerozagađivanje dovodi do postepenog masovnog trovanja stanovništva;
2. povećanje stepena zagađenosti vazduha uslovljava porast akutnih respiratornih oboljenja, slabljenje imuno-bioloških funkcija, pojačanu sklonost ka oboljenjima i povređivanju, što izaziva češće odsustvovanje sa posla i povećava procenat invalidnosti radne populacije;
3. zagađen vazduh dovodi do povećanja smrtnosti od hroničnih respiratornih odoljenja (smrtnost od respiratornih oboljenja u velikim gradovima dva puta je veća od smrtnosti u malim naseljima, a tri puta veća nego u seoskim naseljima);
4. rak pluća češće se javlja kod ljudi koji žive u atmosferi zagađenoj sa kancerogenim materijama (ima ih u zagađenom vazduhu gradskih regiona);
5. usled zagađenosti vazduha javljaju se u određenim slučajevima napadi bronhijalne astme u epidemijskoj formi kod dece i odraslih;
6. stanovništvo izloženo dejstvu zagađenog vazduha iz motornih vozila ugroženo je usled neprekidnog udisanja olovnih isparenja;
7. zagađenje vazduha česticama i toksičkim gasovima izaziva mnogo teži efekat na respiratorni sistem od dejstva svakog elementa ponaosob; itd.

Epidemiološka ispitivanja uticaja zagađenog vazduha na zdravlje stanovništva pokazuju, da su u sredinama gde je došlo do visokog stepena zagađenosti vazduha, u velikom porastu oboljenja disajnih organa (dušnika, bronhija, pluća), alergijska oboljenja (astmatični bronhitis i dr.), maligna obolenja (rak disajnih organa, pluća, kože) i slična oboljenja.

Izveštaji Ministarstva zdravlja Velike Britanije (u kojoj se od 1950. godine intenzivno prati situacija i sistematski proučavaju posledice zagađenosti vazduha, a od 1956. godine sprovode zakonski programi mera protiv zagađivanja vazduha), pokazuju da u toj zemlji boluje, iz godine u godinu oko 500 hiljada lica od hroničnog zapaljenja bronhija, koje izazivaju udisanje zagađenog vazduha i pušenje. Ovo dovodi do smrti oko 30.000 lica godišnje, od kojih, utvrđeno je naučno, većina ne bi umrlo da nije imalo hronično patološko stanje na plućima, koje vodi ka hroničnom oboljenju srca. Ovo takođe izaziva pojačanu invaziju zahteva za bolničkim lečenjem, zbog čega se utroši oko 20 miliona bolničkih dana godišnje, sa očiglednim materijalnim posledicama.

Dugotrajna naučna praćenja dokazala su da je smrtnost od ovih bolesti najveća u regionima u kojima se ne sprovode mere zaštite od zagađivanja vazduha, da postepeno opada u regionima gde se sprovodi ili je sproveden određeni program mera, a najniže u regionima u kojima do zagađivanja vazduha nije ni došlo.1)

U nekim zemljama isto je tako zapaženo da oboljenja kože i bledilo lica predstavljaju takođe simptome kod rudara iz ugljenokopa i građana zaposlenih u velikim gradovima, a kao posledica zagađivanja atmosfere. Ovo su utvrdili dermatolozi. Koža je najveći ljudski organ, ističe dr Ivan Lubov poznati dermatolog, a osnovna je funkcija da zaštiti čoveka od toplote, prašine, vetra, sunca, hladnoće i radioaktivnih otpadaka. Ispitivanja su pokazala da koža, dok je čovek mlad, pruža veći otpor svim navedenim »napadačima«, posebno zagađenom vazduhu, ali da upravo zagađena okolina prvenstveno utiče na »starenje kože«. Zato i mladi ljudi u velikim gradovima brzo dobijaju bore i starački izgled, a još je opasnija od svega toga činjenica, da »stara koža« postaje neotporna i propušta radioaktivne čestice, izazivajući razna trovanja i oštećuje disajne organe.2)

