Jugoslovenski fond za žita želeo je da širem krugu korisnika u zemlji i inostranstvu predstavi i prikaže razvoj, dostignuća i potencijale žitarske privrede u Jugoslaviji.

Rezultat tih nastojanja nalazi se pred Vama! Da li je i kako ostvaren željeni cilj sudiće te po tome koliko i kada će Vam koji podatak-činjenica, misao ili informacija koju će te dobiti listajući „Žita Jugoslavije“ u svom radu koristiti.

Verujemo da sadržina omogućava sveobuhvatni uvid u nastale promene kako u oblasti proizvodnje, prerade, trgovine tako i načinima korišćenja žita. Razume se dostignuti nivo prinosa i proizvodnje razvio se pod uticajem promena faktora proizvodnje posebno onih koji su obezbedili kontinuirano pomeranje genetičkog potencijala rodnosti gajenih sorata i hibrida i čija prezentacija zauzima dominantni deo ove publikacije.

„Žita Jugoslavije“ nisu bez propusta i treba očekivati kritičke primedbe i korisne sugestije za buduće slične pokušaje. Autori međutim, veruju da će prezentiran sadržaj promene i dostignuća, ukazivanje na potencijale i perspektivu u jednoj životno važnoj oblasti Ijudske delatnosti kakva je proizvodnja žita korisno posluži svim onima čija je aktivnost u bilo kakvoj vezi sa žitima, agronomima, tehnolozima, ekonomistima, prevoznicima, naučnicima, kreatorima agrarne i ekonomske politike i dr. za nove pristupe, pa makar i samo postavljanje pitanja, kako u žitarskoj proizvodnji u 21. vek? Jer se radi o proizvodnji na bazi 95% „sirovina iz vazduha“, za koju se koristi samo 7% energije sunca koja dospe do zemljine površine.

Dr Vitomir Bekrić (glavni urednik)

Sadržaj

PODACI I ČINJENICE O ŽITIMA JUGOSLAVIJE

Uvod
Žita u poljoprivredi Jugoslavije
Žita u privredi Jugoslavije
Faktori proizvodnje žita i njihov razvoj
Žita na početku 21. veka

PŠENICE JUGOSLAVIJE, PROIZVODNJA, PRINOSI, SELEKCIJE, SORTE

Uvod
Poreklo pšenice
Istorijat gajenja autohtonih populacija i oplemenjenih sorti ozime pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare) u toku XX veka na tlu današnje Jugoslavije
Površine, prinosi, sorte i ukupna proizvodnja pšenice u SFRJ
Površine, prinosi, sorte i proizvodnja pšenice na društvenom sektoru Jugoslavije
Površine, prinosi, sorte i proizvodnja pšenice na individualnom sektoru Jugoslavije
Uporedna analiza prinosa na društvenom i individualnom sektoru proizvodnje
Rezultati oplemenjivanja i učešće sorti ozime pšenice u proizvodnji Jugoslavije
Rekordni prinosi sorti ozime pšenice u proizvodnji Jugoslavije
Stare ekstenzivne sorte ozime pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare) u proizvodnji Jugoslavije
Visokoprinosne strane sorte ozime pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare) u proizvodnji Jugoslavije

NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE DOMAĆIH VISOKOPRINOSNIH SORTI OZIME PŠENICE U PROIZVODNJI JUGOSLAVIJE

Sorte ozime obične pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare) stvorene u naučnim institutima SFR Jugoslavije
JARE SORTE PŠENICE (TRITICUM AESTIVUM SSP. VULGARE) U PROIZVODNJI JUGOSLAVIJE
Sorte jare obične pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare) stvorene u naučnim institutima SFR Jugoslavije

KARAKTERISTIKE NOVIH SORTI OZIME TVRDE PŠENICE (TRITICUM DURUM) U PROIZVODNJI JUGOSLAVIJE

Sorte ozime tvrde pšenice (Triticum durum) stvorene u naučnim institutima SFR Jugoslavije
Ozima tvrda pšenica (Triticum durum Dest)
Jugoslovenske sorte ozime pšenice priznate u zemljama Južne i Srednje Evrope
Perspektive unapređenja proizvodnje pšenice u Jugoslaviji
Literatura

KUKURUZ – SELEKCIJA, SEMENARSTVO, GAJENJE, UPOTREBA

Uvod
Selekcija kukuruza
Poreklo, introdukcija i širenje kukuruza u Jugoslaviji
Prva klasifikacija lokalnih sorata i populacija
Prikaz varijabilnosti lokalnih sorata i populacija kukuruza u Jugoslaviji
Razvoj selekcije kukuruza u Jugoslaviji
Prikaz lokalnih sorata zubana rasprostranjenih u Vojvodini i Slavoniji koji su služili kao polazni materijal prvog ciklusa selekcije međulinijskih hibrida
Šematski prikaz organizacije rada u selekciji i semenarstvu kukuruza i povezanosti sa odgovarajućim službama u zemlji i inostranstvu
Rezultati dosadašnjeg rada na selekciji međulinijskih hibrida kukuruza
Kratak pregled i osvrt na razvoj i rezultate selekcije
Perspektive selekcije kukuruza
Razvoj semenarstva kukuruza
Literatura
Gajenje kukuruza
Literatura
Upotreba kukuruza
Struktura ratarske proizvodnje u Jugoslaviji izražena u milijardama mega joula metaboličke energije
Potrošnja kukuruznog zrna u SFRJ 1983. godine
Prerađevine kukuruza i njihova upotreba
Literatura

JUGOSLOVENSKA PROIZVODNJA JEČMA, OVSA, RAŽI I TRITIKALE

Uvod
Istorija proizvodnje
Kretanje površina, prinosa i obima proizvodnje u Jugoslaviji
Istorija poboljšanja potencijala rodnosti ječma, raži, ovsa i tritikale
Agronomske karakteristike savremenog sortimenta
Sorte ječma
Sorte ovsa
Sorte raži
Sorte tritikale
Budući pravci selekcije
Očekivani potencijal rodnosti na početku 21. veka
Mogućnosti i uslovi za proizvodnju ječma, ovsa, raži i tritikale u Jugoslaviji
Literatura

JUGOSLOVENSKA PROIZVODNJA PIRINČA (Oryza sativa)

Proizvodnja
Površine, prinosi i proizvodnja pirinča u Jugoslaviji
Sorte
Perspektive za pirinač

HELJDA U JUGOSLAVIJI
JUGOSLOVENSKA TRGOVINA ŽITIMA

Uvod
Položaj poljoprivrede posle prvog svetskog rata
Osnivanje i uloga pnzada
Promet žitima između 1944-1957. godine .
Režimi organizacije prometa žita u posleratnom periodu
Spoljna trgovina žitima
Pregled izvoza i uvoza žita u periodu 1919-1939. godine
Međunarodna razmena žita u posleratnom periodu
Međunarodni sporazum o pšenici
Saradnja u GATT-u
Važniji partneri u glavnim zemljama kuda je gravitirao izvoz i uvoz žita jugoslovenski JUGOSLOVENSKI FOND ZA ŽITA – RAZVOJNI ČINILAC PROIZVODNJE I

TRGOVINE ŽITIMA

Osnivači fonda, ciljevi i zadaci fonda, rukovodni i samoupravni organi fonda
Poslovni biro-radna zajednica fonda, članstvo fonda, rezultati aktivnost fonda
Fond i informacioni sistem-faktor efikasnosti
Fond i prometni kanali (skladišta, terminali, transportni lanci)
Fond i standardizacija kvaliteta, jugoslovenski standard za izvoz kukuruza jugoslovenski standard za izvoz pšenice
Jugoslovenski standard za izvoz brašna, fond i svet

ORGANIZACIJE ČLANICE JUGOSLOVENSKOG FONDA ZA ŽITA

Jugoslovenski inostrani partneri u trgovini žitima,
Jugoslovenske naučno-istraživačke institucije iz oblasti unapređenja selekcije i proizvodnje žita, statistika požnjevenih površina, proizvodnje i prosečnih prinosa u Jugoslaviji 1948-1987. godine

SPISAK ČLANICA JUGOSLOVENSKOG FONDA ZA ŽITA

A. Proizvođačke i uslužne organizacije
B. Spoljnotrgovinske organizacije
Članice jugoslovenskog fonda za žita
Jugoslovenski inostrani partneri i u trgovmi žitima
Jugoslovenske naučno-istraživačke institucije iz oblasti unapređenja selekcije i proizvodnje žita
Statistika požnjevenih površina, proizvodnje i prosečnih prinosa žita

Pšenice Jugoslavije

Uvod

U današnje vreme iako je poznato više od pola miliona biljaka, čovek za zadovoljenje svojih potreba koristi oko pet hiljada. Međutim, osnovnu hranu za 90% stanovnika zemlje čine: pšenica, pirinač, kukuruz, ječam, raž, ovas, proso i sirak.

Hleb je reč koja se među prvima u životu nauči. Vladari, države, narodi i pojedinci u svoje ambleme ugrađuju klasje, zrna, klipove, srp i hleb, kao simbole i svetinje da izraze životni i strateški značaj žita i hleba.

Od napuštanja »sakupljanja darova prirode« kao glavnog izvora hrane i stalnog naseljavanja, žita imaju presudan značaj za ishranu stanovništva većine naroda. Uspeh u njihovoj proizvodnji kroz sve materijalne i agrarne kulture i društvene formacije menjao se sa promenama faktora proizvodnje.

Prvo gajenje divljih žita pre 12 hiljada godina, počelo je na Bliskom Istoku. Drevni zemljoradnici koristili su tri vrsta divljih žita od kojih su dva preci savremene pšenice a treća dvoredi ječam. Danas je poznato da su pre 9 hiljada godina potomci Sumera u današnjem Iraku gajili na poljima meku pšenicu, višeredi ječam i krupnik. Velika iskustva stečena u gajenju žita, navodnjavanju, korišćenju zaprega za obradu zemlje u dolinama reka Tigra i Eufrata, prodirala su sa Bliskog Istoka kroz Dardanele dolinama reka poglavito Dunavom u Evropu, približno još pre 8 hiljada godina. (11)

Raznolikost zemljišno klimatskih uslova, istorijska prožimanja raznih materijalnih kultura, civilizacija i naroda doprinela je da se na prostoru Jugoslavije od drevnih vremena sa manje ili više uspeha gaje sve poznate vrste žita. »Način života koji se osniva na upotrebi ulja i vina, kombinovan sa načinom života osnovanom na žitu i hlebu, danas čisto grčko-egejski običaj nastao u Maloj Aziji, prodirao je u dubinu Balkanskog poluostrva«. (1)

Pšenica, ječam, krupnik i proso poznati su i gaje se na prostoru Jugoslavije od neolita, ovas od rimskih vremena, raž su sloveni poznavali iza Karpata ali su ovo žito zatekli i pri doseljenju. Pirinač se gaji od vremena Aleksandra Makedonskog, heljda i sirak od 13 veka, a kukuruz samo 8 decenija po otkriću Amerike.

Po svedočenju Jerolima Dalmatinca, kako navodi Mirković (7), »hrana stanovništva u brdima i njegovom selu, bila je u njegovo vreme prije doseljenja Slovena, kaša od prosa i ječma i kruh od prostoga žita. Znači već u IV stoleću na planinama između mora i Dravsko-Savske doline bile su poznate i uzgajale se usjevne kulture. U žitarske kulture čitavu hiljadu i po godina ulazile su: pšenica, raž, ječam, pir, ovas, sirak, heljda, proso i bar (mohor)«.

Proizvodnja žita od ranog srednjeg veka do polovine prošlog veka uslov je života i seljaka podanika ali i izvor moći i vlasti feudalaca, preko »desetine« i drugih nameta, kako to ilustruje Mijo Mirković u svojoj »Ekonomskoj historiji Jugoslavije« na primerima Zagrebačkog kaptota, Dečanskog i Adamovićevog feuda.

U oblastima pod dugotrajnom turskom dominacijom, poljoprivreda je poprimala izrazito stočarski karakter. Sa stokom i pokretnom imovinom lakše se selilo i sklanjalo. U ratarstvu se radilo koliko je nužno za svoju hranu a sve ostale potrebe i novčane podmirivalo je stočarstvo, kako piše Vukosavljević (19) »Istoriji seljačkog društva«. Njive su polako obrasle šumom, a zemljoradnja i proizvodna sredstva ostala na nivou kakva su bila pre padanja u Tursku okupaciju, navodi Grđić u Analizi razvoja privrede Srbije i Vojvodine od oslobođenja od Turaka. (2)

Popis zasejanih površina u Srbiji za vreme austrijske okupacije 1721. godine svedoči da je na prostoru od Sremske Rače na severu, Stalaća na jugu, Čačka na zapadu i Negotina na istoku, bilo zasejano ukupno 15.060 austrijskih jutara od čega 7.607 kj pšenice, 1.828 kj ječma i ovsa 4.586 kj kukuruza i 582 kj prosa i heljde. (7) Sto godina kasnije 1820 godine prilikom oslobođenja Srbije, kukuruz je bio jedina značajna delatnost zemljoradnje jer je ona davala hlebno brašno. Pšenica se malo seje i to koliko je potrebno za pogače i slavske kolače. (2)

Sve do druge polovine prošlog veka u Srbiji je dominirao stočarski karakter poljoprivrede. Međutim, porast stanovništva prvo doseljavanjem, a zatim natalitetom, bez većeg razvoja industrije i bez odliva u gradove stvarao je oskudicu u žitima i potrebu za oranicama. Proširenje oranica jedino je moglo da se dobije intenzivnim krčenjem šuma i stavljanjem pašnjaka pod plug. (2) llustruje to podatak, koji navodi Kosta Mihajlović (10) da je Srbija 1859. godine na znatno manjoj teritoriji imala 1.744.248 ha šuma a 1905. godine na proširenoj teritoriji samo 908.108 ha. Prema istom autoru.