Prema zaključcima jedne studije, koju su po nalogu Agencije za zaštitu ljudske okoline u SAD izradili stručnjaci kompanije »Dženeral-elektrik«, biće možda neophodno da se zabrani dalje korišćenje prizemlja nekih zgrada u centru Njujorka — kako u stambene tako i u poslovne svrhe, Jer, postotak ugljenmonoksida u njima je isto tako visok, kao i na vrlo prometnim gradskim saobraćajnicama.3)

Francuski medicinski autoritet dr Anri Pekinjo, profesor Medicinskog fakulteta u Parizu, izjavio je da bi se prosečni ljudski vek mogao produžiti za tri do pet godina — kada bi se zagađenost vazduha u visoko industrijalizovanim područjima smanjila samo za polovinu.

Govoreći na medicinskom kongresu u Rimu, posvećenom pitanjima ekologije, profesor Pekinjo je takođe rekao da bi se smanjenjem zagađenosti moglo izbeći 25 odsto smrtnih slučajeva od raka pluća i 15 odsto od srčanih oboljenja.

Italijanski lekar dr Đuzepe Đunki je upozorio na opasnost od hroničnog obolevanja disajnih organa usled zagađenosti vazduha u radnim prostorijama pa se radikalno poboljšanje higijenskih uslova u radnim prostorijama ne može dalje odlagati.4)

Grupa američkih naučnika je nedavno izvršila značajne eksperimente s namerom da pokaže kolika je uzajamna povezanost između zagađenog vazduha i kanceroznih oboljenja.

Jedna grupa ćelija uzetih iz embriona miševa i hrčka »inficirana« je virusom RLV koji pod normalnim uslovima ne izaziva nikakve maligne promene na ćelijama. Druga grupa ćelija nije bila »inficirana« nijednim virusom. Pokazalo se da ćelije koje nisu bile inficirane u dodiru sa smogom ili benzopirinom nisu ispoljile nikakvu promenu. Međutim, ćelije sa virusom RLV u prisustvu benzopirina ili smoga koji je uzet sa filtera jednog od najzagađenijih gradova u SAD, pretvorile su se u ćelije tumora. Smog je, inače, 600 puta aktivniji kao izazivač promena nego benzopirin.

Na osnovu ovih rezultata jasno proizilazi da su patološke promene s RLV, u vezi, s nekim supstancama koje se nalaze u zagađenom vazduhu. Neidentifikovane supstance, kao izazivači bolesti, deluju i u veoma malim zapreminama vazduha. Na osnovu ovih poražavajućih rezultata nije teško zaključiti kakvu opasnost po zdravlje predstavlja vazduh zagađen otpacima od sagorevanja industrijskih procesa.

Inače, izračunato je da se u čovekovim plućima, ako život traje 70 godina, nataloži 100 grama uglja, 120 miligrama benzopirina, 36 miligrama arsenika, znatne količine otrovnih supstanci.5)

Izduvni gasovi guše Los Anđeles. Ako gradske vlasti ništa ne preduzmu da se smanji zagađenost vazduha u Los Anđelesu, ovaj grad bi mogao da ostane pust već kroz nekoliko godina — jer će stanovnike ugušiti izduvni gasovi iz automobilskih motora.

Doktor Bertram Kanou, profesor preventivne medicine i šef katedre za prirodnu sredinu na Medicinskom fakultetu Ilinoisa, smatra da je zagađenost atmosfere u Los Anđelesu već sada tako velika, da utiče na organizam njegovih stanovnika koji gube svoju prirodnu otpornost protiv bolesti. Time se objašnjava sve veći broj slučajeva ranog umiranja od srčanih i hroničnih bolesti pluća.6)

U Japanu se poslednjih godina konstatuje veliki broj oboljenja respiratornih organa usled zagađenja vazduha. Ovde dajemo kratak pregled područja i oboljenja.

Pregled označenih područja i oboljenja od aerozagađivanja u Japanu

Označena područja	Označene bolesti
Grad Jokohama (obalna područja Tsurimi)	–
Grad Kowasaki (područja Daishi i Tojina)	hronični bronhitis
Grad Fuji (centralna područja)	bronhijalna astma
Grad Joncaichi (obalna područja)	astmatični bronhitis
Grad Osaka (područje Nishi Jodogowa)	emfizem pluća
Grad Amađasaki (južna i istočna područja)	i njihove komplikacije

U Japanu su istraživači otkrili da izduvni gasovi automobila sadrže sem drugih štetnih zagađivača atmosfere i cijanid. Japanski istraživači izražavaju sumnju da cijanid, posredstvom složene interakcije sa drugim zagađivačima vazduha, možda stvara gust i zagušljiv beli smog. Japanski istraživači su našli da u jednom kubnom metru ima 0,1 do 0,7 miligrama cijanida, kada je motor u praznom hodu, a prilikom pokretanja i ubrzanja, ta se količina penje čak do 4,5 miligrama.8)

III — 1. Iz referata podnetih na Simpozijumu Srpske Akademije nauka, održanom 1973. godine, a zasnovanih na istraživanjima izvršenim u zemlji a posebno u SR Srbiji, proizilazi da postoji tesna veza između zagađene i izmenjene sredine, a posebno između zagađene atmosfere i oboljevanja stanovništva.

U zaključcima i preporukama sa Naučnog skupa u Beogradu, održanom 1973. godine, konstatuje se, da se usled zagađenog vazduha susreće porast morbiliteta od hroničnih oboljenja organa za disanje, od kojih u SR Srbiji boluje 176.000 — osoba. Najverovatnije je polovina ovih oboljenja izazvana izmenjenom i zagađenom sredinom, a dobrim delom i zagađenom atmosferom. Ovo se zaključuje iz činjenice da u gradovima SR Srbije boluje od njih 22—60 lica a u čistim naseljima samo 9,8 lica na 1000 stanovnika. Kod ovih bolesnika su često akutna pogoršanja osnovnih oboljenja i odsustvovanja sa posla kao posledica zagađene sredine, a što nanosi velike materijalne gubitke.

Naročito značajno je što se hronična oboljenja organa za disanje javljaju češće u mlađim dobrim grupama u zagađenim, nego u nezagađenim sredinama. Zagađena i izmenjena sredina znatno doprinosi pojavi akutnih oboljenja organa za disanje, od kojih oboljevaju blizu dva miliona stanovnika u SR Srbiji. Od prosečno 12 dana bolovanja godišnje svakog aktivnog osiguranika, preko 8 dana dolazi na bolest organa za disanje. Rak pluća, nekada sasvim retka bolest, u sadašnjem periodu je u stalnom porastu. U zagađenom delu Beograda morbilitet od raka pluća se udvostručio poslednje decenije u poređenju sa brojem slučajeva u periodu 1950—1960. godine. Astma, veoma teška alergična manifestacija, u tesnoj je vezi sa izmenjenom i zagađenom sredinom. Porast morbiliteta od astme konstatovan je u naseljima sa povećanim aerozagađivanjem i izmenjenom sredinom.

Poremećaj okoštavanja skeleta, zaostajanje u razvoju dece, učestalost rahitisa, pojava hipohromne anemije i polimorfizma eritrocita takođe mogu biti posledice zagađene sredine, odnosno u vezi sa nedozvoljenom koncentracijom čađi, sumpordioksida i drugih materija. U zagađenoj atmosferi ugljenmonoksidom radna sposobnost eksponiranog stanovništva je smanjena. Olovo iz motornih vozila izaziva poremećaje u biohemijskim reakcijama organizma.9)

2. Dinamični procesi urbanizacije, industrijalizacije, razvoj saobraćaja i sl. koji su u posleratnim, a naročito u poslednjim godinama zahvatili Beograd, izazvali su zabrinjavajuće povećanje stepena zagađenosti vazduha, sa teškim medikosocijalnim i ekonomskim posledicama po zdravlje stanovništva u celini, a naročito stanja dece, omladine, radnika i starih lica.