Krčenje šuma i razoravanje pašnjaka naročito je bilo intenzivno prvih godina ovog veka. Između 1900. i 1904. godine obradive površine u Srbiji povećane su za 211.145 ha ili za 14% od čega je oranicama pripalo 199.167 ha. Kada se ovim podacima dodaju ostale činjenice dolazi se do zaključka koji govori da su oranice Srbije praktično definitivno formirane još početkom ovog veka. Ratarstvo je poprimilo žitarski karakter proizvodnje, a način korišćenja oranica, bitno se nije menjao narednih 60 godina.

U Vojvodini i Slavoniji su u prvoj polovini prošlog veka postojale ogromne površine pod pašnjacima i močvarama a na oranicama je dominirala monokultura strnih žita, posebno pšenice. Žita su zasejavana uzastopce dve godine. Nakon čega je zemlja ostavljana »na ugar«. Kukuruz se prvi put pominje 1716 godine kod graničara u Sremu od kada je počeo da se gaji na većim površinama. Pojava kukuruza značajna je iz više razloga. Pre svega u ishrani svinja moglo je da se pređe od žira, koga je zbog iskrčenih šuma bilo sve manje, na kukuruz. U samom ratarstvu moglo je da se pređe od monokulture strnih žita, koja je jako iscrpljivala zemljište, na dvopoljni plodored pšenice-kukuruz. Međutim, kukuruz nije lako osvajao vojvođanske oranice.

Prema analizama Tomića i Ševića (16). U drugoj polovini prošlog veka, pod uticajem visoke tražnje za pšenicom, intenzvino se razoravaju pašnjaci i isušuju močvare u cilju povećanja oraničnih površina. U Vojvodinije do druge polovine prošlog veka do 1939. godine meliorativnim radovima izvedeno najveće delo ove vrste u Evropi. Od 625.000 hektara površine nasipima je zaštićeno 585.000 ili 95%; izrađeno je 1.460 km moćnih nasipa i iskopano preko 10.000 km kanala za isušivanje močvara. Strna žita su međutim j dalje zadržavala čvrstu poziciju odnosno pšenica je u celokupnom razvoju poljoprivrede u Vojvodini igrala glavnu ulogu.

Ona je sve do 1939. godine u Banatu zauzimala skoro polovinu oranica (47%). U Bačkoj je do 1870. godine bilo 25% oranica pod pšenicom da bi do 1892. godine porasle na 40% oranica, na kom su nivou ostale do 1939. godine. Povoljna konjuktura je naročito nastala posle Krimskog rata, dizala je cenu pšenice sve do pojave na evropskom tržištu jeftinog ruskog i američkog žita, što je dovelo do velike evropske agrarne krize. Vojvodina je, međutim, naročito Banat brzo prebrodio ovu krizu jer su Banaćani gajili čuvenu »Banatku« koja je lako nalazila prođu zbog svog čuvenog kvaliteta. (16)

Kroz istoriju na tlu Jugoslavije proizvodnja žita se odvija na krupnim feudalnim, crkvenim, ili kapitalističkim posedima Paralelno ovu proizvodnju prati i proizvodnja žita na malim gazdinstvima »slobodnih« seljaka. Devetnaesti i prva polovina dvadesetog veka proteći će u osvajanju zemljišnog vlasništva od strane obrađivača. O tome M i r k o v i ć piše: »Ustankom u Srbiji 1804. započeo je dugotrajan proces prelaska zemljišnog vlasništva u ruke obrađivača, koji se od tada vrši čitavih 150 godina sve do 1953. godine na svim jugoslovenskim područjima … Feudalno zemljišno vlasništvo, zemljišno vlasništvo velikih kapitalističkih posednika, carsko ili državno vlasništvo neprestano odstupa u tome dugom procesu… Seljaci u Srbiji zahvatili su zemljišno vlasništvo u Ustanku 1804-1813. Seljaci u Vujvodini, Slavoniji, Hrvatskoj, Sloveniji, Istri i Dalmaciji stekli su ga revolucionarnim pokretima 1948., poslije stoletnih buna, ustanaka, borbe i krvi; Seljaci u Vojnoj krajini 1849-1850.; SeIjaci na području Pirota, Niša, Leksovca, Vlasotinaca i Vranja 1878-1880; SeIjaci na području Makedonije, Kosova i Metohije 1913.; u svim krajevima učvršćeno je i prošireno vlasništvo seljaka obrađivača poslije 1918. Reformama 1945-1946. i 1953. taj je proces završen do kraja«. (7)

Prelazak zemljišnog vlasništva u ruke obrađivača i ako je u socijalnom pogledu značio ostvarenje vekovnog seljačkog sna u ekonomskom je stvorio na celom području jugoslavije veliki broj malih -sitnih gazdinstava nesposobnih da bitnije menja faktore proizvodnje.Prvim popisompoljoprivrednih gazdinstava u nastaloj Jugoslaviji 1931. godine, evidentirano je 1.985.725 gazdinstava kao proizvodnih jedinica više nego u svim državama Južne Amerike zajedno pri čemu je 2/3 svih gazdinstava bilo veličine ispod 5 hektara. Ova će nastaviti u narednim decenijama da se dalje usitnjavaju i rasparčavaju što je dovelo da se polovinom ovog veka žitarska proizvodnja pretežno odvijala na malom seljačkom tehnički zaostalom i malo produktivnom gazdinstvu kao subjektu proizvodnje prisiljenom da proizvodi žita za ishtanu članova domaćinstva i reprodukciju (seme i ishrana radne stoke) s gazdinstva, drugim rečima da proizvodi žita jer neme čime da kupi hranu.

Podsećanje na ove istorijske razmake u proizvodnji žita i njen strateški značaj koji ima za ishranu stanovništva, poljoprivredu i ekonomiju zemlje navodi i na potrebu da se razrnotre rezultati u žitarskoj proizvodnji sa kojima se privodi kraju 20 i sa čime započinje 21 vek.

Uvod o pšenici uopšteno

Pšenica je po važnosti druga biljka jugoslovenske poljoprivredne proizvodnje. Naša zemlja je veliki potrošač pšenice i sa oko 150 kg proizvoda od pšeničnog zrna po stanovniku, u zadnjih 20 godinama zauzima jedno od prvih mesta u Evropi. Zato je razumljivo što u strategiji unapređenja poljoprivredne proizvodnje značajno mesto zauzima pšenica, a sve veće potrebe za pšeničnim hlebom zahtevaju stalno povećanje proizvodnje. Promene strukture setve u korist industrijskih biljaka i uporedo postepeno smanjenje površine pod pšenicom idu osetno brže od rasta prosečnih prinosa po hektaru. To ima za posledicu, zadnjih godina, stagnaciju ukupne proizvodnje pšenice. Kako se površine pod pšenicom ne mogu znatnije povećati jedino rešenje za rast ukupne proizvodnje je u daljoj intenzifikaciji proizvodnje pšenice.

Zadnjih godina, prosečni prinosi pšenice u Jugoslaviji veći su za više od tri puta u odnosu na prinose postignute pre Drugog svetskog rata. Sa prosečnim prinosima društvenog sektora i do 5 t/ha nadmašeni su prinosi pšenice ostvareni pre Drugog svetskog rata za više od četiri puta. I pored značajnih rezultata postignuti sa pšenicom na društvenim gazdinstvima, ukupna proizvodnja ove biljke, od pet i više od pet miliona tona, ne zadovoljava sveukupne jugoslovenske potrebe za hlebom i to, pre svega, zbog osetnog zaostajanja prinosa na individualnom sektoru proizvodnje. Razlog ovome su postojeće mere u agraru koje nedovoljno stimulišu individualne poljoprivrednike da pšenicu više seju, savremenije rade i više proizvode.

Ukoliko se dostigne viši tehnološki nivo u gajenju pšenice, u najintenzivnijim, užim pšeničnim regijama moglo bi se ostvariti prosečna proizvodnja, u višegodišnjem razdoblju, od 6,5 pa i više od 6,5 t/ha. Potvrda tome su i izvanredni proizvodni rezultati sa pšenicom postignuti na društvenom sektoru Slavonije, Baranje i Vojvodine, u zadnje tri godine, gde su prosečni prinosi pojedinih gazdinstava prelazili i granicu od 6,5 pa i 7 t/ha. To praktično znači da bi se na ukupnim površinama društvenog sektora naše zemlje moglo dostići i 6 t/ha prosečnog prinosa zrna. Uz uslov, da se površine pod pšenicom na društvenom sektoru stabilizuju na oko 400.000 ha, sa prosečnim prinosima od 6 t/ha dobila bi se ukupna proizvodnja i do 2.400.000 tona. Individuaini sektor. naročito u intenzivnijim područjima, mogao bi da osetnije poveća prosečne prinose pšenice. Ne bi bilo neostvarivo računati, na ovom sektoru, sa jugoslovenskim prosekom i do 3,5 t/ha, što omogućuje na oko 1.100.000 ha ukupnu proizvodnju i iznad 3.800.000 t. Zato nam i postizanje ukupne proizvodnje pšenice, za oba sektora, od 6.000.000 tona izgleda naučno i stručno izvodivo / društveno opravdano, jer je od izuzetnog značaja za našu poljoprivredu i privredu zemlje u celini.

Sa setvom visokoprinosnih, bioloških plastičnih sorti, prilagođenih šarolikim klimatsko-edafskim uslovima naše zemlje porast prosečnih prinosa trebalo bi da prati i stabilizacija prinosa na višem nivou proizvodnje. Ipak, mora se istaći, da u translacionom klimatskom području, u kome se nalazi najveći deo naše zemlje, nepovoljni ekološki faktori mogu osetno da utiču na sniženje prinosa svih biljaka pa i pšenice. Međutim, odgovarajućom tehnologijom gajenja mogu se u znatnoj meri umanjiti štetni uticaji klime.

U intenzifikaciji proizvodnje pšenice u našoj zemlji sve veći značaj pored ekoloških uslova i nivoa primenjene tehnologije, imaju sorte visokog genetskog potencijala za prinos zrna sa kompleksom drugih važnih bioloških karakteristika.

Jugoslovenska nauka je, uz pomoć dostignuća svetske nauke, postigla značajne rezultate na oplemenjivanju pšenice stvaranjem sorti visokog genetskog potencijala za prinos zrna i iznad 10 t/ha, od I do III kvalitetne klase, otpornih prema poleganju, niskim temperaturama i bolestima (Pucc. recondita tritici, Pucc. graminis tritici, Erysiphe graminis tritici, Septoria sp. i Fusarium sp.), raznog vremena sazrevanja, prilagođenih različitim klimatsko-zemIjišnim uslovima naše zemlje. Tako su, do sada, registrovane od strane Jugoslovenske komisije za priznavanje sorti 219 sorti ozime i 20 jare obične i 21 tvrde pšenice. Ovako veliki broj visokoprinosnih sorti, između kojih ima dosta i sa genetskim potencijaiom za rodnost iznad 10 t/ha, pruža optimalne mogućnostiza pravilan izbor sorti najbolje prilagođenih uslovima gajenja i u pojedinim užim agroekološkim područjima.

Rezultati prinosa zrna najboljih proširenih soriti i novih selekcija proučavanih u ogledima Jugoslavije pokazuju da su stvoreni novi genetski kapaciteti, naročito u klasi pšenice vrlo dobrih tehnoloških kvaliteta, koji će doprineti poboljšanju strukture sortimenta pšenice, stalnom rastu prosečnih prinosa i stabilizaciji proizvodnje na nivou koji obezbeđuje realizaciju strateških programa naše zemlje u godišnjoj proizvodnji 6.000.000 tona pšenice.

Imamo, dakle, sorte čiji se visok genetski potencijal za prinos zrna (i preko 10 t/ha) samo nepotpuno koristi. Na društvenom sektoru potencijal za prinos koristi se u proseku oko 50%, a na pojedinim kombinatima i preko 60, pa i preko 70%. Međutim, na individualnom sektoru, genetski potencijalza prinos zrna koristi se znatno manje.

Da bi se što bolje iskoristili povoljni klimatsko-zemljišni uslovi žitorodnih područja naše zemlje i genetski potencijal za prinos zrna određenih sorti neophodno je intenzivirati tehnologiju gajenja na društvenom i individualnom sektoru proizvodnje. Intenziviranje proizvodnje pretpostavlja primenu svih neophodnih agromera u sistemu ratarenja, zasnovanih na osnovnim principima savremene poljoprivredne nauke, koje omogućuju kvalitetnu i blagovremenu pripremu oranice i setvu pšenice.

Izvanredni agroekološki uslovi u našoj zemlji sve se više koriste za proizvodnju kvalitetnog sortnog semena pšenice. Sa zapaženim rezultatima jugoslovenske nauke u oblasti oplemenjivanja dolazi do naglog rasta ukupne proizvodnje semena pšenica kojim se podmiruju potrebe zemlje i izvoza.Semenarstvo pšenice postaje značajan faktor stabiiizacije u privredi Jugoslavije.

U skladu sa programom unapređenja proizvodnje pšenice u Jugoslaviji, naučne i stručne institucije, kao stvaraoci inovacija u biološkoj i tehnološkoj sferi, sve se tešnje povezuje sa organizacijama iz oblasti proizvodnje, dorade i prometa semena. Izgradnjom savremenih centara za smeštaj i kvalitetnu doradu semena širom naše zemlje, omogućena je proizvodnja koja podmiruje sve domaće potrebe za semenom pšenice. I ako je za setvu ozime pšenice na površinama od 1.500.000 ha potrebno ukupno više od 400.000 t. semena, godišnja potrošnja deklarisanog sortnog semena jedva prelazi 230.000 t. Prema tome, količine deklarisanog sortnog semena jedva dostižu 60% od ukupnih godišnjih potreba u semenu ozime pšenice. Dok društveni sektor seje samo deklarisano sortno seme pšenice, individualni, na većem delu površina, to čini svake druge, odnosno treće godine. Zato je 100% setva deklarisanog sortnog semena značajan zadatak u borbi za povećanje proizvodnje pšenice u Jugoslaviji.

Pšenica je kao osnovno hlebno žito izuzetno značajna strateška sirovina i u centru pažnje čitavog društva. Zato je obezbeđenje dovoljnih količina kvalitetne sirovine za različite namene ključni zadatak proizvodnje pšenice u našoj zemlji.

Pšenica se gaji kod nas radi podmirenja potreba stanovništva dovoljnim količinama kvalitetnog hleba. Zato je društveno opravdano da se vrednost jedne sorte ne ceni samo po prinosu zrna, nego i po prinosu finalnih proizvoda prerade, prinosu brašna i hleba po hektaru. Stoga sorte vrlo dobrih tehnoloških kvaliteta, zbog boljeg izbrašnjavanja i većeg prinosa hleba imaju, pri istom prinosu zrna, i za 15%, pa i veći prinos i to kvalitetnog hleba po hektaru. Ako se tome doda da se sorte nezadovoljavajuće meljivosti teže i skuplje melju, jasno je gde je društveni interes i kakvu politiku sortimenta treba voditi u našoj zemlji. Sada je u proizvodnji zastupljeno više sorti pšenice vrlo dobrih tehnoloških kvaliteta sa genetskim potencijalom za prinos na nivou i većim u odnosu na najrodnije sorte nezadovoljavajuće meljivosti i pecivosti. To stvara savim novu klimu kod proizvođača oba sektora proizvodnje u njihovoj još većoj orijentaciji na visokoprinosne sorte vrlo dobrih tehnoloških kvaliteta a različitog vremena sazrevanja. I najnoviji rezultati oplemenjivanja pšenice dokazuju da je moguće ukloniti barijeru negativne korelacije između visokog prinosa i vrlo dobrog tehnološkog kvaliteta.

U ovoj studiji izneti su dosadašnji rezultati jugoslovenske oplemenjivačke nauke na stvaranju visoko prinosnih sorti pšenice različitog tehnološkog kvaliteta, velike biološke plastičnosti i sposobnosti prilagođavanja klimatsko-zemljišnim uslovima naše zemlje, otpornih prema poleganju, niskim temperaturama i bolestima.

Poreklo pšenice

Pšenica je najvažnije hlebno žito za veliki deo stanovništva naše zemlje i čitavog sveta. Ona je, sa svojim vrstama, jedna od široko rasprostranjenih biIjaka daleke prošlosti. Počela je da se gaji u doba prvobitne zemljoradnje još pre 10-8 hiljada godina stare ere. Još pre ovog doba, mutacijom u zastupljenim populacijama diploidne pšenice sa genetskom konstitucijom AA divljih jednozrnaca (Triticum boeoticum Boiss) nastali su kulturni jednozrnci (Triticum monococcum L.). Evolucija ove grupe pšenica nije imala za posledicu promenu broja hromozoma. Genetska konstitucija ovih diploidnih pšenica odigrala je značajnu ulogu u evoluciji roda Triticum, posluživši kao osnova za stvaranje tetroploidnih amfidiploida. Žukovski smatra (317) da je, u dalekoj prošlosti, spontanom hibridizacijom diploidnih jednozrnaca (Triticum thaoudar Reut i Aegilops speltoides) nastao, podvostručenjem hromozoma u F-1 generaciji, tetraploidni amfidiploid (Triticum dicoccum SchLibl ili Triticum dicoccoides Korn) genomske formule AABB. Divlji tetraploidni dvozrnac (Triticum dicoccum Schubl)je ustvari praroditelj kulturnog tetraploidnog dvozrnca. U toku dalje evolucije roda Triticum, spontanom hibridizacijom tetraploidnih vrsta genomske konstitucije AABB ili Triticum dicoccoides Korn sa Aegilops Squarroza čijaje genomska konstitucija DD, nastala je Triticum aestivum ssp. Spelta Mac Key, genomske konstitucije AABBDD, praroditelj heksaploidnih vrsta pšenice.

Danas se smatra centrom porekla roda Triticum područje prednje Azije, a užim centrom Palestina, Sirija, Kilikija i Kurdistan. Poznato je da su prve i najstarije pšenice gajene na tlu današnje Jugoslavije bile vrste Triticum monococcum L. i Triticum dicoccum Schubl (247, 248). Tetraploidni dvozrnac (Triticum dicoccum Schiibl) imalaje daleko veći proizvodni značaj od kulturnog diploidnog jednozrnca (Triticum monococcum L.).

Gajenje pšenice kroz milenijume doprinelo je i povećanju broja njenih vrsta tako da su apsolutnu dominaciju u proizvodnji stekle razne sorte Triticum aestivum ssp. vulgare Mac Key (obična pšenica). Po svemu izgleda da se na području Balkana i Podunavlja obična pšenica počela gajiti tek u gvozdenom dobu.

Tetraploidne vrste, tvrda (Triticum durum Desf.) i engleska pšenica (Triticum turgidum L.) nastale su verovatno mutacijom u prednjoj Aziji ili istočnom Mediteranu u prvom milenijumu stare ere (248). Bile su najznačajnije vrste pšenice primorskog područja Crne Gore, Dalmacije i Hercegovine.

Istorijat gajenja autohtonih populacija i oplemenjenih sorti ozime obične pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare) u toku XX veka na tlu današnje Jugoslavije

Početkom XX veka na teritoriji današnje Jugoslavije bile su proširene populacije obične ozime pšenice (Triticum aestivum ssp. vulgare Mac Key). Ove populacije autohtonih pšenica nastale su u vrlo različitim klimatsko-zemljišnim uslovima podneblja. Podneblje Jugoslavije predstavlja, u klimatskom pogledu, translacionu oblast i u njoj vladaju kontinentalna, atlantska, sredozemna i visijska klima (307,312). Kontinentalna klima prodire u ovu oblast sa severoistoka, istoka i jugoistoka, atlantska sa severozapada, a sredozemna sa jugozapada. Visijska klima ima lokalan karakter. Ovo područje se nalazi u umerenom pojasu u kome postoje, sa izuzetkom brdsko-planinskih regiona, vrlo povoljni uslovi za gajenje ozime pšenice.

U razdoblju do Drugog svetskog rata dominantno učešće u kulturi ozime obične pšenice imale su, na severu i severoistoku zemlje autohtone populacije poznate pod imenom Banatke, Stare Banatke, Potiske pšenice, Bačvanske i dr. Ove populacije stekle su na svetskom tržištu izvanredan ugled zbog vrlo dobrog kvaliteta brašna i hleba. Zato je Banatka na tržištu pšenice uspešno konkurisala visokokvalitetnim ruskim i čuvenoj kanadskoj sorti Manitobi (Marquis). Vrlo dobar kvalitet brašna i hleba, kao i neke druge pozitivne osobine dale su povoda mnogim oplemenjivačima u svetu da koriste Banatku u programima stvaranja novih i boljih sorti (196,197, 242). Sve do kraja četvrte decenije ovog veka, populacije Banatke, razne provinience ove sorte, zazimale su znatan deo pšeničnih područja Vojvodine. Sa pojavom većeg broja sorti nastalih individualnom selekcijom, a naročito hrbridizacijom sorti iz raznih geografskih oblasti, koje su u uslovima poboljšane agrotehnike davale nešto veće prinose, populacije Banatke su bile potiskivane u oblasti na severoistoku zemlje sa najekstenzivnijim uslovima gajenja. Posle Prvog svetskog rata, pa sve do kraja pete decenije ovoga veka, širili su se u ovim područjima i razni tipovi Prolifika, nastali selekcijom. Sorte Prolifika zauzimale su značajne površine humidnijih područja na severu i severozapadu zemlje. Ne manje važnu ulogu u zapadnom delu Srbije imala je rumska Crvenka, a na istoku Rumunska Crvenka. Inače, u svim područjima na teritoriji naše zemlje dominiraju, do 40-tih godina, autohtone populacije obične ozime pšenice (82, 242, 148). Na području Bosne nastale su populacije, koje su svrstane u grupu starih bosanskih pšenica. Značaj za proizvodnju brdsko-planinskih područja ovog podneblja (247, 248) imale su i populacije plevičavih vrsta roda Triticum, kulturnog jednozrnca (Triticum monococcum L.) i dvozrnca (Triticum dicoccum Schiibl).

Pred Drugi svetski rat, pa sve do kraja šeste decenije XX veka najveće površine zauzima selekcionisana domaća sorta U-1 (Osječka šišulja). Njoj se, na severoistoku, 40-tih godina priključuju mađarske selekcionisane sorte Bankut 1201, a nešto kasnije i Bankut 1205. Bankuti pšenice ostaju, sve do 65-tih godina, vodeće sorte u proizvodnji severnih i istočnih područja Jugoslavije (181, 195, 196).

Krajem šeste decenije, u većini pšeničnih područja, počinju da se šire vrlo prinosne sorte iz područja Mediterana (italijanske sorte), i to u najvećoj meri San Pastore. Ove sorte su, u uslovima sve intenzivnije proizvodnje, doprinele naglom rastu prosečnih prinosa u celoj našoj zemlji. U sedmoj deceniji italijanske i sovjetske sorte pšenice preuzimaju primat u strukturi proizvodnje zemlje. Od 1973. godine sve značajniju ulogu u proizvodnji imaju sorte stvorene u naučnim institutima Jugoslavije (16,17,21,23, 24, 26, 32, 33, 35, 40, 51, 52, 54, 56, 57, 58, 59, 61, 75, 80, 81,83, 111, 1 52, 153, 1 54, 1 63, 166, 1 92, 198, 212, 218, 221,226, 228, 229, 231,232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241,243, 244, 255, 261, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 273, 282). Od 1980. godine ove sorte imaju apsolutnu dominaciju u svim pšeničnim područjima naše zemlje.

Površine, prinosi, sorte i ukupna proizvodnja pšenice u SFR Jugoslaviji

U programima intenzifikacije proizvodnje sve veći značaj, pored ekoloških uslova i nivoa primenjene tehnologije, imaju nove, rodnije sorte pšenice, prilagođene različitim klimatsko-zemljišnim uslovima gajenja u našoj zemlji. Proučavanja su obuhvatila pet petogodišnjih razdoblja i oba sektora proizvodnje (Tab. 1, 2, 3).

U desetogodišnjem razdoblju od 1920. do 1929. godine, pri niskoj tehnologiji proizvodnje i zastupljenim ekstenzivnim sortama i populacijama ozime pšenice postignut je prosečan prinos 0,91 t/ha zrna. Vodeće tada, u uslovima ekstenzivne proizvodnje širom zemlje, bile su razne autohtone populacije, provinience Banatke i Prolifik. Dopunske (prateće) sorte istočnih područja zemlje bile su Rumska Crvenka, Rumunska Crvenka, a u brdsko-planinskoj oblasti još i populacije kulturnog jednozrnca i dvozrnca (Tab. 1).

U sledećem desetogodišnjem razdoblju od 1930. do 1939. godine, na prosečnim površinama od 2.114.100 ha, ostvaren je vrlo mali prinos zrna, samo 1.14 t/ha. Vodeće sorte pšenice su Prolifik, Banatka, U-1, razne populacije autohtonih pšenica i Bankut 1201, a dopunske i to u istočnim područjima zemlje, Rumska Crvenka, Rumunska Crvenka, Leganj i Bankut 1205. U brdsko-planinskim područjima još uvek zadržavaju svoje pozicije u proizvodnji populacije dvozrnca, a u znatno manjoj meri u jednozrnca (7, 82, 148, 196, 197, 242, 247, 248).

Proučavanjima je obuhvaćeno i desetogodišnje razdoblje od 1951. do 1960. godine. Na prosečno 1.902.000 ha ostvaren je prinos 1,32 t/ha što je 15,8% više u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. Vodeće sorte u ovom razdoblju su Bankut 1205, Bankut 1201, U-1 i San Pastore, a dopunske Prolifik, Rumska Crvenka, razne autohtone populacije i u severoistočnom području zemlje Leganj. Sve ostale analize površina, prosečnih prinosa i zastupljenosti sorti obavljene su po petogodišnjim razdobljima. Izuzetak čini samo zadnje razdoblje od 1986. do 1988. godine. Globalna analiza obuhvatila je oba sektora.

U petogodišnjem razdoblju od 1961. do 1965. godine, na prosečnih 2.009.200 ha, postignut je prinos 1.78 t/ha, što je 56,1 % više u poređenju sa razdobljem od 1930. do 1939. godine. Pored zastupljenih ekstenzivnih sorti pšenice Bankut 1205 i U-1, najveće površine naglo osvajaju italijanska sorta San Pastore i Bezostala 1, a kao dopunske u proizvodnji su ekstenzivne sorte Bankut 1201 i Rumska Crvenka, kao i prinosna italijanska sorta Leonardo i francuska Etoile de Choisy. I pored osetnog učešća starih sorti u strukturi sortimenta, visokorodne italijanske sorte su, u uslovima poboljšane tehnologije, doprinele povećanju globalnih prosečnih prinosa na oba sektora proizvodnje (199, 200, 201, 202, 203).

Trend povećanja prosečnog prinosa pšenice nastavlja se i u petogodišnjem razdoblju od 1966. do 1970. godine. Na prosečnoj površini od 1.914.000 ha ostvaren je prinos zrna 2.35 t/ha, 106,1% više u odnosu na analizirano predratno razdoblje. U odnosu na prethodno razdoblje ovo povećanje iznosi 32,0%. Vodeće sorte su Libelula, San Pastore i Leonardo u većini, a Bezostaja 1 u severoistočnim i istočnim područjima zemlje. Prateće sotre su, u ovom razdoblju, Bankut 1205, U-1 i Bačka i italijanske sorte Abondanca i Autonomia (205, 206, 207, 208, 209, 212, 213, 214).

U sledećem razdoblju od 1971. do 1975. godine nastavlja se trend povećanja prosečnih prinosa. Na 1.800.000 ha postignut je globalni prosek prinosa za oba sektora 2.88 t/ha, 152,6% viši u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine ovo povećanje je iznosilo 61,8%. Vodeće sorte u proizvodnji su Libelula, Sava, Bezostaja 1, Zlatna Dolina i Kavkaz, a dopunske Biserka, Aurora, Leonardo i San Pastore, kao i sorte Slavonka, Bosanka i Kosmajka sa izraženom regionalnom zastupljenošću (215, 216, 217, 219, 220).