Kao što pokazuju primeri i drugih velikih gradova stranih zemalja, do stalnog povišenja intenziteta zagađenosti vazduha u Beogradu došlo je uglavnom zbog toga, što se uporedo sa razvojem grada i njegove industrije nisu preduzimale odgovarajuće mere za suzbijanje i smanjenje štetnih dejstava toga razvoja.

Sa ispitivanjem stepena zagađenosti vazduha i posledica koja izaziva zagađenost, zdravstvena služba Beograda otpočela je 1962. godine, od kada se vrše trajna i povremena sistematska merenja zagađenosti vazduha na različitim punktovima na užoj teritoriji grada.

U vezi sa štetnim dejstvima zagađenog vazduha na zdravlje ljudi u Beogradu zdravstvena služba je konstatovala, da od 1000 registrovanih osiguranika kod lekara opšte medicine u domovima zdravlja u centralnim regionima grada Beograda ima 43 obolelih od hroničnog bronhitisa, dok je u jednoj ispitivanoj grupi u Ivanjici bilo samo 10 na 1000 osiguranika. Prema tome, moglo bi se grubo zaključiti, da na oko 300 hiljada stanovnika koji stanuju u centru grada ima najmanje 15.000 bolesnika od hroničnog bronhitisa. Izneti podaci ukazuju na povezanost pojave hroničnog bronhitisa sa mestom stanovanja, odnosno sa stepenom zagađenosti vazduha na ovim područjima, a što ima za posledicu stalni porast oboljenja. Pri svemu tome prikupljeni podaci nisu dovoljni da u potpunosti prikažu stvarni odnos uticaja zagađenosti vazduha po opšte zdravlje građana, zbog čega je neophodno pristupiti planskom i organizovanom ispitivanju ovih problema.

Treba istaći, isto tako, i da se smrtnost od raka pluća stalno povećava. Statistike pokazuju da je na 100 hiljada stanovnika u Beogradu 1955. godine bilo 11,8 smrtnih slučajeva, 1958. godine 12 smrtnih slučajeva, 1961. godine 17 smrtnih slučajeva, 1964. godine 17,3 smrtnih slučajeva.

Zapaža se međutim, da je smrtnost od raka pluća u sedam beogradskih opština različita a što zavisi i od koncentracije stanovništva, stambene izgrađenosti, dnevne frekvencije motornih vozila itd.

Smrtnost od raka pluća na 100 hiljada stanovnika po opštinama

Opština	Period 1954—1961. g.	Period 1962—1965. g.
1. Stari grad	14	28
2. Vračar	16	32
3. Palilula	12	20
4. Voždovac	9	16
5. Zvezdara	11	14
6. Savski venac	12	16
7. Čukarica	2	5

Na osnovu podataka ove tabele može se konstatovati da postoji porast smrtnosti od raka pluća u celini, s tim što je u pojedinim opštinama smrtnost od ovog oboljenja više izražena (Vračar, Stari grad, Voždovac, Palilula).10)

Iz navedenih podataka može se zaključiti da su posledice po zdravlje po karakteru, toku i prognozi teške, a po obimu masovne i već na sadašnjem nivou zahtevaju potrebno preduzimanje mera u cilju ne samo da se spreči svako povećanje obima zagađenja vazduha, nego i da se postojeće dovede u granice koje neće štetiti zdravlju.

2. Uticaji i dejstva aerozagađivanja na biljni svet

Poznato je da je vegetacija, sa izvesnim nijansama, osetljiva naročito na dve vrste zagađivača vazduha, koji su inače najčešći u mnogim zemljama, naročito u Francuskoj, i to: a) sumpordioksid i b) fluorhidrična kiselina. Sastojci fluora koje izbacuju fabrike aluminijuma, fabrike superfosfata, briketarnice i dr. predstavljaju najtoksičnije štetnike vegetacije.