U petogodišnjem razdoblju od 1976. do 1980. godine na prosečno 1.616.200 ha prinos je iznosio 3.28 t/ha odnosno, bio je za 187,7% viši u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U odnosu na razdoblje, od 1961. do 1965. godine ostvaren je 84,3% veći prosečan prinos. Vodeće sorte u proizvodnji su Sava, Novosadska Rana 2, Zlatna Dolina i Novosadska Rana 1, a dopunske Partizanka, Kragujevčanka 56, Biserka, Bosanka, Krajinka, Libelula i Nova Banatka (222, 223, 224, 225, 228).

Trend povećanja prinosa nastavlja se u petogodišnjem razdoblju od 1981. do 1985. godine. Na prosečno 1.471.700 ha ostvareno je 3,47 t/ha zrna, što je prinos 204,4% viši u odnosu na razđoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa petogodišnjim razdobljem od 1961. do 1965. godine bio je 94,9% veći. Sada su vodeće u proizvodnji Novosadska Rana 2, Jugoslavija, Balkan, Super Zlatna i Baranjka, a dopunske Novosadska Rana 1, Kragujevčanka 56, Partizanka, PKB-Krupna, Zagrebčanka, Mačvanka 2, Dika, Bosanka i Orovčanka (230, 231, 234, 235, 236, 238, 239).

U poslednjem analiziranom periodu od 1986. do 1988. godine, ostvareno je na prosečno 1.435.600 ha, 3.83 t/ha ili 236% više u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U odnosu na period 1961-1965. godine, postignut je za 115,2% veći prosečan prinos zrna. Vodeće sorte su Jugoslavija, Novosadska Rana 2, Balkan, Zvezda, Baranjka i Žitnica, i dopunske Kragujevčanka 56, Partizanka, Dukat, Slavonija, Zagrebčanka, Super Zlatna, PKB-111, PKB-Krupna, Skopljanka, Kragujevčanka 58, Somborka, Partizanka niska, Duga, Jednota, Lasta, Rodna i Beograđanka.

Sa uvođenjem u proizvodnju novih i prinosnijih sorti, postepenim intenziviranjem proizvodnje prosečni prinosi pokazuju stalan rast. Međutim, promene strukture setve u našoj zemlji u korist industrijskih biljaka i uporedo postepeno smanjenje površina pod pšenicom idu osetno brže od rasta prosečnih prinosa po hektaru, a to ima za posledicu, u petogodišnjim razdobljima od 1971. do 1988. godine (Tab. 4), stagnaciju ukupne proizvodnje pšenice u granicama od 510.700 do 547.000 vagona. Kako se površine pod pšenicom ne mogu znatnije povećati jedino rešenje za rast ukupne proizvodnje je u daljoj intenzifikaciji proizvodnje pšenice (236).

Da bi se što bolje iskoristili povoljni klimatsko-zemljišni uslovi žitorodnih područja Jugoslavije i genetski potencijal za prinos zrna određenih sorti neophodno je intenzivirati tehnologiju gajenja na društvenom i individualnom sektoru proizvodnje. Intenziviranje proizvodnje pretpostavlja primenu svih neophodnih agromera u sistemu ratarenja, zasnovanih na osnovnim principima savremene poljoprivredne nauke (240).

Površine, prinosi, sorte i proizvodnja pšenice na društvenom sektoru Jugoslavije

Trend porasta prinosa pšenice po petogodišnjim razdobljima društvenog sektora u saglasnosti je sa povećanjem globalnih proseka prinosa za oba sektora proizvodnje (Tab. 2). Kako je već rečeno, u desetogodišnjem razdoblju od 1930. do 1939. godine, na prosečnoj površini od 2.114.100 ha ostvareno je samo 1.14 t/ha prinosa (7, 82, 148, 196, 197, 242, 247, 248).

U petogodišnjem razdoblju od 1961. do 1965. godine postignuto je na prosečnoj površini društvenog sektora od 327.200 ha prinos 2.97 t/ha, a to je 160,5% više u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. Vodeće sorte u proizvodnji su San Pastore, Bezostaja 1 i Leonardo, a prateće Etoile de Choisy, Bankut 1205 i U-1 (199, 200, 201, 202, 203).

TAB. 1 − POVRŠINE I PRINOSI PŠENICE U SFR JUGOSLAVIJI PO PETOGODIŠNJIM RAZDOBLJIMA

Izostavljeno iz prikaza

• Razdoblje
• Godina
  od-do (000 ha) t/ha
  1920-1929 1.695.5 091
• 1930-1939. 2.114.1 1.14
• 1961-1965 * 2.009.2 1.78
  1965 ** 1.680.0 205
  1961.*** 1 960 0 1.61
  1966-1970.* 1.914.0 2.35
  1967 ** 1.880.0 2 56
  1970.*** 1.831.0 2.07
  1971-1975 * 1.800.8 2.88
  1974.** 1.839.0 3.41
  1972.*** 1.924.0 2.52
  1976-1980 * 1.616.2 3.28
  1977 ** 1.605.0 3.50
  1978.*** 1.524.0 2.93
  1981-1985.* 1.471.7 3.47
  1984 ** 1 458.0 3.84
  1981.*** 1.385.0 3.10
  1986-1988 * 1 435.6 3.83
  1988.** 1,505,5 4.19
  1986.*** 1.346.0 3.57
• Godina U k u p n o
  od-do % %
  1920-1929 _
• 1930-1939. 100.0 _
• 1961-1965 * 156.1 100 0
  1965 **
  1961.***
  1966-1970.* 206.1 132.0
  1967 **
  1970.***
  1971-1975 * 2526 161.8
  1974.**
  1972.***
  1976-1980 * 287.7 184 3
  1977 **
  1978.***
  1981-1985.* 304 4 194.9
  1984 **
  1981.***
  1986-1988 * 336.0 215 2
  1988.**
  1986.***
• Godina Najproširenije sorte
  od-do
  1920-1929 Banatka, Prolifik,
  populacije
  1930-1939. Prolifik, Banatka, U-1
  populacije, Bankut 1201
  1961-1965 *
  1965 ** San Pastore, Bankut 1205,
  1961.*** Bezostaja 1, U-1
  1966-1970.*
  1967 ** Bezostaja 1, Libelula,
  1970.*** San Pastore, Leonardo
  1971-1975 *
  1974.** Libelula, Sava, Bezostaja 1,
  1972.*** Zlatna Dolina, Kavkaz
  1976-1980 * Sava, Novosadska Rana 2,
  1977 ** Zlatna Dolina,
  1978.*** Novosadska Rana 1
  1981-1985.* Novosadska Rana 2.
  1984 ** Jugoslavija, Balkan,
  1981.*** Super Zlatna, Baranjka
  1986-1988 * Jugoslavija, Novosadska
  1988.** Rana 2, Balkan, Zvezda,
  1986.*** Baranjka, Žitnica
• Godina Dopunske (prateće) sorte
  od-do
  1920-1929 Rumska Crvenka, Rumunska Crvenka,
  Šomodska šišulja, populacije
  1930-1939. Prolifik, Rumska Crvenka,
  Rumunska Crvenka, Leganj, Bankut 1205, populacije
  1961-1965 *
  1965 ** Bankut 1201, Rumska Crvenka,
  1961.*** Leonardo, Etoile de Choisy
  1966-1970.*
  1967 ** Bankut 1205, Abondanca
  1970.*** Autonomia, Bačka U-1
  1971-1975 * Biserka, Aurora, Leonardo.San
  1974.** Pastore, Abondanca, Slavonka,
  1972.*** Bosanka, Kosmajka
  1976-1980 * Partizanka, Kragujevčanka 56,
  1977 ** Biserka, Bosanka, Krajinka
  1978.*** Libelula Nova Banatka,
  1981-1985.* Novosadska Rana 1, Kragujevčanka 56,
  1984 ** Partizanka, PKB-Krupna, Zagrepčanka
  1981.*** Mačvanka 2, Dika, Bosanka, Orovčanka
  1986-1988 * Kragujevčanka 56, Partizanka, Dukat,
  1988.** Slavonija, Zagrepčanka, Super Zlatna
  1986.*** PKB-111, PKB-Krupna, Skopljanka, Kragujevčanka 58, Somborka, Partizanka niska, Duga, Jednota, Lasta, Rodna, Beograđanka

Tab. 2. − POVRŠINE I PRINOSI PŠENICE SFR JUGOSLAVIJI NA DRUŠTVENOM SEKTORU PO PETOGODIŠNJIM RAZDOBLJIMA

Izostavljeno iz prikaza

• Razdoblje i godina
• 1920-1921 (000 ha) t/ha
  1930-1931 1.695,5 0.91
• 2 114.1 1.14
  1961-1961
  1965.**
  1964. * * *
  * 3272 297
  1966-197i 291.8 3.25
  1967** 387.0 2.57
• 1970.***
  * 449.2 3.47
  1971-197 397.4 383
  1974.** 488.5 291
  1972 * * * 466.3 4 17
  1976-198 494.0 488
  1976.** 498.6 3.65
  1979 * * * 4464 461
  1981-198 481.0 5.11
  1984.** 399.0 4.11
  1981 * * * 399.0 4.73
  1986-198 391.0 5.33
  1988.** 379.0 4.22
  1987 * * *
  18.* 439.7 5.06
  463.1 5.42
  447.5 4.78
• 1920-1921 % %
  1930-1931 _ _
• 100.0 _
  1961-1967
  1965.**
  1964. * * * 26.5 100.0
  1966-197i
  1967**
• 1970.***
  * 3044 116.8
  1971-197
  1974.**
  1972 * * * 365 8 140.4
  1976-198
  1976.**
  1979 * * * 404 4 155.2
  1981-198
  1984.**
  1981 * * * 414.9 159.3
  1986-198
  1988.**
  1987 * * *
  18.* 443.9 170.4
• 1920-1921 Najproširenije sorte
  1930-1931 Banatka, Prolifik,
  populacije
  Prolifik, Banatka, U—1,
  1961-196! populacije, Bankut 1201
  1965.**
  1964. * * *
  *
  1966-197i San Pastore, Bezostaja 1,
  1967** Leonardo
• 1970.***
  1971-197 Bezostaja 1, Libelula,
  1974.** San Pastore, Leonardo
  1972 * * *
  1976-198 Libelula, Sava, Bezostaja 1,
  1976.** Zlatna Dolina, Kavkaz
  1979 * * * Sava, Novosadska Rana 2,
  1981-198 Zlatna Dolina,
  1984.** Novosadska Rana 1
  1981 * * * Novosadska Rana 2,
  1986-198 Jugoslavija, Balkan
  1988.** Super Zlatna, Baranjka
  1987 * * *
  18.* Jugoslavija, Novosadska Rana 2,
  Balkan, Zvezda, Baranjka,
  Žitnica
  1920-1922 Dopunske (sorte)
  1930-1932 Rumska Crvenka, Rumunska Crvenka
  Šomodska šišulja, populacije
  Prolifik, Rumska Crvenka,
  1961-1962 Rumunska Crvenka, Leganj,
  1965.** Bankut 1205, pupulacije
  1964. * * *
  1966-197i Etoile de Choisy, Bankut 1205,
  1967** U-1
• 1970.***
  1971-197 Bnkut 1205, Abondanca,
  1974.** Bačka
  1972 * * * Biserka, Aurora,
  1976-198 Leonardo, San Pastore,
  1976.** Slavonka, Kosmajka, Sanja
  1979 * * *
  1981-198 Partizanka, Kragujevčanka 56,
  1984.** Biserka
  1981 * * *
  5.* Novosadska Rana 1, Kragujevčanka 56
  1986-198 Partizanka, Zagrepčanka, Mačvanka 2,
  1988.** PKB-Krupna, Bosanka
  1987 * * *
  18.* Kragujevčanka 56, Partizanka, Dukat,
  Slavonija, Zagrepčanka, Super Zlatna
  Skopljanka, Somborka, Jednota, PKB-111, Duga, Lasta, Partizanka niska, Rodna

** Godina
*** Godina
* površina i prinosa zrna za petogodišnje razdoblje a sa najvećim prosečnim prinosom na sa najmanjim prosečnim prinosima