Uočeno je takođe da četinarske šume zbog prisustva čestica i sastojaka fluora iščezavaju postepeno, a katkada postoji i pretnja potpunom iščezavanju. Slučajevi alpskih ili pirinejskih dolina su karakteristični primeri za ovu evoluciju prirodnih šuma. Značaj količine mrtvih šuma koje se svake godine utvrđuje, dopušta da se predvidi mogućnost iščezavanja vegetacijskog pokrivača. Tako, na primer, u dolini Loare u toku 10 godina skupljeno je na 11 šumskih područja koje predstavlja oko 3.000 hektara više od 50% mrtvog drveta, tj. 55.000 m3 od ukupno 120.000 kubnih metara. Ove cifre ukazuju na dramatični karakter jedne situacije koja se karakteriše pogoršavanjem u toku poslednjih 10 godina.

Vrlo teška oštećenja pojavljuju se na leguminoznim biljkama (lucerka), na vinovoj lozi, na nekim voćkama (kruškama i šljivama), kao i na povrću.

Iščezavanje drveća na granici šuma olakšava penetraciju dima i drugih škodljivih sastojaka u vazduh u unutrašnjosti šume, susedne parcele se progresivno osvetljavaju i povećava se mortalitet šume.

Utvrđeno je da su oko 400.000 hektara šume oštećene zagađivačima, a naročito u oblastima Lajpciga, Rura, Tiringije itd. Na jednoj trećini ove površine šumama preti potpuno iščezavanje.

U Poljskoj skorije informacije dopuštaju da se utvrdi da se 176.000 hektara šuma nalazi pod škodljivim uticajem industrijskih štetnih zagađivača i da se 25.670 hektara nalazi u zoni gde su prouzrokovane znatne štete.* 11)

Ispitivanja, iako ne stalna i sistematska, zdravstvene službe u Beogradu utvrdila su da aerozagađivanje ima i štetna dejstva na vegetaciju, a što može biti veoma osetno i što dolazi do izražaja u industrijskim naseliima. U Beogradu je zapaženo da na vegetaciju najtoksičnije dejstvo imaju: fluor, fluorovodonik, hlor, hlorovodonik, sumpordioksid, amonijak i smog.

Prema ispitivanju domaćih pedologa, u basenu Borskog rudnika zemljište je pretrpelo jaku degradaciju. Ugroženo područje obuhvata atare prada Bora i sela Brestovca, Kraljeva, Oštrelja i Slatine, a delimično Bučia i Zlota, tako da iznosi oko 21.000 hiektara. Prodor kiseline u zemljišta ide do dubine od 20 cm, ali taj se sloj spira vodom i odnosi vetrom, a sumpordioksidi i kiselina nailaze na nove slojeve. gde se proces destrukcije i dalje širi u dubinu. Usled dejstva sumpordioksida propadaju i šume, tako da dolazi do erozivnih posledica.12)

3. Uticaj i dejstvo aerozagađivanja na životinjski svet

Svakako da su domaće životinje koje su osetljive na sva štetna dejstva aerozagađivanja, izložena povećanom riziku oboljevanja u zoni štetnog zagađenja vazduha zbog direktnog unošenja štetnog agensa ne samo putem vazduha, nego i ispašom na zagađenim terenima i na drugi način.

Međutim, može se konstatovati da ovo pitanje u našoj zemlji nije dovoljno proučeno, zbog čega se svakako tom pitanju mora pokloniti takođe posebna pažnja.

Međutim, jedna novinska vest upozorila je da opasnost od zagađivanja životne sredine preti i pticama.

Tokom druge polovine septembra, stanovnici severoistočne kanadske provincije Edvard Ajlend zaprepašćeno su posmatrali kako ptice, ukočene, padaju iz oblaka na ulice priobalnih gradića i naselja.

Grupa biologa i stručnjaka za zaštitu prirodne sredine utvrdila je, posle dvodnevnog ispitivanja, da su ovoj pojavi uzrok DDT i ostali pesticidi koji se upotrebljavaju za prskanje drveća i raščišćavanje reke Prins Rupert. Stradale su one ptice koje se hrane plodovima drveća, uglavnom ptice pevačice, a pretpostavlja se da su nastradali orlovi, gavranovi i sove koji se sve ređe čuju i vide u šumama ove oblasti.