TAB. 3POVRŠINE I PRINOSI PŠENICE U SFR JUGOSLAVIJI NA INDIVIDUALNOM SEKTORU PO PETOGODIŠNJIM RAZDOBLJIMA

Izostavljeno iz prikaza

• Razdoblje Godina od − do
• Razdoblje Godina od − do (000 ha) t/ha
  1920-1929. 1.695.5 0.91
  1930-1939. 2.114.1 1.14
• 1961-1965.* 1.682.0 1.57
  1965.** 1.388.2 1.80
  1961.*** 1.713.2 1.41
  1966-1970.* 1.464.7 2.00
  1967.** 1.482.6 2.22
  1970.*** 1.342.5 1.76
  1971-1975 * 1.334.4 2.42
  1974.** 1.345.0 2.87
  1972.*** 1.425.4 2.12
  1976-1980* 1.169.8 2.77
  1977.** 1.140.0 2.94
  1979.*** 1.125.0 2.51
  1981-1985.* 1.072.6 2.99
  1984.** 1.067.0 3.30
  1981.*** 1.006.0 2.67
  1986-1988.* 995.7 3.25
  1988.** 1.042.4 3.64
  1986.*** 937.0 2.96
• Razdoblje Godina od − do % %
  1920-1929. –
  1930-1939. 100.0 —
• 1961-1965.* 137.7 100.0
  1965.**
  1961.***
  1966-1970.* 175.4 127.4
  1967.**
  1970.***
  1971-1975 * 212.3 154.1
  1974.**
  1972.***
  1976-1980* 243.0 176.4
  1977.**
  1979.***
  1981-1985.* 262.3 190.4
  1984.**
  1981.***
  1986-1988.* 285.1 207.0
  1988.**
  1986.***
• Razdoblje Godina od − do Najproširenije sorte
  1920-1929. Banatka, Prolifik, populacije
  1930-1939. Prolifik, Banatka, U-1, populacije, Bankut 1201
  1961-1965.* San Pastore, Bankut 1205, U-1,
  1965.** Bezostaja 1
  1961.***
  1966-1970.* Bezostaja 1, San Pastore, Libe-
  1967.** lula
  1970.***
  1971-1975 * Libelula, Bezostaja 1, Sava, Zlatna Dolina
  1974.**Kavkaz
  1972.***
  1976-1980* Sava, Novosadska Rana 2, Zlatna Dolina
  1977.**Novosadska Rana 1
  1979.***
  1981-1985.* Novosadska Rana 2 Jugoslavija,
  1984.** Balkan, Baranjka, Super Zlatna
  1981.***
  1986-1988.* Jugoslavija, Novosadska Rana
  1988.** 2, Balkan, Baranjka, Super Zlatna
  1986.*** Zvezda
• Razdoblje Godina od − do Dopunske (prateće) sorte
  1920-1929. Rumska Crvenka, Rumunska Crvenka, Šomodska šišulja, populacije
  1930-1939. Profilik, Rumska Crvenka, Rumunska
  Crvenka, Leganj, Bankut 1205, populacije
  1961-1965.* Bankut 1201, Rumska Crvenka, Leonardo
  1965.**populacije
  1961.***
  1966-1970.* Bankut 1205, Leonardo, Abondanca,
  1967.** Autonomia, U-1
  1970.***
  1971-1975 * San Pastore, Leonardo, Abondanca,
  1974.** Bosanka Kosmajka
  1972.***
  1976-1980* Partizanka, Kragujevčanka 56, Bosan-
  1977.** ka, Libelula, Krajinka, Nova Banatka
  1979.***
  1981-1985.* Novosadska Rana 1, Kragujevčanka
  1984.** 56, Partizanka, Zagrepčanka,
  1981.*** PKB-Krupna, Bosanka, Orovčanka
  1986-1988.* Kragujevčanka 56, Partizanka, Zagrepčanka
  1988.**PKB-Krupna, Dukat, Parti zanka niska
  1986.***Somborka, Jednota, Orovčanka, Beograđanka, Slavonija

‘Prosek površina i prinosa zrna za petogodišnje razdoblje
Godina sa najvećim prosečnim prinosom

TAB. 4 − POVRŠINE, PRINOSI I PROIZVODNJA PŠENICE U SFR JUGOSLAVIJI PO PETOGODIŠNJIM RAZDOBLJIMA

Izostavljeno iz prikaza

• Razdoblje, ukupno i sektor
• Godina od-do površina (000 ha) prinos t/ha
  1920-1929. 1.696.5 0.91
  1930-1939. 2.114.1 1.14
  1951-1960 1.902.0 1.32
  1961-1965. 2.009.2 1.80
  1966-1970. 1.914.0 2.35
  1971-1975. 1 800.8 2.88
  1976-1980 1.616.2 3.28
  1981-1985 1.471.7 3.47
  1986-1988. 1.435.6 3.81
• Godina od-do proizvodnja (000 vagona) površina (000 ha)
  1920-1929. 154 4 –
  1930-1939. 241.0 –
  1951-1960 251.1 –
  1961-1965. 361.7 327.2
  1966-1970. 449.8 449.2
  1971-1975. 518.6 466.3
  1976-1980 530.1 446.4
  1981-1985 510.7 399.0
  1986-1988. 547.0 439.7
• Godina od-do društveni prinos t/ha proizvodnja (000 vagona)
  1920-1929. –
  1930-1939. –
  1951-1960 –
  1961-1965. 2.97 97.2
  1966-1970. 3.47 155 9
  1971-1975. 4.17 194.4
  1976-1980 4.61 205.8
  1981-1985 4.73 188 7
  1986-1988. 5.06 222.5
• Godina od-do površina (000 ha) individualni prinos t/ha
  1920-1929. –
  1930-1939. –
  1951-1960 –
  1961-1965. 1.682.0 1.57
  1966-1970. 1.464.7 2.00
  1971-1975. 1.334.4 2,42
  1976-1980 1 169 8 2.77
  1981-1985 1.072.6 2.99
  1986-1988. 995 7 3.25
• Godina od-do proizvodnja (000 vagona)
  1920-1929. –
  1930-1939. –
  1951-1960 –
  1961-1965. 264.1
  1966-1970. 292.2
  1971-1975. 329.9
  1976-1980 3244
  1981-1985 320.7
  1986-1988. 323.6

U sledećem petogodišnjem razdoblju od 1966. do 1970. godine nastavlja se period povećanja prinosa na društvenom sektoru proizvodnje. Na prosečnoj površina 449.200 ha postignut je prinos 3,47 t/ha, 204,4% viši u poređenju sa razdobljem od 1930. do 1939. godine. Razdoblje od 1961. do 1965. godine karakteriše nagli prodor visokorodnih sorti u proizvodnju oba sektora. Sa rezultatima postignutim u ovom, upoređuju se sva ostala razdoblja. U odnosu na razdoblje od 1961. do 1965. godine ostvaren je 16.8% veći prosečan prinos zrna. Vodeće sorte u proizvodnji su Bezostaja 1, Libelula, San Pastore i Leonardo, a dopunske Bankut 1205, Abondanca i Bačka (205, 206, 207, 208, 209, 212, 213, 214).

U razdoblju od 1971. do 1975. godine, na prosečnoj površini 466.300 ha, bio je prinos 4.1 7 t/ha, 265,8% viši u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine, povećanje iznosi 14,4%. Vodeće sorte u proizvodnji su Libelula, Sava, Bezostaja 1, Zlatna Dolina i Kavkaz, a dopunske Biserka, Aurora, Leonardo, San Pastore, Slavonka, Kosmajka i Sana (215, 216, 217, 219,220)

Intenziviranjem tehnologije proizvodnje i širenjem novih prinosnijih sorti trend postepenog povećanja prinosa po hektaru neprekidno traje. U razdoblju od 1976. do 1980. godine, na prosečnoj površini 446.400 ha, prinos je već 4.61 t/ha, a to je, u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine, 304,4% viši prinos zrna. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine, ostvaren je 55,2% viši prinos. Vodeće sorte su Sava, Novosadska Rana 2, Zlatna Dolina i Novosadska Rana 1, a dopunske Partizanka, Kragujevčanka 56 i Biserka (222, 223, 224, 225, 228).

U sledećem razdoblju od 1981 do 1985. godine, na prosečnoj površini 399.000 ha postignut je prinos 4.73 t/ha, viši 314,9% u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine, bio je 59,3% viši prosečan prinos zrna. Vodeće sorte u proizvodnji su Novosadska Rana 2, Jugoslavija, Balkan, Super Zlatna i Baranjka, a dopunske Novosadska Rana 1, Kragujevčanka 56, Partizanka, Zagrebčanka, Mačvanka 2, PKB-Krupna i Bosnaka (230, 231, 234, 235, 236, 238, 239).

U trogodišnjem razdoblju od 1986. do 1988. godine, na prosečnoj površini društvenog sketora 439.700 ha ostvaren je prinos 5.06 t/ha, 343,9% viši u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine postignut je 70,4% viši prosečan prinos. Vodeće sorte u proizvodnji društvenog sektora su Jugoslavija, Novosadska Rana 2, Balkan, Zvezda, Baranjka i Žitnica, a dopunske Kragujevčanka 56, Partizanka, Dukat, Slavonija, Zagrebčanka, SuperZlatna, SkopIjanka, Somborka, Jednota, PKB-111, Duga, Lasta, Partizanka niska, Rodna i Zelengora.

Uporedo sa smanjenjem površina pod pšenicom na društvenom sektoru i pored značajnog povećanja prosečnih prinosa po hektaru, dolazi do stagnacije proizvodnje pšenice (Tab. 4). Tako se, u analiziranim razdobljima od 1971. do 1988. godine, proizvodnja kretala od 188.700 do 225.000 vagona. Zbog nemogućnosti da se povećaju površine za pšenicu na društvenom sektoru, neophodno je da se još više intenzivira tehnologija gajenja kako bi porasli prosečni prinosi po hektaru, a time i ukupna proizvodnja.

Površine, prinosi, sorte i proizvodnja pšenice na individualnom sektoru Jugoslavije

Na individualnom, kao i na društvenom sektoru proizvodnje (Tab. 3), ispoIjenaje slična tendencija postepenog povećanja prosečnih prinosa pšenice, od ranijih ka kasnijim petogodišnjim razdobljima.

Kako je već izneto, u razdoblju od 1930. do 1939. godine, koje karakterišu ekstenzivna tehnologija i slabo produktivne sorte pšenice, na prosečnoj površini od 2.114 ha postignut je vrlo mali prinos, samo 1.14 t/ha (7, 82,148, 196, 197, 242, 247, 248).

U razdoblju od 1961. do 1965. godine, na prosečnoj površini 1.682.000 ha, bio je prinos 1.57 t/ha, što je 37,7% više u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. Vodeće su u proizvodnji sorte San Pastore, Bankut 1205, U—1, Bezostaja 1, a dopunske sorte su Bankut 1201, Rumska Crvenka, Leonardo i razne populacije obične pšenice, kulturnog jednozrnca i dvozrnca (199, 200, 201, 202, 203).

U sledećem razdoblju od 1966. do 1970. godine na prosečnoj površini 1.467 ha bio je prinos 2.00 t/ha, 75,4% viši u odnosu na razdoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine, ostvaren je 27,4% viši prosečan prinos. Najzastupljenije sorte u proizvodnji su Bezostaja 1, San Pastore i Libelula, a dopunske Bankut 1205, Leonardo, Abondanca, Autonomia i U-1 (205, 206, 207, 208, 209, 212, 213, 214).

U razdoblju od 1971. do 1975. godine, na prosečnoj površini 1.334.400 ha postignut je prinos 2,42 t/ha, 112,3% viši u poređenju sa razdobljem od 1930. do 1939. godine. U odnosu na razdoblje od 1961. do 1965. godine, ostvaren je 54,1 % viši prinos zrna. Najproširenije sorte u ovom razdoblju su Libelula, Bezostaja 1, Sava, Zlatna Dolina i Kavkaz, a dopunske San Pastore, Leonardo, Abondanca, Bosanka i Kosmajka (215, 216, 217, 219, 220).

U sledećem razdoblju od 1976. do 1980. godine, na prosečnoj površini 1.169.800 ha ostvaren je prinos 2.77 t/ha, 143,0% viši u odnosu razdoblje od 1930. do 1939. godine. U poređenju sa razdobljem od 1961. do 1965. godine postignut je 76,4% viši prosečan prinos zrna. Vodeće sorte u proizvodnji su Sava, Novosadska Rana 2, Zlatna Dolina i Novosadska Rana 1, a dopunske Partizanka, Kragujevčanka 56, Bosanka, Libelula, Krajinka i Nova Banatka (222, 223, 224, 225, 228).

Do daljeg povećanja prinosa dolazi u razdolju od 1981. do 1985. godine kada je na prosečnoj površini 1.072.600 ha ostvaren prosečan prinos 2.99 t/ha, 162,3% viši u poređenju sa razdobljem od 1930. do 1939. godine. U odnosu na razdoblje od 1961. do 1965. godine, ovo povećanje iznosi 90,4%. Najviše zastupljene sorte u proizvodnji individualnog sektora su Novosadska Rana 2, Jugoslavija, Balkan, Baranjka i SuperZlatna, a dopunske Novosadska Rana 1, Kragujevčanka 56, Partizanka, Zagrebčanka, PKB-Krupna, Bosanka i Orovčanka (230, 231, 234, 235, 236, 238, 239).

U trogodišnjem razdoblju od 1986. do 1988. godine, na prosečnoj površini 995.700 ha, dostignut je prinos 3.25 t/ha, 185,1% viši u poređenju sa razdobljem od 1930. do 1939. godine. U odnosu na razdoblje od 1961. do 1965. godine, ostvaren je 107,0% viši prosečan prinos zrna. Vodeće sorte u proizvodnji su Jugoslavija, Novosadska Rana 2, Balkan, Baranjka, Super Zlatna i Zvezda, a dopunske Kragujevčanka 56, Partizanka, Zagrepčanka, PKB-Krupna, Dukat, Partizanka niska, Somborka, Jednota, Orovčanka, Beograđanka i Slavonija.

Trend porasta prinosa pšenice po petogodišnjim razdobljima individualnog sektora u saglasnosti je sa povećanjem globalnih proseka prinosa za oba sektora proizvodnje. Kao i na društvenom, na individualnom sektoru ispoljena je slična tendencija postepenog povećanja prosečnih prinosa pšenice od ranijih ka kasnijim petogodišnjim razdobljima. Uporedo sa smanjenjem površina pod pšenicom na individualnom sektoru i pored povećanja prosečnih prinosa po hektaru, dolazi do stagnacije proizvodnje u razdobljima od 1971. do 1988. godine kada se godišnja proizvodnja kretala od 320. 700 do 324.400 vagona (Tab. 4).

Uporedna analiza prinosa na društvenom i individualnom sektoru proizvodnje

Uporedna analiza petogodišnjih proseka prinosa pšenice na oba sektora u našoj zemlji, ukazuje na zadovoljavajuće rezultate postignute na društvenom, ali ne i na individualnom sektoru proizvodnje (Tab. 5). Razlike između prosečnih prinosa društvenog i individualnog sektora se postupno smanjuju od ranijih ka kasnijim petogodišnjim razdobljima.

Prosečan prinos individualnog sektora u razdoblju od 1961. do 1965. godine, kada su u proizvodnju najproširenije sorte San Pastore, Bankut 1205, U-1 i Bezostaja, a dopunske Bankut 1201, Rumska Crvenka, Leonardo i razne populacije autohtonih pšenica, iznosio je 52,9% od prinosa društvenog sektora.