Kanađane još više zabrinjava podatak iz izveštaja stručnjaka koji ukazuje na mogućnost i mnogo težih posledica zbog upotrebe hemikalija protiv biljnih štetočina — mnoge životinje i biljne vrste su ugrožene ili čak izložene uništenju usled trovanja pesticidima.13)

4. Ostala štetna dejstva usled aerozugađivanja

Pored iznetih uticaja i štetnih dejstava koja nastaju usled aerozagađivanja ističe se, da aerozagađivanje može prouzrokovati i druge razne vrste materijalnih šteta, kao što su:

1. korodiranje građevinskog materijala i konstrukcija (mostova, krovova, dizalica, stubova, dalekovoda i sl.);
2. ubrzano starenje i propadanje fasada zgrada i metalnih materijala;
3. pojačano habanje mašina alatljika;
4. brže korodiranje i propadanje motornih vozila;
5. pojačano prljanje rublja i odela građana, što opet izaziva povećanu potrošnju deterdženata i zagađivanja vodotoka;
6. ubrzano truljenje i propadanje životnih namirnica, usporavanje razvoja voća i povrća u blizini zagađivača itd.

Zbog navedenih štetnosti i posledica, privreda u celini, kao i pojedine radne organizacije i građani, trpe neposredne i posredne štete, o čemu nema tačnih pokazatelja, na primer, za grad Beograd. No, prema podacima iz literature, godišnji gubici zbog posledica aerozagađivanja iznose u Francuskoj od oko 2,35 milijardi franaka, u SAD oko 2 milijarde dolara, Velikoj Britaniji oko 500 miliona funti sterlinga.

Treba istaći, da aerozjagađivanje može da bude od štete i po istorijske spomenike. Tako, na primer, pre izvesnog vremena je objavljena vest da hramu Partenonu na atinskom brdu Akropolju prete štetna i opasna dejstva usled zagađenosti vazduha, kao i od posledica »eksplozije vazduha« koje nastaju kada avion pređe brzinu zvuka. U studiji objavljenoj prošle godine, stručnjaci UNESKO-a su podrobno obrazložili potrebu, da se jedinstveni Partenonski spomenici uklone, kako bi se zaštitili od posledica zagađenog vazduha. U studiji, se između ostalog, predlaže da sve što se može demontirati treba što pre da se prebaci u Akropoljski muzej, i da bude zamenjeno kopijama, dok god nauka ne otkrije efikasan hemijski proces ili neki drugi postupak za konzervaciju mermera.14)

Venecijanske bronzane konje nagriza rđa. — Jedan od četiri čuvena bronzana konja koji vekovima krase vrh fasade Bazilike svetog Marka u Veneciji, uklonjen je januara 1974. sa svog postolja — jer ga je napao »rak bronze«.

Danima su stručnjaci pripremali spuštanje ovog 800 kilograma teškog spomenika, da bi se izbegla i najmanja mogućnost oštećenja tog neprocenjivog umetničkog blaga. Izvesni eksperti izražavaju bojazan da li je uopšte mogućno naći neko sredstvo koje bi spaslo ove statue stare 23 veka. Ukoliko se »lek« nađe, ostala tri bronzana konja biće skinuta sa fasade. Ako se, pak, ne pronađe efikasno sredstvo protiv »raka bronze«, konji će ostati gde su i biće samo premazani lakom, kako bi se bar usporilo dalje nagrizanje rđe.

Puna 23 veka ovi konji su uspešno odolevali naletima vetrova s mora i kišama, ali se nisu mogli odupreti pogubnom uticaju zatrovanog vazduha našega doba. I tako ovi konji plaćaju visoku cenu koje čovečanstvo inače plaća za svoj tehnički napredak.

U okolini Venecije su, poslednjih decenija, podignuta mnoga industrijska postrojenja koja svakodnevno zagađuju vazduh u »gradu na lagunama«, a razorne čestice su opasno oštetile i hiljadugodišnje bronzano telo ovih lepih spomenika.