U sledećem razdoblju od 1966. do 1970. godine, pri punoj dominaciji Bezostaje 1, San Pastore i Libelule, uz dopunske sorte Bankut 1205, Leonardo, Abondanca, Autonomia i U-1, prosečan prinos individualnog sektora iznosi 57,6% od prosečnog prinosa društvenog.

U razdoblju od 1971. do 1976. godine kada vodeću poziciju u proizvodnji imaju Libelula, Sava, Bezostaja 1, Zlatna Dolina i Kavkaz a dopunske sorte Biserka, Aurora, Leonardo, San Pastore, Abondanca, Slavonka, Bosanka i Kosmajka, prosečan prinos zrna individualnog sektora iznosio je 58% od društvenog sektora proizvodnje.

U sledećem razdoblju od 1976. do 1980. godine, prosečan prinos individualnog sektora, kada su vodeće u proizvodnji Sava, Novosadska Rana 2, Zlatna Dolina i Novosadska Rana 1, a dopunske sorte Partizanka, Kragujevčanka 56, Biserka, Bosanka, Krajinka, Libelula i Nova Banatka iznosio je 60,1% od prinosa društvenog sektora.

Prosečan prinos individualnog sektora u razdoblju od 1981. do 1986. godine, sa vodećim sortama Novosadska Rana 2, Jugoslavija, Balkan, Super Zlatna i Baranjka i dopunskim Novosadska Rana 1, Partizanka, Kragujevčanka 56, PKB-Krupna, Zagrepčanka, Mačvanka 2, Dika, Bosanka i Orovčanka, iznosio je 63,2% od prinosa društvenog sektora proizvodnje.

U trogodišnjem razdoblju od 1986. do 1988. godine, prosečan prinos individualnog sektora, kada su najviše zastupljene u proizvodnji Jugoslavija, Novosadska Rana 2, Balkan, Zvezda, Baranjka i Žitnica i prateće sorte Kragujevčanka 56, Partizanka, Dukat, Slavonija, Zagrepčanka, Super Zlatna, PKB-111, PKB-Krupna, Skopljanka, Somborka, Kragujevčanka 58, Partiznaka niska, Duga, Jednota, Lasta, Rodna i Beograđanka, iznosio je 64,2% od prinosa društvenog sektora.

Da bi se što bolje iskoristili povoljni klimatsko-zemljišni uslovi Jugoslavije i genetski potencijal za prinos zrna postojećih sorti, neophodno je intenzivirati tehnologiju gajenja na društvenom i individualnom sektoru proizvodnje.

TAB. 5 − PRINOSI PŠENICE NA DRUŠTVENOM I INDIVIDUALNOM SEKTORU SFR JUGOSLAVIJE PO PETOGODIŠNJIM RAZDOBLJIMA

Izostavljeno iz prikaza

• Razdoblje t/ha na sektoru
  Godina od-do društvenom individualnom
  1961-1965. 297 1,57
  1966-1970. 347 2,00
  1971-1975. 4 17 2 42
  1976-1980. 4.61 2.77
  1981-1986. 4 73 2 99
  1986-1988 506 3.25
• Godina od-do u odnosu na društveni sektor %
  1961-1965. 52,9
  1966-1970. 57,6
  1971-1975. 58,0
  1976-1980. 60,1
  1981-1986. 63,2
  1986-1988 64,2
• Godina od-do Najproširenije sorte
  1961-1965. San Pastore, Bankut 1205, Bezostaja 1, U-1
  1966-1970. Bezostaja 1, Libelula, San Pastore, Leonardo
  1971-1975. Libelula, Sava, Bezostaja 1, Zlatna Dolina, Kavkaz
  1976-1980. Sava, Novosadska Rana 2, Zlatna Dolina, Novosadska Rana 1
  1981-1986. Novosadska Rana 2, Jugoslavija, Bal-kan, Super Zlatna, Baranjka
  1986-1988 Jugoslavija, Novosadska Rana 2, Balkan, Zvezda, Baranjka, Žitnica
• Dopunske (prateće) sorte
  Bankut 1201, Rumska Crvenka, Leonardo, Etoile de Choisy
  Bankut 1205, Abondanca, Autonomna, Bačka, U-1
  Biserka, Aurora, Leonardo, San Pastore, Abondanca, Slavonka, Bosanka, Kosmajka
  Partizanka, Kragujevčanka 56, Biserka, Bosanka, Krajinka, Libelula, Nova Banatka
  Novosadska Rana 1, Partizanka, Kragujevčanka 56, PKB-Krupna, Zagrepčanka, Mačvanka 2, Dika, Bosanka, Orovčanka
  Kragujevčanka 56, Partizanka, Dukat, Sla-vonija, Zagrepčanka, Super Zlatna, PKB-111, PKB-Krupna, Skopijanka, Som-borka, Kragujevčanka 58, Partizanka nis-ka, Duga, Jednota, Lasta, Rodna, Beograđanka

Rezultati oplemenjivanja i učešće sorti ozime pšenice u proizvodnji Jugoslavije

U intenzifikaciji proizvodnje sve veći značaj, pored ekoloških uslova i nivoa primenjene tehnologije imaju sorte visokog genetskog potencijala za prinos zrna sa kompleksom drugih važnih bioloških karakteristika.

Jugoslovenska nauka je, uz pomoć dostignuća svetske nauke, postigla značajne rezultate na oplemenjivanju pšenice stvaranjem sorti visokog genetskog potencijala za prinos zrna i iznad 10 t/ha, od I do III kvalitetne klase, otpornih prema poleganju, niskim temperaturama i bolestima (Puccinia recondita tritici, Puccinia graminis tritici, Erysiphe graminis trititci, Septoria sp. i Fusarium sp.), raznog vremena sazrevanja, prilagođenih različitim klimatskozemljišnim uslovima naše zemlje. Tako je, do sada (320), priznato od Jugoslovenske komisije za priznavanje sorti 219 sorti ozime, 20 jare obične i 21 tvrde ozime-pšenice (Tab. 6).

Stvaranje sorti visokog genetskog potencijala za prinos zrna jedan je od osnovnih zadataka naučnih institucija za oplemenjivanje ozime pšenice u Jugoslaviji. U tom cilju stvoreni su i posebni programi oplemnjivanja ozime pšenice sa naglašenom orijentacijom na visok prinos (21,32, 52) kao i visok prinos i vrlo dobar kvalitet (162, 221, 227, 269).

Istraživanja nasleđivanja glavnih svojstava pšenice dosta su doprinela realizaciji ambicioznih programa oplemenjivanja pšenice u našoj zemlji (3, 4, 18, 20, 27, 51,96, 138, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146, 164, 165, 169, 180, 188, 189, 193, 204, 210, 211, 250, 254, 255, 259, 271, 275, 281,303).

Značajan napredak u oplemenjivanju ozime pšenice na visok prinos učinjen je u razdoblju od 1970. do 1 975. godine kada su priznate domaće srednje rane sorte nezadovoljavajuće meljivosti i pecivosti, pretežno III kvalitetne klase, Sava, Zlatna Dolina, Biserka, Drina, Slavonka, Bosanka i dr. Između ovih sorti, čiji je genetski potencijal za prinos zrna bio veći od 9 t/ha, najzapaženije rezultate u proizvodnji postigle su Sava i Zlatna Dolina. Sava je u razdoblju od 1 972. do 1 977. godine bila vodeća u proizvodnji žitorodnih područja na severu severoistoku zemlje, pre svega u Vojvodini (216, 21 7, 21 9, 220, 222, 223, 224, 225). Zlatna Dolina je zauzimala najveće površine u zapadnim područjima zemlje, naročito na društvenom sektoru Slavonije i Baranje. Sava i Zlatna Dolina značajno su doprinele povećanju prosečnih prinosa i ukupne proizvodnje pšenice u Jugoslaviji. One su skoro u potpunosti istisle iz proizvodnje tada proširene manje prinosne italijanske sorte pšenice.

Novije i najnovije rane sorte iz programa oplemenjivanja na visok prinos, Super Zlatna, Baranjka, Miljenka, Lonja, Dika, Zagrepčanka, Sana i dr„ imaju veći genetski potencijal za prinos zrna od Zlatne Doline (83, 230, 231, 234, 272, 273). Priznate su u razdoblju od 1978. do 1987. godine. Ove sorte se nalaze u proizvodnji najintenzivnijih žitorodnih područja naše zemlje. Proširile su se na društvenom sektoru Plrvatske gde već u 1983. godini zauzimaju više od 60% od ukupnih pšeničnih površina. U Vojvodini su se ove sorte (potencijal za prinos zrna iznad 10 t/ha) i to uglavnom Baranjka, a u manjoj meri Super Zlat na, Lonja i dr., proširile pretežno na najplodnijim zemljištima južne i zapadne Bačke. U 1986. godini zauzimale su oko 10% od ukupnih pšeničnih površina Vojvodine. Nalaze se i u proizvodnji Bosne i Slovenije. Od ostalih visokoprinosnih sorti III kvalitetne klase, koje imaju uži regionalni značaj, treba pomenuti srednje kasnu Bosanku, kao jednu od najzastupljenijih sorti u Bosni, a zatim, PKB-Krupnu i srednje kasnu Skopljanku (ll-lll kvalitetna klasa) i PKB-111 (III kvalitetna klasa).

Tab. 6 − SORTE OZIME I JARE OBIČNE PŠENICE (Tr. vulgare) I OZIME TVRDE PŠENICE (Tr. durum) STVORENE U RAZDOBLJU OD 1950. DO 1988. GODINE U NAUČNIM INSTITUTIMA JUGOSLAVIJE

• Institut Oznaka instituta
  Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad NS
  Institut za oplemenjivanje i proizvodnju bilja, Zagreb BC
  Institut za polodelstvo i gradinarstvo, Skopje SK
  Poljoprivredni institut, Osijek OS
  Institut za strna žita, Kragujevac KG
  Institut za poljoprivredna i tehnološka istraživanja, Zaječar ZA
  UPI Semberija-Poljoprivredno dobro, Bijeljina BLJ
  SOR PIK »Vinkovci«, Vinkovci VK
  Poljoprivredni fakultet, Zemun ZE
  Poljoprivredni kombinat »Beograd« RO »Agroekonomik« PKB
  Poljoprivredni zavod, Banja Luka BL
  Poljoprivredni centar Hrvatske, Zagreb ZG
  Kmetijski institut Slovenije, Ljubljana LJ
• Institut Broj sorti Tr. vulgare
• Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 90
  Institut za oplemenjivanje i proizvodnju bilja, Zagreb 36
  Institut za polodelstvo i gradinarstvo, Skopje 10
  Poljoprivredni institut, Osijek 20
  Institut za strna žita, Kragujevac 15
  Institut za poljoprivredna i tehnološka istraživanja, Zaječar 4
  UPI Semberija-Poljoprivredno dobro, Bijeljina 10
  SOR PIK »Vinkovci«, Vinkovci 10
  Poljoprivredni fakultet, Zemun 8
  Poljoprivredni kombinat »Beograd« RO »Agroekonomik« 8
  Poljoprivredni zavod, Banja Luka 4
  Poljoprivredni centar Hrvatske, Zagreb 3
  Kmetijski institut Slovenije, Ljubljana 1
• Tr. durum jare
• Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 8
  Institut za oplemenjivanje i proizvodnju bilja, Zagreb 6
  Institut za polodelstvo i gradinarstvo, Skopje –
  Poljoprivredni institut, Osijek –
  Institur za strna žita, Kragujevac –
  Institut za poljoprivredna i tehnološka istraživanja, Zaječar 6
  UPI Semberija-Poljoprivredno dobro, Bijeljina –
  SOR PIK »Vinkovci«, Vinkovci –
  Poljoprivredni fakultet, Zemun –
  Poljoprivredni kombinat »Beograd« RO »Agroekonomik« –
  Poljoprivredni zavod, Banja Luka –
  Poljoprivredni centar Hrvatske, Zagreb –
  Kmetijski institut Slovenije, Ljubljana –
• Tr. durum ozime
• Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad —
  Institut za oplemenjivanje i proizvodnju bilja, Zagreb –
  Institut za polodelstvo i gradinarstvo, Skoplje 21
  Poljoprivredni institut, Osijek –
  Institut za strna žita, Kragujevac –
  Institut za poljoprivredna i tehnološka istraživanja, Zaječar –
  UPI Semberija-Poljoprivredno dobro, Bijeljina –
  SOR PIK »Vinkovci«, Vinkovci –
  Poljoprivredni fakultet, Zemun –
  Poljoprivredni kombinat »Beograd« RO »Agroekonomik« –
  Poljoprivredni zavod, Banja Luka –
  Poljoprivredni centar Hrvatske, Zagreb –
  Kmetijski institut Slovenije, Ljubljana –
• UKUPNO: 219 20 21

Dalji napredak na stvaranju sorti za intenzivne uslove proizvodnje ostvaren je oplemenjivanjem pšenice na visok prinos i vrlo dobar tehnološki kvalitet (5, 6, 75, 99, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 163, 166, 221, 222, 223, 224. 225, 226, 228, 229, 230, 231,232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 241,242. 243, 244, 256, 257, 258, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 305) sa ranim sortama Novosadska Rana 2, Novosadska Rana 1, Novosadska Rana 3, Novosadska Rana 4 i Nizija, zatim srednje ranim sortama Partizanka, Balkan, Žitnica, Zelengora, Partiznaka niska, Somborka, Duga, Staparka, Žitarka, Lasta, Subotičanka, Jednota, Rodna, Kosovka, Panonka, Evropa, Crvenkapa i dr. i srednje kasnim sortama Sremica, Nova Banatka, Kragujevčanka 56, Banaćanka 1, Kragujevčanka 58, Jugoslavija, Zvezda, Osječanka, Mačvanka 2, Posavka 2, Una, Košava, Kolubara, Slavonija, Pomoravka, Beograđanka, Srbijanka, Jedina i dr. Više od ovih sorti daje zanačajn doprinos povećanju prosečnih prinosa i ukupne proizvodnje pšenice u našoj zemlji.