U toku prvog svetskog rata konji su preneti u Rim, jer je postojala opasnost da budu oštećeni bombama sa ratišta koje se približavalo Veneciji. Ponovo su postavljeni na fasadu bazilike 1919. godine, koja je donela propast dva velika carstva — austrougarskog i nemačkog.15)

Početkom 1973. godine jedna novinska vest, koja je stigla iz Nju-Delhija, saopštila je da je u Bombaju i njegovim predgrađima došlo do obustave celokupne industrijske proizvodnje i saobraćaja usled prekida struje izazvanog zagađenjem vazduha. Neuobičajeno gust smog, zasićen dimom i prašinom, nataložio se na prenosnim uređajima glavne centrale kompanije »Tata« u Bombaju, koja je glavni snabdevač energijom ovog najvećeg industrijskog centra, što je dovelo do kondenzacije i prskanja izolatora. Smatra se da je ovo prvi zabeleženi slučaj prekida snabdevanja elektro-energijom kao rezultat zagađivanja vazduha. Prekid je trajao više od četiri časa i za to vreme obustavljen je rad u svim fabrikama, industrijskim pogonima, a 278 lokalnih vozova bilo je prinuđeno da se zaustavi na otvorenim prugama.16)

Pre izvesnog vremena svetsku javnost je alarmirao jedan američki naučnik, tvrdeći da ako se aerozagađivanje nastavi ovakvim tempom, da na zemlji može ponovo doći ledeno doba.

Da li će čovek sam sebi ugroziti opstanak na Zemlji? Da li će ljudska rasa izvršiti samoubistvo zbog toga što nije vodila računa o zakonima prirode? Horu sličnih naučnih predviđanja pridružio se i glas američkog istraživača fizičkih i hemijskih pojava u atmosferi, dr Vilijema Koba, koji smatra da bi srednja temperatura vazduha mogla da se spusti sa 15 na 5 stepeni Celzijusa — ukoliko ljudi ne prestanu da zagađuju vazduh na razne načine. Dovoljno je, kaže dr Kob, 50 miliona tona prašine u atmosferi više nego što je sada ima, pa da većina živih bića na zemlji bude osuđena na nestanak.

Teza američkog naučnika je i logična i očigledna: čestice koje lebde u atmosferi odbijaju sunčevo zračenje, a to smanjuje uticaj koji sunce ima na život na Zemlji. Doduše, prisustvo čestica prašine u vazduhu je fenomen star isto onoliko koliko i sama atmosfera, ali nekada su te čestice bile proizvod vulkanskih erupcija, ili su izlazile iz kućnih dimnjaka, i bilo je dovoljno da prođe nekoliko nedelja pa da one prirodno nestanu pod uticajem kiše.

Najveći poremećaj koji se dogodio u atmosferi bila je katastrofalna erupcija vulkana Krakatau između Jave i Sumatre, 1883. godine. Tada je eksplozija izbacila u atmosferu osam kubnih kilometara stena i prašine, koja se proširila na 750.000 kvadratnih kilometara unaokolo. Bilo je potrebno nekoliko godina da bi se uspostavila nekadašnja ravnoteža u atmosferi.

Sada, međutim, opasnost dolazi od čoveka. Dvesta miliona vozila sada saobraća svim svetskim putevima i svakim danom ih je sve više. Svaki autornobil izbaci godišnje u atmosferu kilogram olova, pored neizbežnog ugljenmonoksida, a na hiljadu pređenih kilometara automobil utroši isto onoliko kiseonika koliko jedan čovek za godinu dana. Ako se automobilima dodaju mnoge fabrike i svi drugi oblici zagađivanja vazduha — eto mogućnosti da za nekoliko desetina godina dođe do nove ledene ere. Novi »Krakatau« biće znatno opasniji od starog — priroda se nekako borila protiv vulkanskih erupcija, ali joj je mnogo teže da se odbrani od čestica koje mnogo duže ostaju da lebde u atmosferi.

Pedeset miliona tona novih čestica zagadilo bi nepovratno sve slojeve atmosfere i dovelo do značajnog spuštanja temperature na Zemljinoj površini. A tih pedeset miliona tona je samo deset do dvadeset puta više nego što već sad ima prašine u plavom Zemljinom omotaču — piše Tanjugov dopisnik D. Zupan.71)