U grupi ranih pšenica dobrog kvaliteta brašna i hleba (ll-l kvalitetna klasa), sa genetskim potencijalom za prinos zrna iznad 9 t/ha, najviše su se proširile u proizvodnji Novosadska Rana 2 i Novosadska Rana 1. Po prinosu zrna ove sorte su jednake ranije vodećim sortama u proizvodnji, Savi i Zlatnoj Dolini. Zahvaljujući svojoj velikoj plastičnosti i sposobnosti prilagođavanja različitim klimatsko-zemljišnim uslovima, Novosadska Rana 2, i Novosadska Rana 1, već 1979. godine postaju vodeće sorte u proizvodnji cele naše zemlje. U 1986. godini Novosadske Rane zauzimaju više od 30% od ukupnih pšeničnih površina Vojvodine. Kao poseban fiziloški tip vrlo prinosnih ranih pšenica dobrih tehnoloških karakteristika Novosadske Rane, za sada, nemaju odgovarajuću zamenu u zastupljenom sortimentu naše zemlje. Njih će moći zameniti isto tako rane ili čak i ranije, ali prinosnije sorte, sa kompleksom njihovih pozitivnih osobina.

Od srednje ranih visokoprinosnih sorti vrlo dobrih tehnoloških kvaliteta (I kvitetna klasa) sa genetskim potencijalom za prinos iznad 10 t/ha, proširila se sa oko 10% učešća u više pšeničnih područja zemlje sorta Balkan. Zadnjih godina ulaze u proizvodnju novije srednje rane sorte vrlo dobrih tehnoloških karakteristika Zitnica, Partizanka niska, Zelengora, Somborka, Duga, Staparka, Jednota, Subotičanka, Lasta, i najnovije Rodna, Kosovka, Evropa, Crvenkapa, Panonka i dr. Sorte iz ove grupe srednje ranih pšenica boljeg su kvaliteta brašna i hleba i prinosnije od Novosadskih Ranih. Njihov genetski potencijal za prinos zrna je i do 11 t/ha. U grupi srednje ranih sorti je i Partizanka, standard Jugoslovenske komisije za priznavanje sorti, čiji je genteski potencijal za prinos zrna iznad 8 t/ha. Ova sorta nalazi se u Vojvodini na oko 3% pšeničnih površina. Vodeća je u proizvodnji Makedonije.

Između srednje kasnih sorti vrlo dobrih tehnoloških karakteristika (l-ll kvalitetna klasa) najviše se proširila u proizvodnji Vojvodine i cele zemlje sorta Jugoslavija. Genetski potencijal za prinos zrna ove sorte je iznad 10 t/ha. U Vojvodini 1988. godine, naiazi se na 20%, a u celoj zemlji na više od 15% od ukupnih površina zasejanih pšenicom. Jugoslavija je zajedno sa Balkanom i Novosadskom Ranom 3 zauzimala i 1987. godine skoro 50% pšeničnih površina naše zemlje. Zadnjih godina širi se u proizvodnji i sorta Zvezda iz klase visokoprinosnih pšenica vrlo dobrih tehnoloških osobina. U 1988. godini nalazila se na oko 5% pšeničnih površina. Njoj se priključuju i novije visokoprinosne, srednje kasne sorte vrlo dobrih tehnoloških karakteristika (l-ll kvalitetna klasa) Una, Košava, Srbijanka, Viktorija, Slavonija i dr. Sve ove sorte imaju genetski potencijal za prinos zrna iznad 10 t/ha. Sorta Kragujevčanka 56 znatnije se proširila na području Srbije van pokrajina, gde zauzima oko 20% od ukupnih pšeničnih površina. Genetski potencijal za prinos ove sorte je iznad 8 t/ha. Po kvalitetu brašna i hleba bliska je Partizanki.

Visokoprinosne sorte vrlo dobrih tehnoloških karakteristika zauzimale su u 1988. godini oko 75% jugoslovenskih površina zasejanih pšenicom. U Vojvodini one su najviše doprinele rekordnoj proizvodnji pšenice u 1984, vrlo dobroj proizvodnji u 1985, 1986. i 1988. godini.

Sve to pokazuje da proizvođači pšenice u Jugoslaviji imaju kompletan sortiment visoko-prinosnih pšenica vrlo dobrih tehnoloških kvaliteta i različitog vremena sazrevanja, čime se može produžiti period žetve, a ujedno omogućiti racionalnije korišćenje kombajna u optimalnom roku za svaku sortu.

Rekordni prinosi sorti ozime pšenice u proizvodnji Jugoslavije

O genetskom potencijalu za prinos zrna pojedinih sorti mogu se izvoditi dosta pouzdani zaključci na osnovu njihovog proučavanja u ogledima Komisije za priznavanje sorti, čijom mrežom su obuhvaćena različita klimatskozemljišna područja Jugoslavije. Pouzdani podaci o genetskom potencijalu za prinos zrna i biološkoj plastičnosti sorti mogu se dobiti njihovim višegodišnjim ispitivanjem u makroogledima na društvenom i demonstracionim ogledima na individualnom sektoru proizvodnje. Rezultati mikro i makroogleda mogu sa dosta sigurnosti opredeliti proizvođače na najbolje sorte pšenice (199, 200, 205, 206, 208, 209, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 219, 222, 223, 224, 225, 228, 230, 231, 234, 236, 238, 239).

Tako je sorta Sava u 1972/73. godini na 1 7 ha PIK-a »Bečej« dala prosečan prinos 8.25 t/ha. Ista sorta je 1975/76. godine na 6 ha, 8 ha i 12 ha Agrokombinata »Subotica«, IPP »Banat« i PIRO »Šid«, ostvarila prosečan prinos 9.60 t/ha, 9.00 t/ha i 8.60 t/ha (Tab. 7). U 1976/77. godini je Sava na 30 ha i 1 6 ha IPK »Servo Mihalj« i PIK-a »Tamiš« imala prosečan prinos zrna 8.50 t/ha i 8.41 t/ha (239).

Sorta pšenice Biserka, u 1972/73, 1973/74, 1975/76. i 1976/77. godine, na 107 ha, 21 ha, 138 ha i 50 ha PIK-a »Tamiš«, PRO »Novi Sad«, Agrokombinata »Subotica« i IPP »Banat«, ostvarila je prosečne prinose zrna 8.08 t/ha, 8.15 t/ha, 8.21 t/ha i 8.52 t/ha (239).

Drinaje, u 1 975/76. i 1976/77. godini, na 11 ha i 6 ha PIRO »Šid« imala prosečan prinos 8.65 t/ha i 7.70 t/ha (239).

Rekordni prinosi Novosadske Rane 2, sorte dobrih tehnoloških karakteristika, najviše proširene rane pšenice u proizvodnji Jugoslavije, u 1976/77. godini na 16 ha, 43 ha i 52 ha, bili su 8.63 t/ha, 8.40 t/ha i 8.10 t/ha. U 1 983/84. godini, na površinama od 10 do 110 ha, kod većeg broja poljoprivrednih organizacija (PRO »Mitrosrem«, PD »Partizan«, PD »USAOJ«, PIRO »Šid«, RO. »Agroruma«, PIK »Tamiš« i RO »Jedinstvo«), postignuti su maksimalni prosečni prinosi Novosadske Rane 2 koji su se kretali od 8.10 do 8.63 t/ha zrna. Ova sorta imalaje u 1983/84. godini visoke prosečne prinose zrna na većim površinama kod više organizacija. Tako je na 379 ha RO »Jedinstvo« postigla 7.80 t/ha prosečnog prinosa zrna. Na ukupno 2500 ha zasejanih Novosadskom Ranom 2, kod ove organizacije, ostvaren je prosečan prinos od 7.00 t/ha. I daIje, na 938 ha RO »Elan«, OOUR »Ratarstvo« ista sorta je postigla 7.09 t/ha prosečnog prinosa zrna (235, 236, 239).

TAB. 7 − REKORDNI PRINOSI ZRNA SORTI OZIME PŠENICE NA POLJOPRIVREDNIM GAZDINSTVIMA VOJVODINE, SLAVONIJE I BARANJE

Izostavljeno iz prikaza

• S o r t a Prinos t/ha
  Sava 8.25
  Sava 960
  Sava 9.00
  Sava 8.50
  Sava 8.41
  Sava 8.60
  Biserka 8.08
  Biserka 8.15
  Biserka 8.21
  Biserka 8.52
  Drina 8.65
  Drina 8.07
  Zlatna Dolina 8.60
  Zlatna Dolina 9.00
  Zlatna Dolina 9.34
  Novosadska Rana 2 8.63
  Novosadska Rana 2 8.40
  Novosadska Rana 2 8.10
  Novosadska Rana 2 8.63
  Novosadska Rana 2 8.40
  Novosadska Rana 2 8.10
  Novosadska Rana 2 8.44
  Novosadska Rana 2 8.43
  Novosadska Rana 2 8.41
  Novosadska Rana 2 8.51
• S o r t a Prinos ha
• S o r t a ha
  Sava 17
  Sava 6
  Sava 8
  Sava 30
  Sava 16
  Sava 16
  Biserka 107
  Biserka 21
  Biserka 138
  Biserka 50
  Drina 11
  Drina 6
  Zlatna Dolina 90
  Zlatna Dolina 32
  Zlatna Dolina 6
  Novosadska Rana 2 16
  Novosadska Rana 2 43
  Novosadska Rana 2 52
  Novosadska Rana 2 16
  NOvosadska Rana 2 43
  Novosadska Rana 2 52
  Novosadska Rana 2 10
  Novosadska Rana 2 33
  Novosadska Rana 2 36
  Novosadska Rana 2 15
• S o r t a Poljoprivredno gazdinstvo Godina
  Sava PK »Bečej« 1973.
  Sava Agrokombinat »Subotica 1976.
  Sava IPP »Banat« 1976.
  Sava IPK »Servo Mihalj« 1977.
  Sava PIK »Tamiš« 1977.
  Sava PIRO »Šid« 1976.
  Biserka PIK »Tamiš« 1973.
  Biserka PRO »Novi Sad« 1974
  Biserka Agrokombinat »Subotica« 1976
  Biserka IPP »Banat« 1977.
  Drina PIRO »Šid« 1976
  Drina PIRO »Šid« 1977.
  Zlatna Dolina PD »Ruma« 1976.
  Zlatna Dolina PD »Ruma« 1976.
  Zlatna Dolina PIRO »šid« 1976.
  Novosadska Rana 2 PRO »Mitrosrem« 1977.
  Novosadska Rana 2 PD »Partizan« 1977.
  Novosadska Rana 2 PD »USAOJ« 1977.
  Novosadska Rana 2 PRO »Mitrosrem« 1984
  NOvosadska Rana 2 PD »Partizan« 1984
  Novosadska Rana 2 PD »USAOJ« 1984.
  Novosadska Rana 2 PIRO »Šid« 1984
  Novosadska Rana 2 PIRO »šid« 1984.
  Novosadska Rana 2 PIRO »Šid« 1984.
  Novosadska Rana 2 RO »Agroruma« 1984
• S o r t a Kvalitetna klasa
  Sava III
  Sava III
  Sava III
  Sava III
  Sava III
  Sava III
  Biserka III
  Biserka III
  Biserka III
  Biserka III
  Drina III
  Drina III
  Zlatna Dolina III
  Zlatna Dolina III
  Zlatna Dolina III
  Novosadska Rana 2 I (II)
  Novosadska Rana 2 I (H)
  Novosadska Rana 2 I (H)
  Novosadska Rana 2 I (II)
  NOvosadska Rana 2 I (H)
  Novosadska Rana 2 I (N)
  Novosadska Rana 2 I (II)
  Novosadska Rana 2 I (H)
  Novosadska Rana 2 I (H)
  Novosadska Rana 2 I (II)

Novosadska Rana 1 je u 1975/76. godini na, 16 ha i 20 ha PIK-a »Tamiš« i PK »Beograd«, imala 8.80 t/ha i 8.20 t/ha prosečnog prinosa zrna. Ista sorta je u 1976/77. godini, na 68 ha Agrokombinata »Subotica«, dala je 8.05 t/ha prosečnog prinosa zrna. Apsolutni rekord 1983/84. godine, u grupi Novosadskih Ranih, drži Novosadska Rana 1 na površini 12 ha PIK-a »Tamiš« gde je ostvareno 9.23 t/ha prosečnog prinosa zrna. Zapažen rezultat imala je ova sorta na 849 ha PIK-a »Tamiš« sa prosečnim prinosom 7.30 t/ha zrna (239).

Najzapaženije rezultate u proizvodnji društvenog sektora Vojvodine postigla je Jugoslavija. Tako je ova sorta u 1983/84. godini, na 25 ha OOUR-a »Žednik« Agrokombinata »Subotica«, ostvarila prosečan prinos 9.87 t/ha, što je rekord društvenog sektora Vojvodine od njegovog organizovanja do danas. Na drugoj parceli OOUR-a »Bikovo« ovog kombinata, na površini od 22 ha, postignuto je sa Jugoslavijom 9.35 t/ha prosečnog prinosa zrna. Najveći proizvodni rezultat sa ovom sortom, na većim površinama, dostignut je na PIK-u »Bečej« gde je sa 807 ha požeto prosečno 7.41 t/ha zrna. Ništa manje vredan rezultat sa Jugoslavijom ostvaren je na većim površinama PIK-a »Tamiš« i Agrokombinata »Subotica« gde je na 849 ha, odnosno 1.146 ha, požeto prosečno 7.30 t/ha i 7.15 t/ha zrna. Na pojedinim tablama, čije su se površine kretale od 33 do 160 ha, Jugoslavija je postizala, na većem broju poljoprivrednih organizacija (Agrokombinat »Subotica«, PIK »Bečej« RO »Agroruma«,PPO »Bačka Palanka«, PPK »Odžaci«, PD »Njegoš«, PIK »Tamiš«), prosečne prinose zrna između 8.00 i 8.66 t/ha. U 1984/85. godini Jugoslavija potvrđuje svoj visok genetski potencijal za prinos zrna. Tako je ova sorta na 12 ha RO »Ravnica« ostvarila prosečno 9.30 t/ha zrna. Na drugoj parceli od 25 ha »Ravnice«, bio je prinos 8.26 t/ha zrna. Na 36 ha PPK »Odžaci« Jugoslavija je dala prosečan prinos 8.10 t/ha. U 1985/86. proizvodnoj godini ova sorta je na 27 ha PK »Sombor« postigla prosečno 8.53 t/ha zrna (235, 236, 239).

Visoke maksimalne prinose u 1983/84. godini, od 8.00 do 9.00 t/ha, imale su i druge sorte iz klase pšenica vrlo dobrog kvaliteta brašna i hleba, Balkan, Žitnica, Zvezda, Partizanka niska, Pomoravka i Mačvanka 2. Tako je Balkan na 55 ha RO »Mitrosrem« dao je 8.28 t/ha, a na 30 ha Agrokombinata »Subotica« 8.00 t/ha. Ista sorta je na 20 ha PD »Đuro Strugar«, PIK-a »Kula« u 1984/85. godini postigla 9.00 t/ha prosečnog prinosa zrna. Žitnica je na 16 ha IPK-u »Servo Mihalj« u 1983/84. godini dala prosečno 8.75 t/ha zrna, a u 1984/85. godini, na istom kombinatu, na 27 ha, 8.20 t/ha. Ova sorta je u PK-u »Sombor« 1985/86. godine na 30 ha imala prosečno 8.12 t/ha zrna. Zvezda je u 1983/84. godini na 58 ha PK »Novi Sad« OOUR »Sirig« dala 9.08 t/ha. U 1985/86. godini Zvezda je u PK »Sombor« na parcelama od 35 ha i 52 ha postigla prinos od 8.24 t/ha, odnosno, 8.00 t/ha zrna, a u PIK-u »Bečej« na 24 ha 8.23 t/ha zrna. Posavka 2 je na 44 ha RO »Poljoprivreda« postigla 8.20 t/ha, a Pomoravka na 30 ha PIK-a »Tamiš« 8.14 t/ha prosečnog prinosa zrna. Mačvanka 2 je na 29 ha AIK-a »Kanjiža« u 1984/85. godini dala 8.10 t/ha zrna (235, 236, 239).

Zelengora je u 1985/86. godini na 12 ha i 26 ha RO »Ravnica« dala 8.74 t/ha i 8.20 t/ha prosečnog prinosa, a Novosadska Rana 3 na 33 ha Agrokombinata »Subotica« 9.03 t/ha prosečno.g prinosa zrna (239).

Kragujevčanka 56 je, u 1976/77. i 1983/84. godini na 30 ha i 29 ha PKB, RO »Jedinstvo« i PIK-a »Inđija«, ostvarila prosečan prinos 8.00 t/ha i 8.34 t/ha zrna (269).

TAB. 7 − REKORDNI PRINOSI ZRNA SORTI OZIME PŠENICE NA POLJOPRIVREDNIM GAZDINSTVIMA VOJVODINE, SLAVONIJE I BARANJE

Izostavljeno iz prikaza

• Sorta Prinos t/ha
• Balkan 8 28 55
  Balkan 8.00 30
  Balkan 900 20
  Posavka 2 8.20 44
  Zvezda 9.08 58
  Zvezda 824 35
  Zvezda 8.00 52
  Zvezda 8.23 24
  Žitnica 8.75 16
  Žitnica 8.20 27
  Žitnica 8.12 30
  Mačvanka 2 8.10 29
  Partizanka niska 8.00 5
  Pomoravka 8.14 30
  Somborka 801 11
  Zelengora 8.20 26
  Zelengora 8.74 12
  Novosadska Rana 3 9.03 33
  Rana niska 8.18 16
  Kragujevčanka 56 800 30
  Kragujevčanka 56 8 34 29
  Slavonija 835 13
  Slavonija 849 77
  Skopljanka 889 27
  Skopljanka 8.39 67
  Skopljanka 849 55
  Skopljanka 8.60 21
  Skopljanka 800 31
  Skopljanka 8.51 77
  Baranjka 9 10 25
  Baranjka 8.10 57
  Baranjka 9 02 28
  Baranjka 8 13 72
  Baranjka 8.07 44
  Baranjka 940 256
  Baranjka 8 47 13
  Baranjka 820 17
  Baranjka 8.09 77
  Zagrebčanka 9.20 34
  Zagrebčanka 9 10 126
  Zagrebćanka 8.77 48
  Vučedolka 10 10 33
  Miljenka 8.49 110
  Miljenka 849 104
  Dukat 8.97 49
  Dukat 881 94
  Dukat 8.69 87
  Dukat 8.36 42
  Super Zlatna 8.90 18
  Super Zlatna 8.45 215
  Super Zlatna 8.32 134
  Nova Zlatna 8.69 91
  Nova Zlatna 844 89
• S o r t a Poljoprivredno gazdinstvo Godina
• Balkan RO »Mitrosrem« 1984
  Balkan Agrokombinat »Subotica« 1984
  Balkan PD »Đuro Strubar« PIK »Kula« 1985.
  Posavka 2 RO »Poljoprivreda« OOUR »Zmajevo« 1984.
  Zvezda PD »Novi Sad« OOUR »Sirig« 1984
  Zvezda PK »Sombor« 1986
  Zvezda PK »Sombor« 1986.
  Zvezda PIK »Bečej« 1986
  Žitnica IPK »Servo Mihalj« 1984.
  Žitnica IPK »Servo Mihalj« 1985.
  Žitnica PK »Sombor« 1986
  Mačvanka 2 Ekonomija »Trešnjevac« AIK »Kanjiža« 1985.
  Partizanka niska Poljoprivredni fakultet Novi Sad, OOUR Institut za ratarstvo i povrtarstvo 1984
  Pomoravka PIK »Tamiš« 1984.
  Somborka PK »Sombor« 1986.
  Zelengora RO »Ravnica« 1986.
  Zelengora RO »Ravnica« 1986.
  Novosadska Rana 3 Agrokombinat »Subotica« 1986.
  Rana niska PK »Sombor« 1985.
  Kragujevčanka 56 PKB, RO »Jedinstvo« 1977.
  Kragujevčanka 56 PIK »Inđija« 1984
  Slavonija IPK »Osijek« 1984.
  Slavonija PIK »Belje« 1984
  Skopljanka PIK »Tamiš« 1984
  Skopljanka PIK »Tamiš« 1984
  Skopljanka PIK »Tamiš« 1984
  Skopljanka RO »Mitrosrem« 1984
  Skopljanka RO »Napredak« 1984
  Skopljanka RO »Agroruma« 1986
  Baranjka PD »Njegoš« 1984
  Baranjka PD »Mitrosrem« 1984.
  Baranjka RO »Agroruma« 1984
  Baranjka RO »Agroruma« 1984
  Baranjka RO »Agroruma« 1984
  Baranjka PIK »Belje« 1984.
  Baranjka PIK »Đakovo« 1984
  Baranjka IPK »Osijek« 1984
  Baranjka IPK »Osijek« 1984
  Zagrebčanka VUP »Vukovar« 1984.
  Zagrebčanka VUP »Vukovar« 1984
  Zagrebćanka PIK »Dakovo« 1894
  Vučedolka PPK »Županja« 1984
  Miljenka IPK »Osijek« 1984
  Miljenka PIK »Belje« 1984
  Dukat IPK »Osijek« 1984
  Dukat IPK »Osijek« 1984.
  Dukat IPK »Osijek« 1984
  Dukat IPK »Osijek« 1984
  Super Zlatna PIK »Belje« 1984
  Super Zlatna PIK »Belje« 1984
  Super Zlatna IPK »Osijek« 1984
  Nova Zlatna VUP »Vukovar« 1984
  Nova Zlatna VUP »Vukovar« 1984.
• S o r t a Kvalitetna klasa
• Balkan I
  Balkan I
  Balkan I
  Posavka 2 II (I)
  Zvezda I (II)
  Zvezda I (II)
  Zvezda I (H)
  Zvezda I (H)
  Žitnica II (D
  Žitnica II (D
  Žitnica II (D
  Mačvanka 2 I
  Partizanka niska I
  Pomoravka II (D
  Somborka I (II)
  Zelengora I (II)
  Zelengora I (H)
  Novosadska Rana 3 I (II)
  Rana niska I (H)
  Kragujevčanka 56 I
  Kragujevčanka 56 I
  Slavonija I
  Slavonija I
  Skopljanka III (II)
  Skopljanka III (II)
  Skopljanka III (II)
  Skopljanka III (H)
  Skopljanka III (M)
  Skopljanka III (H)
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Baranjka III
  Zagrebčanka III
  Zagrebčanka III
  Zagrebćanka III
  Vučedolka III
  Miljenka III
  Miljenka III
  Dukat II
  Dukat
  Dukat II
  Dukat II
  Super Zlatna III
  Super Zlatna III
  Super Zlatna III
  Nova Zlatna III
  Nova Zlatna III

Sorta Slavonija je, u 1983/84. godini na 77 ha i 13 ha IPK-a »Osijek« i PIK-a »Belje«, imala 8.49 t/ha i 8.35 t/ha prosečnog prinosa zrna (77).

Skopljanka je u 1983/84. godini na 27 ha, 67 ha, 55 ha, 21 ha i 31 ha PIK-a »Tamiš«, RO »Mitrosrem« i RO »Napredak« dala 8.89 t/ha, 8.39 t/ha, 8.49 t/ha, 8.60 t/ha i 8.00 t/ha prosečnog prinosa. Ova sorta je i u 1985/86. godini na 77 ha RO »Agroruma« imala prosečan prinos 8.51 t/ha (235, 236, 239).

Maksimalni prinosi Baranjke postignuti su u 1983/84. godini na površinama od 13 do 256 ha, kod više poljoprivrednih organizacija Vojvodine, Slavonije i Baranje (PD »Njegoš«, RO »Mitrosrem«, RO »Agroruma«, PIK-a »Belje«, PIK-a »Đakovo« i IPK »Osijek«), Rekordni prinosi su se kretali od 8.03 t/ha do 9.40 t/ha (77, 83, 239)

Zagrebčanka je u 1983/84. godini na 34 ha, 126 ha i 48 ha VUP »Vukovar« i PIK-a »Đakovo« postigla 9.20 t/ha, 9.10 t/ha i 8.77 t/ha prosečnog prinosa zrna. U istoj godini je Vučedolka na 33 ha PPK »Županja« postigla rekordni prinos od 10.10 t/ha zrna. Miljenka je 110 ha i 104 ha IPK »Osijek« i PIK-a »Belje« dala prosečno 8.49 t/ha i 8.49 t/ha zrna. Sorta Super Zlatna je na 18 ha, 21.5 ha i 134 ha PIK-a »Belje« i IPK »Osijek« imala prosečan prinos 8.90 t/ha, 8.45 t/ha i 8.32 t/ha. Ovim sortama se priključuje i Nova Zlatna koja je na 91 ha i 89 ha VUP »Vukovar« ostvarila 8.69 t/ha i 8.44 t/ha prosečnog prinosa zrna (77, 83).

Zapažene rezultate na društvenom sektoru Slavonije postigao je 1983/84. godine i Dukat. Ova sorta je na 49 ha, 94 ha, 87 ha i 42 ha IPK »Osijek«, dala prosečan prinos 8.97 t/ha, 8.81 t/ha, 8.69 t/ha i 8.36 t/ha (77).

U proizvodnim i ekološkim uslovima 1983/84,1984/85. i 1985/86. godine na području Vojvodine, između svih zastupljenih sorti, Jugoslavija je ostvarila najveći genetski potencijal za prinos zrna. Ovaj oplemenjivački rezultat samo je novi dokaz da je moguće ukloniti barijeru negativne korelacije između visokog prinosa i vrlo dobrog tehnološkog kvaliteta.

Rekordni rezultati u proizvodnji Vojvodine pokazuju da je sorta Jugoslavija, posebno u 1983/84. godini, dostigla, na ograničenoj površini, skoro 100% od svog genetskog potencijala za prinos zrna, koji kod nje iznosi i više od 10 t/ha. Sorte Zvezda, Balkan i Žitnica su, na manjoj površini dostigle i 90% od svog genetskog potencijala za prinos. Slično Balkanu, i Žitnici i sorte nezadovoljavajućih tehnoloških kvaliteta, Baranjka i Skopljanka ostvarile su, na manjim površinama, do 90% svog potencijala za prinos.

Slično rekordnim rezultatima na društvenom, vrlo visoki prinosi sa ozimom pšenicom ostvareni su i na individualnom sektoru proizvodnje u Vojvodini. Rekorder na ovom sektoru je Novosadska Rana 2 koja je na 1 ha, u 1983/84. godini, postigla 10.15 t/ha. Ova sorta je već niz godina apsolutno vodeća i rekorder na individualnom sektoru Vojvodine. Do sada je u razdoblju od 1976. do 1987. godine 47 individualnih proizvođača ostvarilo sa ovom sortom prinose od 8 do 9 t/ha, a 5 od 9 do 10 t/ha. Sorta Jugoslavija je u razdoblju od 1982. do 1987. godine postigla je kod individualnih proizvođača 3 rekordna prinosa između 9 i 10 t/ha, a 20 od 8 do 9 t/ha. Novosadska Rana 1 imala je 2 rekordna prinosa od 9 do 10 t/ha i 4 od 8 do 9 t/ha. Rekordne prinose između 8 i 9 t/ha imale su, kod ograničenog broja individualnih proizvođača sorte Sava, Biserka, Zlatna Dolina, Partizanka, Nova Banatka, Dunav, Zelenogra, Balkan, Baranjka i Skopljanka.

Rekordni rezultati prinosa zrna zastupljenih sorti pokazuju da se znatne mogućnosti za dalje povećanje prosečnih prinosa i ukupne proizvodnje pšenice nalaze na društvenom, a naročito, na individualnom sektoru proizvodnje.